1992 жылы 2 наурызда БҰҰ Бас Ассамблеясының 46-сессиясында Қазақстан Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) қатарына бірауыздан қабылданды. Бұл Кеңес одағы ыдырап, жаңа тәуелсіз мемлекет – Қазақстанның іргесі құрылғаннан кейін-ақ бірден орын алды. БҰҰ-ның толыққанды мүшелігіне кіру Қазақстанның мемлекеттік егемендігі мен тәуелсіздігінің халықаралық мойындалуын айшықтайды.
1992 жылы 15 сәуірде Қазақстанның Тұңғыш Президентінің Жарлығымен Ақмарал Арыстанбекова Қазақстан Республикасының БҰҰ жанындағы тұңғыш Тұрақты өкілі болып тағайындалды. Ақмарал Арыстанбекова көптеген сұхбаттарында бөліскен сол кезең туралы естеліктерінде Кеңес одағының ыдырауы кезіндегі тарихи оқиғаларды жан-жақты атап өтеді. Сол шақтағы әлемдік аренадағы геосаяси өзгерістердің нағыз шарықтау шектерін жан тебірентерлік деректермен баяндайды. Алағай да бұлағай тұстағы қырғи-қабақ соғыстар және жаһандық саяси картада жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, расында уақыттың, заманның аунап түсіп жатқан дәуірі еді.
«Қазақстан БҰҰ-ға мүше болған алғашқы күннен бастап ең өзекті халықаралық проблемалар мен ұйымның күн тәртібіндегі мәселелерді шешуде белсенді позицияны ұстанды. Бізге мұра болып қалған төртінші ірі ядролық арсеналдан өз еркімізбен бас тартуымызды және Семей полигонының жабылуын БҰҰ жаңа тәуелсіз мемлекеттің қарусыздануға, ядролық қаруды таратпау режимін нығайтуға және ядролық сынақтарды тоқтатуға қосқан нақты үлесіміз деп жоғары бағалады. Планетадағы іргелі оқиға деп білді», - дейді Ақмарал Арыстанбекова.
1992 жылы 5 маусымда Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасының БҰҰ жанындағы тұрақты өкілдігін құру туралы Жарлығына қол қойды. Бұл халықаралық ведомство 1993 жылы 16 ақпанда Алматыда ашылды. Содан бері Қазақстан ядролық қауіп-қатерді азайтуға үлес қосумен қатар, бірқатар маңызды бастамаларды тұрақты ұсынып келеді.
Біріккен Ұлттар Ұйымының Жарғысына сәйкес, ұйымға мүшелікке қабылдау Жарғыда қамтылған міндеттемелерді қабылдайтын және осы міндеттемелерді орындауға қабілетті және дайын барлық бейбітсүйгіш мемлекеттер үшін ашық. Мемлекеттерді Біріккен Ұлттар Ұйымына мүшелікке қабылдау Қауіпсіздік Кеңесінің ұсынысы бойынша Бас Ассамблеяның шешімімен жүзеге асырылады.
Қазақстанның алғашқы халықаралық бастамаларының бірі – 1992 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-сессиясында алға қойылған Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі АӨСШК Конференциясын (АӨСШК) шақыруы болды. Идеядан АӨСШК толыққанды және ықпалды халықаралық ұйымға айналды. Ұйымды түпкілікті трансформациялау процесі жақында 2022 жылғы 12-13 қазанда Астанада өткен АӨСШК алтыншы саммиті барысында басталды.
Қазір АӨСШК құрамына 28 мүше мемлекет кіреді, олардың үлесіне Азия аумағы мен халқының 90 пайызы дерлік кіреді.
Қазақстанның тағы бір маңызды бастамасы БҰҰ-ның Орталық Азия экономикасына арналған СПЕКА (ЭСКАТО) арнайы бағдарламасын құру болып табылады. Қазақстан қазіргі таңда Түрікменстанның Ашхабад қаласында жұмыс істейтін Орталық Азиядағы превентивтік дипломатия бойынша өңірлік орталық құруды жақтады.
Қазақстан, сондай-ақ Орталық Азиядағы ядролық қарудан азат аймақтың тең құрылтайшысы болып саналады. Дәл Қазақстанның бастамасымен 2015 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясы әлемнің 35 елі бірлесіп жазған «Ядролық қарудан азат әлем құру туралы жалпыға бірдей декларация» деп аталатын қарарды қабылдады. Қазақстан аумағындағы Семей ядролық сынақ полигонының жабылатын күні – 29 тамызды Бас Ассамблея 2009 жылғы желтоқсанда Ядролық сынақтарға қарсы іс-қимылдың халықаралық күні деп жариялады.
