Жалпы алғанда, мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы прогрессивті саясаты сыбайлас жемқорлық көріністерін айтарлықтай азайтты, оны қазақстандық қоғам жақсы қабылдады. Мойындауымыз керек.
Алайда, сонша күш-жігерімізге қарамастан, сыбайлас жемқорлық көріністері әлі де болса әлеуметтік қайта құруларды жүзеге асыруға және Қазақстан экономикасының тиімділігін арттыруға кедергі келтіретін факторлардың бірі болып қалып жатыр. Бұл ретте Елбасы белгілеп, Мемлекет басшысы жалғастырып келе жатқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат құқықтық жүйені нығайту мен дамытудың басым бағыты болып келеді.
Қабылданған заңның мақсаты – сыбайлас жемқорлыққа қарсы ұлттық заңнаманы халықаралық стандарттармен одан әрі үйлестіру, БҰҰ-ның Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясының нормаларын іске асыру және 2019 жылға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі ұлттық баяндамада көрсетілген сыбайлас жемқорлыққа қарсы ережелерді сақтау, сондай-ақ құқықтық олқылықтар мен қайшылықтарды жою. Сонымен бірге, ЭЫДҰ субөңірлік бағдарламасының (Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың Ыстамбұл жоспары) көптеген ұсынымдары Қазақстан Республикасында қазірдің өзінде сәтті жүзеге асырылды және тиісті нормативтік құқықтық актілерде көрініс табуда.
Халықаралық заңнаманы салыстырмалы-құқықтық талдау дамыған елдерде де, дамушы елдерде де мемлекеттік қызметтегі сыбайлас жемқорлық шамамен бірдей нысандарды алатынын және қызметтің бірдей салаларын қамтитынын көрсетеді. Сыбайлас жемқорлыққа барынша бейімі бар салаларды еске салсақ, мемлекеттік сатып алулар, жер телімдерімен операциялар, салық жинау, мемлекеттік органдардың жауапты қызметтеріне тағайындау және тағы басқалар.
Нәтижесінде Қылмыстық кодекс сыбайлас жемқорлық қылмыстарының субъектілері деп танылған квазимемлекеттік сектордың лауазымды тұлғаларының шеңберін кеңейтті. Олардың ішінде, атап айтқанда, квазимемлекеттік сектор субъектілерінде мемлекеттік бюджеттен және Ұлттық қордан қаржыландырылатын жобаларды сатып алу және іске асыру бойынша негізгі шешімдерді қабылдайтын тұлғалар кіреді.
Заңда судьялар мен құқық қорғау органдары қызметкерлерінің жауапкершілігін күшейтуге ерекше орын берілген, бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнаманы дамыту саясатының қисынды жалғасы болып табылады. Осылайша, судьялар ерекше мәртебеге және жауапкершілікке тартудың белгілі бір қылмыстық тәртібіне ие, ал соттардағы сыбайлас жемқорлық мемлекетке ерекше зиян келтіреді. Осыған байланысты заң шығарушы сыбайлас жемқорлық субъектісінің жаңа санатын – ерекше мәртебесі бар лауазымды тұлғаны – құқық қорғау немесе арнаулы мемлекеттік органның қызметкерін, судьяны енгізді.
Прогрессивті инновация да адалдықты тексеру институты болды, өйткені мұндай тексерудің нәтижелері мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік қызметте болуына, ал құқық қорғау органдары қызметкерлерінің осы органдардың қызметінде болуына тікелей әсер етеді.
Қылмыстық жауапкершілік қолданылмағандықтан, әлемдік тәжірибеде ізгілендірудің жалпы саясатының бір бөлігі ретінде адалдықты тексеру енгізілген. Құқық қорғау және бақылау-қадағалау органдары қызметкерлерінің адалдығын тексеру институты осы органдардағы жосықсыз қызметкерлерден «тазартудың» өзіндік емтиханы және маңызды сүзгісі болып есептеледі. Құқық қорғау органдарының қатарын сүзудің бұл жолы сыбайлас жемқорлықпен күресудің түбегейлі әдістерінің бірі болмақ.
Айта кету керек, бұған дейін мемлекеттік қызметшілерге қызметтік міндеттеріне қарай 10 айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде, яғни 27 780 теңгеге дейін сыйлық алуға рұқсат етілген болатын. Жаңа түзетулер мемлекеттік қызметшілерге сыйлық беруге толық тыйым салуды белгіледі. Атап айтқанда, 2 АЕК (5,5 мың теңге) дейінгі мөлшерде сыйға тарту әкімшілік жауапкершілікке, 2 АЕК-тен жоғары мөлшерде сыйға тарту – қылмыстық жауапкершілікке әкеп соғады.
Сонымен қатар, жедел-іздестіру қызметін немесе сотқа дейінгі тергеп-тексеруді жүзеге асыратын адамға оны кейіннен ашу және қылмыстық қудалау немесе қорқытып алу (қылмыс жасауға арандату) мақсатында адамды қылмыс жасауға итермелегені үшін қылмыстық жауаптылық енгізіледі. Осы заңсыз әрекеттердің зорлық-зомбылықпен немесе зорлық-зомбылық көрсетумен, қорқытумен қатар жүруіне байланысты осы қылмыстық құқық бұзушылықтың санкциясы жойылды. Мүлiктi жеу немесе бүлдiру, адамның материалдық немесе өзге де тәуелдiлiгiн қылмыстық топтың мүдделерi үшiн пайдаланып немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқтыру – белгiлi бiр лауазымдарды атқару немесе белгiлi бiр қызметпен айналысу құқығынан 12 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Бұл жаңашылдықтар сыбайлас жемқорлық қылмыстарының алдын алу, анықтау, жолын кесу, ашу және тергеп-тексеру мақсатында сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің жұмысында оң және тиімді нәтиже беретіні, сыбайлас жемқорлық деңгейін барынша азайтуға жол ашатыны анық.
Өмір бойына бас бостандығынан айырылғандар жазасын өтейтін Қазақстандағы жалғыз төтенше жағдайдағы колонияның бұрынғы басшысы пара алып жатқан жерінде ұсталды. Қостанай облысының Жітіқара ауданында орналасқан бұл колонияны халық «Қара қыран» деп атайды. Арман Әбілев қамаудағылардың бірінен патронат үшін талап еткен 1 миллион теңге көлемінде парамен ұсталды. Төлем адамға колония қабырғаларында салыстырмалы жайлылық пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуі керек еді. Алайда тұтқынның туыстары құзырлы органдарға арыз жазып, соның салдарынан арнайы операция ұйымдастырылған.
Нұрлан Жұмахан
