Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Бүгінде әлем шынымен өзгерді. Пандемияның әсерінен мызғымас жаһандану мемлекеттердің өзін-өзі оқшаулауы және өзін-өзі сақтап қалуы пайдасына позициясын жоғалтқан сияқты. Халықаралық қатынастарда ұлтшылдыққа сұраныс артып келеді», - деген-ді.
Халықаралық сарапшылардың пікірінше, діни соғыстар, ұлтаралық қақтығыстар, қарулы сепаратизм мен ирредентизм елдерді және тұтас аймақтарды, әсіресе ішкі проблемалар аясында шарпып жатыр. Сонау он тоғызыншы ғасырда пайда болған діни экстремизмнің халықаралық лаңкестіктің идеологиясы ретіндегі қаупі қазір әлемдік деңгейге көтерілді. Бұл, Қанат Жұмабековтің пайымынша, жиырма бірінші ғасырдың үшінші онжылдығы басындағы халықаралық ортаның басты ерекшеліктерінің біріне айналды.
Marsh & McLennan халықаралық экономикалық форумының жаһандық тәуекелдер есебіне сәйкес, жақын болашақтағы әлемнің «тәуекелдердің негізгі картасы» геосаяси тұрақсыздық, экономикалық қарама-қайшылық, климат пен биоәртүрліліктің жоғалуы, цифрлық фрагментацияның салдары, денсаулықтың жаңа осалдығы және діни экстремизм тұрғысынан жасалды. Көріп отырғанымыздай, әлем панорамасы белгілі бір жаһандық күштердің алдын ала дәстүрлі ұлттық, тарихи және мәдени кодтарға, рухани-этикалық құндылықтар мен моральдық мұраттарға әсер ете отырып, барлық жерде планетаның бүкіл аймақтарының дүниетанымына әсер етуге ұмтылуымен суреттелген.
Ғаламшардың ауқымды аймағы – Орталық Азия да бұл мәселеден тыс қалмайды. Оның үстіне, жаһандық әлемде саяси тұрақсыздықтың күшеюіне байланысты кейбір сарапшылар Орталық Азия аймағының болашағына қатысты болжамдардың дұрыстығына бәстеседі. Сонымен қатар, жақын шетел ғалымдарының зерттеуінде Е.Иванова мен Л.Исаева «Орталық Азия елдеріндегі қазіргі жағдайды бағалау және әлеуметтік тұрақсыздықты болжау әдістемесі туралы» зерттеуінде «Әлемнің саяси дағдарыстар болатын келесі аймағы Орталық Азияға айналады» делінген.
«Дүние жүзінің географиялық картасында Орталық Азия Еуразия континентінің орталығында орналасқан мегарегион ретінде орналасқан. Жалпы қабылданған көзқарас бойынша Орталық Азия аймағы қазіргі заманғы мемлекеттерден – Өзбекстан, Тәжікстан, Түркіменстан, Қырғызстан және Қазақстаннан тұрады. Тарих бойында Орталық Азия Ұлы Жібек жолының арқасында Еуропаны, Таяу Шығысты, Оңтүстік және Шығыс Азияны байланыстыратын аумақ ретінде белгілі, бұл оларды мекендеген халықтардың материалдық және материалдық емес рухани құндылықтарының өзара алмасуына ықпал етті.
Орталық Азия аймағының геосаяси маңыздылығы бірқатар объективті факторлармен түсіндіріледі: көптеген қолданыстағы, мүмкін және жоспарланған көлік және құбыр жолдарының түйіскен жеріндегі геостратегиялық орналасуы; ең бай табиғи және адам ресурстары; ислам әлеміндегі тұрақсыздық ошақтарына аумақтық-географиялық, тарихи-мәдени және демографиялық жақындығы; конфессиялық кеңістікте жаһандық сын-қатерлер мен қауіптер аймағының шоғырлануы», - деп түсіндірді Қанат Жұмабеков.
Мәселенің тарихына экскурсия Орталық Азия аймағындағы діни экстремизмнің бастауы 1990 жылдардың басындағы кезеңге түсетінін көрсетеді. Бұл радикалды идеологияның пайда болуы мен таралуының белгілі алғышарттары болды. Діни экстремизмнің шығу тегін анықтау үшін кейбір зерттеулерге жүгінген жөн. Мәселен, Р.Двивендидің пікірінше, Орталық Азия елдері – Өзбекстан, Қырғызстан және Тәжікстан елдерінде діни экстремизмнің белсенділенуіне саяси бағыттың әлсіздігі, экономикалық жағдайдың нашарлауы, сыбайлас жемқорлық, экономиканың күрт төмендеуі сияқты факторлар әсер етті. Өмір сүру деңгейі мен тиімсіз мемлекеттік басқару да ықпалын тигізді.
Отандық ғалым және саясаткер Мәулен Әшімбаевтың айтуынша, нарыққа күрт көшу ескі моральдық құндылықтарды «төңкеріп» тастады. Өңірдегі кейбір жастардың жұмыссыздық пен маргиналдануы аясында экстремистік көзқарастар, үндеулер мен әрекеттер белең алды. Тәжірибеде діни экстремизм бірқатар мемлекеттердің өмірінде әлеуметтік және саяси ажырамас факторға айналып отыр.