Еліміздің ішкі және жаһандық экологияны жақсартуға бағытталған басқа да бастамалары бар. Айталық, Арал және Семей экологиялық апат аймақтарын қалпына келтіру, «Жасыл көпір» серіктестік бағдарламасы (Қазақстанның көп жақты экономикаға негізделген елдердің жасыл экономикаға көшуіне арналған халықаралық экологиялық бастамасы), бизнеспен, қоғаммен және халықаралық ынтымақтастықпен серіктестік, «жасыл» технологиялар және инвестициялық жобалар орталығын құру, сондай-ақ Орталық Азия мен Ауғанстан үшін тұрақты даму мақсаттарының (ТДМ) өңірлік орталығын құру сынды жобалары сәтті жалғасын тапты.
Сонымен қатар, Қазақстан жыл сайын БҰҰ-ға мүше мемлекеттердің қорғаныс бюджетінің 1 пайызын арнайы бюджетке аудару туралы бастаманы көтерген. Бұл дегеніміз – БҰҰ-ның ТМД-ны қаржыландыру қоры.
Еліміздің қоршаған ортаны сауықтыру саласындағы тағы бір бастамасы – МАГАТЭ қамқорлығымен әлемдегі алғашқы төмен байытылған уран банкін құру. Қазақстанда 2017 жылы Өскемендегі Үлбі металлургиялық зауытының аумағында әлемдегі алғашқы төмен байытылған уран банкі ашылды.
Соңғы жылдары да біздің халықаралық аренадағы белсенділігіміз саябырсыған емес. Мәселен, БҰҰ Бас Ассамблеясының 75-сессиясы аясында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне есеп беретін мамандандырылған мекеме – Биологиялық қауіпсіздік жөніндегі халықаралық агенттік (IABB) құруды ұсынды. Ол өз қызметінде Бактериологиялық (биологиялық) және токсиндік қаруды әзірлеуге, өндіруге және жинақтауға тыйым салуды және оларды жою туралы конвенцияны қамтиды.
Еліміздің «Бейбітшілік. XXI ғасыр» (қарусыздану және даму саласында) атты, сондай-ақ терроризмнен азат әлемге қол жеткізу үшін ұсынған Әдеп кодексінде жинақталған лаңкестікке қарсы бірқатар бастамалары тағы бар. Қазақстанның БҰҰ-ның бітімгершілік іс-шараларына қатысуының бай тарихы да назар аударуға тұрарлық. 2014 жылдан бері Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің 39 офицері БҰҰ-ның Батыс Сахара (MINURSO - 36) және Кот-д'Ивуардағы (UNOCI - 3) миссияларына қатысты. 2018 жылғы 31 қазанда Қазақстан бітімгершілік полкінің біріктірілген бітімгершілік ротасының 120 әскери қызметкері Үндістанның Индбат батальонының құрамында Ливандағы БҰҰ Уақытша күштері (UNIFIL) миссиясына қатысу үшін сонда жөнелтілді. Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің Ливандағы шоғырландырылған бітімгершілік роталарының (әрқайсысы 120 әскери қызметші) үш ротациясының нәтижесінде Индбатқа 524 әскери қызметшіміз қатысты, олар жауынгерлік және бітімгершілік тәжірибе жинақтады.
Енді Біріккен Ұлттар Ұйымының бітімгершілік миссияларына қатысуды одан әрі кеңейтуді БҰҰ-ның «ақылды міндеттемелері» шеңберінде жүзеге асыру жоспарлануда. Бұл орайда, ең сұранысқа ие мамандандырылған бөлімшелерге – әскери далалық госпитальға, инженерлік бөлімге, барлау бөліміне, әскери полицияға, жедел әрекет ету күштерінің ротасы мен тактикалық ұшқышсыз ұшу аппаратына баса назар аударылады.
2017 жылдан бері Қазақстанда БҰҰ-ның қақтығысты реттеудегі күш-жігерін жеңілдетуге бағытталған Сирия бойынша Астана процесінің 17 раунды өтті. Қазақстан, сондай-ақ Таяу Шығыстағы қақтығыс аймақтарынан өз азаматтарын, ең алдымен балалар мен әйелдерді елге қайтарған алғашқылардың бірі болды.
Ауғанстандағы жағдайды тұрақтандыру Қазақстанның БҰҰ-дағы жұмысының маңызды басымдығы болып саналады. Біздің тарапымыздан Ауғанстан халқына тұрақты түрде гуманитарлық көмек көрсетілуде, Қазақстанның оқу орындарында ауғандық жастарды, оның ішінде әйелдерді оқыту бойынша ұлттық және халықаралық бағдарламалар жүйелі жүзеге асырылып жатыр.
