– ۆلاديمير ميحايلوۆيچ، اڭگىمەمىزدى 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو كومەتاسىنىڭ قالاي اشىلعانىن باستاساڭىز ورىندى بولار ەدى.
– 1969 جىلى قازكسر عا قاراستى استروفيزيكا ينستيتۋتىنىڭ وبسەرۆاتورياسىندا قازاقستاندىق عالىمدار كوگوۋتەك كومەتاسى مەن وزگە دە اسپان دەنەلەرىنە باقىلاۋ جۇرگىزىپ جاتقان ەدى. كەيىننەن ءبىزدىڭ قاتارىمىزعا كييەۆتەن كەلگەن كليم چۋريۋموۆ پەن سۆەتلانا گەراسيمەنكو كەلىپ قوسىلدى. ول كەزدە ءبىزدىڭ ينستيۋتتا ورناتىلعان مەنيسك تەلەسكوپى قاتتى قىزىقتىراتىن. ونىڭ ۇستىندە الاتاۋدىڭ باۋرايىنداعى ءبىزدىڭ وبسەرۆاتوريا اسپان دەنەلەرىن انىقتاۋعا بارىنشا قولايلى بولاتىن. سوندىقتان وداق بويىنشا تانىلعان استرونومدار الماتىعا ءجيى ات باسىن بۇرۋشى ەدى. ول كەزدە شاماسى سۆەتلانا گەراسيمەنكو اسپيرانتتىق جۇمىسىن قورعاپ جۇرگەن ەدى. جاز ورتاسى بولعاندىقتان س.گەراسيمەنكو اسپان دەنەلەرىن ايلى تۇندەردە ەركىن باقىلاپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقانى ەسىمدە. ول مەنيسك تەلەسكوپىنىڭ كومەگىمەن كوپتەگەن اسپان دەنەلەرىنىڭ فوتوسۋرەتتەرىن ءتۇسىردى. ال ك.چۋريۋموۆ بولسا تۇسىرىلگەن سۋرەتتەردى مۇقيات قاراپ، سۇزگىدەن وتكىزدى. ءبىر كۇنى ول جاڭا كومەتا تابىلعانىن قۋانا حابارلادى. بۇدان كەيىن ول اقش-تا ورنالاسقان الەم بويىنشا استروفيزيكا ورتالىعىنا جەدەل حات جونەلتىپ، جاڭا كومەتانى انىقتاعاندارىن حابارلاپ، اسپان دەنەسىنە 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو دەپ ات قويىپ، ايدار تاققانىن حابارلادى. قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا قاي استرونوم كومەتانى اشسا، اسپان دەنەسى سونىڭ اتىمەن اتالاتىنى بەلگىلى.
– سوندا تەلەسكوپپەن اسپان دەنەلەرىن باقىلاعاندا كومەتانى بىردەن ايقىنداۋ قيىن بولعانى عوي. تەك سۋرەتتەردى قاراپ وتىرىپ انىقتايتىن بولعانى ما؟
– دۇرىس ايتاسىز، تەلەسكوپپەن قاراپ وتىرىپ، كومەتانى بىردەن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. تەك فوتوسۋرەتتەردى سالىستىرىپ وتىرىپ قانا كومەتا انىقتالادى. فوتوسۋرەتتەردى باقىلعانعاندا ونىڭ اينالاسىنداعى وزگە دە اسپان دەنەلەرىنىڭ ورنالاسۋىن انىقتاۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل اسقان شىدامدالىقتى قاجەتسىنەتىن جۇمىس. ال كليم چۋريۋموۆ اسقان قىراعى، ءاربىر اسپان دەنەسىن مۇقيات زەرتتەپ، ونى سوڭىنا دەيىن زەرتتەيتىن مايتالمان استرونوم بولدى.
– ايتىڭىزشى ۆلاديمير ميحايلوۆيچ، ەۋروپالىق عالىمدار قازاقستاندا انىقتالعان كومەتانى «فيلا» زەرتتەۋ روبوتىن قوندىرۋعا نە ءۇشىن تاڭداپ الدى؟
– و باستا عالىمدار «فيلا» زەرتتەۋ روبوتىن قوندىراتىن بىرنەشە كومەتانى ىرىكتەپ العان بولاتىن. سوڭىنان ولاردىڭ تاڭداۋى 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو كومەتاسىنا ءتۇستى. جالپى كۇن وربيتاسىندا مىڭعا تارتا كومەتا انىقتالعانى بەلگىلى. ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە كومەتا جەر شارىنا جاقىن بولۋى كەرەك ەدى. وسى تۇرعىدان العاندا 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو كومەتاسىنىڭ جولى بولدى دەپ ويلايمىن. بۇدان باسقا اسپان دەنەسىنىڭ كۇن وربيتاسىن اينالىپ قوزعالۋداعى جىلدامدىعى دا باسشىلىققا الىنادى. ايتالىق، 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو كومەتاسى 6،5 جىلدا كۇن وربيتاسىن ءبىر اينالىپ شىعادى. ال كەيبىر كومەتالار 6 مىڭ جىلدا ءبىر اينالىم جاسايدى. جالپى العاندا بۇل جەردە ۇلكەن ەسەپتەۋلەر بولعانى انىق. وسى ەسەپتەۋلەر مەن زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسىندە تاڭداۋ 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو كومەتاسىنا تۇسكەن.