2021 жылдың тамызында тәліптер Кабулды бақылауға алғаннан кейін Біріккен Ұлттар Ұйымының Ауғанстанға көмек көрсету миссиясының (UNAMA) халықаралық қызметкерлері, сондай-ақ БҰҰ агенттіктері, қорлары мен бағдарламалары Алматыдағы уақытша кеңсеге көшті. 2022 жылғы 2 маусымда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевпен кездесуінде БҰҰ Бас хатшысының бұрынғы Арнайы өкілі және UNAMA басшысы Дебора Лионс Қазақстанның UNAMA-ға көрсеткен қолдауы үшін ризашылығын білдіргені есімізде.
Қазақстандық бастамалардың ең соңғысы Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың қазіргі заманғы қауіп-қатерлерге қарсы тұрудағы және дүниежүзіндегі волонтерлердің рөлін мойындау мақсатында алдағы жылдардың бірін Халықаралық еріктілерді жұмылдыру жылы деп жариялау туралы ұсынысы болды. Бұл дегеніміз жаһандық еріктілікті одан әрі дамыту мақсатын көздейді, әлемді мейірімділікке, адамгершілікке шақырады. Қазіргі геосаяси ахуал күрделеніп тұрған кезеңде бұл бастаманың да маңызы орасан.
Біріккен Ұлттар Ұйымының сол кездегі Бас хатшысы Кофи Аннанның 2002 жылғы 17-18 қазандағы және Пан Ги Мунның 2010 жылғы 6-7 сәуірдегі Қазақстанға ресми сапарлары ынтымақтастықтың, сондай-ақ Қазақстанның БҰҰ-дағы қызметін мойындаудың маңызды кезеңдері болды. Пан Ги Мун БҰҰ-ның басшысы ретінде Астанада 2010 жылғы 1-2 желтоқсанда өткен ЕҚЫҰ саммитінде және 2015 жылғы 9-10 маусымда өткен Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының V съезінде дүниежүзілік ұйым атынан өкілдік етті.
2016 жылғы 23 қарашада Қазақстанға жаңадан сайланған, бірақ әлі қызметіне кіріспеген БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гутерриш жұмыс сапарымен болды. 2017 жылғы 8-9 маусымда Антониу Гутерриш ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің Мемлекет басшылары кеңесінің отырысына қатысу үшін тағы да Астанаға келді және «Болашақтың энергиясы» тақырыбындағы «ЭКСПО-2017» халықаралық көрмесінің ашылу салтанатына қатысты.
2019 жылғы 22-25 қыркүйекте Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас Ассамблеясының 74-сессиясына қатысу үшін Нью-Йоркке барды. Негізгі іс-шаралар Тұрақты даму мақсаттары жөніндегі саммит, БҰҰ Ассамблеясының жалпы дебаттары және БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гутерришпен екіжақты кездесу болды.
2011-2013 жылдары Президент Қасым-Жомарт Тоқаев БҰҰ Бас хатшысының орынбасары – Дүниежүзілік бас директоры қызметін атқарған болатын. Еліміздің БҰҰ-дағы тұрақты белсенді жұмысының арқасында 2016 жылғы 28 маусымда Қазақстан алғаш рет 2017-2018 жылдарға БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі болып сайланды. 2022 жылғы 7 маусымда Қазақстанның БҰҰ жанындағы Тұрақты өкілі алғаш рет БҰҰ Бас Ассамблеясы Бірінші комитетінің 77-ші сессиясының төрағасы болып бекітілді.
БҰҰ-ның Қазақстандағы тұрақты үйлестірушісі Микаэла Фриберг-Стройдің айтуынша, еліміздің БҰҰ-ға мүше болуы басқа мемлекеттер үшін «шабыт көзі» болды. 31 жыл ішінде Қазақстан мен БҰҰ ынтымақтастығы арқасында көптеген жобалар жүзеге асты. Қазақстан толық мүшелікке енгеннен бері ұйымның 27 агенттігі құрылды: 20-сы Қазақстан аумағында және 7-і елден тыс аймақтарда.
«30 жыл ішінде БҰҰ түрлі салаларда ұлттық, аймақтық және жергілікті деңгейде 400-ден астам жобаны жүзеге асырды. Олардың қатарында теңсіздікті азайту, институттарды жаңғырту, экономиканы әртараптандыру, табиғи ресурстарды басқару және ең осал топтарды – балаларды, әйелдерді, қарттарды, мүгедектерді, мигранттарды және босқындарды қолдау шаралары бар», - деді ол БҰҰ жаңалықтарына берген сұхбатында.
БҰҰ биоалуантүрлілікті сақтау және жерді басқару жобаларында 1 миллионнан астам адамға қолдау көрсеткен.
«Елдің 16 өңірінен қазақстандық фермерлер мен кәсіпорындар жайылымдық мал шаруашылығын, органикалық және суармалы егіншілікті жақсартуға, топырақ құнарлығын арттыруға және дақылдарды әртараптандыруға, суды үнемдеу технологияларын жетілдіруге және мал шаруашылығын субсидиялауға бағытталған қолдауға ие болды», - деді спикер.
БҰҰ да Арал теңізін қайта тірілту үшін жұмыс істеді. 2021 жылдың мамыр айында БҰҰ Бас Ассамблеясы Арал өңіріне қатысты қарар қабылдап, оны экологиялық инновациялар мен технологиялар аймағы деп жариялады және аймақты қалпына келтіру, оның экологиясын жақсарту бойынша маңызды зерттеулер мен ғылыми күш-жігерді ілгерілетуге міндеттенді.
«Бүгінгі күнге дейін БҰҰ-ның Қазақстандағы тобы Арал өңірінде тұратын 74 мыңнан астам адамның өмірін жақсарту және денсаулығын қорғау бойынша жұмыс атқарды. Ауадағы, топырақтағы және судағы зиянды ластаушы заттардың азаюы, сондай-ақ өсімдік жамылғысының жақсаруы және органикалық егіншілікке көшу есебінен аймақтағы қоршаған ортаның жағдайы жақсарды. Арал теңізінің құрғатылған түбін қоса алғанда, суды қорғау және ормандарды қалпына келтіру жұмыстарымен 70 мың гектардан астам аумақ қамтылды», - деді Микаэла Фриберг-Строй.
БҰҰ аймақтағы әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың алдын алу бағытында да еңбек етіп жатыр.
«Біз тұрмыстық, сексуалдық және гендерлік зорлық-зомбылыққа қарсы күресте аймақтық тәсілді қолдануды ұстанамыз. Қыздарға, балаларға және қоғамдағы тұрмыстық зорлық-зомбылық бәрімізді алаңдатуы керек. Біз мұнда атқарып жатқан жұмыстардың көпшілігі Үкімет пен азаматтық қоғамның ұмтылыстарын қолдауға бағытталған», - деді Микаэла Фриберг-Стори сұхбатында.
2021 жылы Қазақстан мен БҰҰ даму саласындағы ынтымақтастықтың жаңа кезеңін бастады. Ынтымақтастық келесі тақырыптық бағыттардан тұрады: «Адамның дамуы және тең құқылы қатысу», «Тиімді институттар», «Адам құқықтары және гендерлік теңдік», «Инклюзивті экономикалық өсу және экологиялық тұрақтылық».
Өткен жылы Қазақстан мен БҰҰ серіктестіктің 30 жылдығын атап өтті. ҚР Сыртқы істер министрінің орынбасары Роман Василенко тақырыптық көрменің ашылуында мемлекет БҰҰ-ның сенімді серіктесі болып қала беретінін атап өтті.
«Қазақстан әрқашан БҰҰ мен халықаралық қоғамдастықтың сенімді серіктесі, дәйекті және болжамды сыртқы саясатты жүзеге асыруға бейілді, тұрақты бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге бағытталған жаһандық бастамалардың қолдаушысы болды және бола береді», - деді министрдің орынбасары Роман Василенко.
Қазақстанның БҰҰ-ға мүше болуының 30 жылдығына орай «Есте қалатын және мерейтойлық даталар» сериясының пошталық маркасы шығарылды. Марканы Қазпошта мен БҰҰ-ның Қазақстандағы өкілдігі және Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі шығарған. Қазақстан тарихы мен мәдениеті үшін марканың негізі ретінде домбыра таңдалды. Домбыра ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұрасының репрезентативті тізіміне де енгізілген.
«Біз Қазақстанның 30 жылдағы тұрақты даму саласындағы әрекеттерін құптаймыз. Естелік пошта маркасының шығарылымы Қазақстанның сыртқы саясаты тарихындағы маңызды кезең және тұрақты даму мақсаттарына адалдығы туралы қоғамның хабардарлығын арттырудың символы болып табылады», - делінген БҰҰ мәлімдемесінде.
Пошта маркасы 10 000 дана таралыммен және номиналды құны 700 теңгемен шығарылды.
БҰҰ-на мүше болған жылдарыҚазақстан алдын алу дипломатиясы, диалог және келіссөздер арқылы дауларды бейбіт жолмен шешуге үлес қосу үшін бар күш-жігерін салуды жалғастыруда. Біздің еліміз БҰҰ-ның жаһандық халықаралық сын-қатерлерді шешудегі қызметі мен күш-жігерін жан-жақты қолдап, көпвекторлы, теңгерімді сыртқы саясат құруда.