– عالىمدار «فيلا» زەرتتەۋ روبوتىن ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان كومەتاعا ءساتتى قوندىردى. ەندى بۇدان عىلىمعا قانداي پايدا بولادى؟
– قاراپايىم حالىق بۇل جوبادان قانداي دا ءبىر ماتەريالدىق يگىلىك كۇتۋى مۇمكىن. بىردەن ايتايىق، بۇل جوبا عىلىمدا جاڭا ءىلىم مەن ۇعىمنىڭ پايدا بولۋىنا نەگىز بولادى. عالىمدار الەمنىڭ جاراتىلىسى جايىنداعى ءبىراز سۇراقتارعا جاۋاپ الۋى مۇمكىن. 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو كومەتاسىنا ءساتتى قونعان «فيلا» زەرتتەۋ روبوتى جەرگە قايتىپ ورالمايتىنى بەلگىلى. ءتىپتى، شاعىن زەرتتەۋ قۇرىلعىسىن دىتتەگەن جەرگە جەتكىزگەن «روزەتتا» عارىش زوندى دا ماڭگىلىككە عارىش كەڭىستىگىندە قالىپ قويعانىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. مەنىڭ بىلۋىمشە، «فيلا» زەرتتەۋ روبوتى 7-8 باعىتتا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەتىن مۇمكىندىككە يە. ءتىپتى، ونىڭ شاعىن بۇرعىلاۋ قوندىرعىسى دا بار. قوندىرعى كومەتاداعى العان زاتتاردى زەرتتەپ، ونى «روزەتتا» زوندىنا جىبەرەدى. ال «روزەتتا» جەرگە جولدايدى. الىنعان اقپاراتتار بويىنشا عالىمدار جاڭا زەرتتەۋلەر باستايتىنى انىق. ارينە، بۇل جوبانى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ميللياردتاعان ەۋرو جۇمسالىپ وتىر. ادەتتە مۇنداي ىرگەلى زەرتتەۋلەردى جەكەلەگەن مەملەكەتتەر جۇرگىزبەيدى. بۇل – حالىقارالىق جوبا. قىرۋار قارجىنى قاجەتسىنەدى. ەۋرووداق ەلدەرى ادروندى كوللايدەر جوباسىنا دا قىرۋار قارجى جۇمساعانىن بىلەمىز. مۇنداي ماڭىزدى زەرتتەۋ جۇمىستارىن ىسكە اسىرۋدا قىرۋار اقشا جەلگە ۇشتى دەپ ويلاۋ دۇرىس ەمەس. بولاشاقتا مۇنىڭ قايتارىمى بولاتىنا سەنىمدىمىن.
– 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو كومەتاسىنىڭ قۇرامى جايىندا نە ايتا الاسىز؟
– كومەتانىڭ قۇرىلىمى جايىندا بالەن دەپ پىكىر ايتۋعا ەرتە. عالىمدار كومەتانىڭ ءون بويىندا سۇيىق گازدار مۇز بولىپ قاتىپ قالعانىن ايتىپ ءجۇر عوي. بۇدان باسقا كومەتانىڭ ديامەترى 10 شاقىرىمعا جۋىق ەكەنىن دە انىقتالدى عوي. 67P/چۋريۋموۆا-گەراسيمەنكو ورتاشا كومەتالار توبىنا جاتادى. كومەتالاعا قاتىستى مىنا ءبىر جايتتى ايتا كەتۋىمىز كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. وقىرماندارعا قىزىقتى بولۋى مۇمكىن. ادەتتە تۇندە اسپانعا كۇز سالعاندا جارقىرىپ جۇلدىزداردىڭ اعىپ جاتقانىن كورەمىز، بايقايمىز. شىندىعىندا ولار جۇلدىزدار ەمەس، كومەتالاردىڭ ۇشقىنى. كومەتادان ءبولىنىپ، تومەنگە قۇلديلاپ جارقىلاپ اعاتىن ۇشقىننىڭ كولەمى بيدايداي-اق. ءبىراق ونىڭ جارقىراۋى وراسان زور بولعاندىقتان ميلليونداعان شاقىرىمداردان بىزگە ەركىن كورىنەدى.
سۇحباتتاسقان نۇرلان جۇماقانوۆ،
«ۇلتتىق عىلىمي-تەحنيكالىق اقپارات ورتالىعى» اق باسپا ءسوز قىزمەتى جەتەكشىسى.