Орталық Азия кеңістігіндегі діни экстремизмнің «өмір сүру қабілетінің» іргелі себептері, әлде факторлары – фанатизм, ойланбаған литерализм, діннің өзінің мақсаты мен мәніне, оның бастапқы қайнар көздеріне қатысты интеллектуалдық сауатсыздық деуге болады. Сондай-ақ мега-аймаққа үлкен қызығушылық танытатын әртүрлі сыртқы күштердің идеологиялық айла-шарғылары да маңызды рөл атқарып жатыр.
Осы тұрғыда келгенде, келешекте әлемдік талдау орталықтарының болжамы бойынша Орталық Азия мемлекеттерінің қауіпсіздігіне елеулі қатер төндіретін діни-экстремистік ұйымдарды мен қозғалыстарды бөлек анықтаған жөн. Бұл, ең алдымен, «Хизб-ут-Тахрир», Өзбекстан Ислам қозғалысы, «Жамаати Таблиғи», «Салафия», «Әл-Қаида», «Талибан» сияқты радикалды-экстремистік қозғалыстары. Мұның қатарына еврейлер мен крестшілерге қарсы дүниежүзілік ислам майданын, «IG» ( Қазақстан Республикасында тыйым салынған ұйымдар) ұйымын қосуға әбден болады.
Діни экстремизмге апологтардың сын-қатерлері мен қауіптері Орталық Азия елдерінің интеграциясын тереңдетеді. Діни экстремизмге байланысты Орталық Азиядағы аймақтық тұрақтылық пен қауіпсіздік мәселелері әртүрлі мемлекетаралық келісімдерге қол қою және халықаралық ұйымдар құру негізінде өзекті мәселелердің біріне айналуда.
Осы аспектіде ШЫҰ мен ҰҚШҰ аясындағы бірлескен ұжымдық жұмыс тәжірибесі Орталық Азия мемлекеттері үшін бірегей болып табылады, бұл ынтымақтастықты арттыруға және бүкіл мегаөңірде саяси, экономикалық және мәдени қауіпсіздікті қамтамасыз ету бойынша сындарлы шараларды жүзеге асыруға көмектеседі.
«Өздеріңіз білетіндей, 2020 жылдың соңында Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің мемлекет басшылары кеңесінің отырысында сөйлеген сөзінде мүше елдерді ақпараттық қауіпсіздік орталығын құруға шақырды. Әсіресе, терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге, оның ішінде интернетте қарсы тұрудың өсіп келе жатқан тәуекелдеріне ШЫҰ-ның әрекеті қажет екенін ескертті. Бұл әлеуметтік-экономикалық өмірдің көптеген салаларын онлайн кеңістікке көшіру киберқауіпсіздік тақырыбын жаңартқанының арқасы екенін де Мемлекет басшысы қадап айтты. Әлемдік турбуленттілік «үш зұлымдықтың»: діни экстремизм, сепаратизм және терроризм күштерінің жағымсыз белсенді болуына алып келді», - деді Конфессияаралық және өркениетаралық диалогты дамыту орталығының бас консультанты.
Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің ресми ақпаратына сәйкес, ШЫҰ лаңкестік немесе экстремистік әрекетке қатысы бар тұлғалардың бірыңғай тізімін жүргізеді. Онда сегіз мыңға жуық адам бар, олардың 700-і Қазақстан азаматтары, негізінен қақтығыс аймақтарына кеткендер. ШЫҰ құжатында және ҰҚШҰ келісімінде «Таблиғи жамағат» қозғалысы экстремистік деп танылған, Қырғызстаннан басқа Орталық Азия елдерінде оның қызметіне тыйым салынған.
«Таблиғи жамағат» Қырғызстанда заңды түрде жұмыс істейді, жергілікті биліктің қолдауына ие, Орталық Азия елдерінде, Үндістанда, Пәкістанда және Бангладеште де іс-әрекеттері мен идеологиясын жүргізеді. Айта кетейік, 2020 жылы Қырғызстанда осы ұйымның ізбасарларының белсенді қатысуымен жаппай тәртіпсіздіктер орын алып, нәтижесінде елдің саяси басшылығы отставкаға кеткен болатын.
Жоғарыда айтылғандар Қырғызстандағы қиын экономикалық жағдай мен жергілікті халықтың жоғары кедейлігін ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік құрылымдарда «Таблиғи жамағат» мүшелерінің белсенді қызмет етуін көрсетеді.
Сарапшылар қауымдастығының болжамы бойынша, мемлекеттер мен қоғамдардың COVID-19 пандемиясын жеңіп, Орталық Азия елдері мен басқа мемлекеттер арасындағы шекараларды ашқаннан кейін Қазақстан арқылы көршілес елдерге қырғыз мигранттарының ағыны күрт артты. Сонымен бірге «Таблиғи жамағат» идеологиясының экспорты күтілуде. Осыған орай, Қазақстан бастаған Орталық Азия өңірі елдеріне ғаламшардың осы бөлігінің қауіпсіздігі мен тұрақтылығы үшін жоғары жауапкершілік жүктеледі.
Елімізде Қазақстан Республикасының дін саласындағы мемлекеттік саясатын іске асыру жөніндегі 2021-2023 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары жоғары деңгейде қабылданды. Киберқауіпсіздік тұжырымдамасы интернетте экстремистік жалдау және үгіт-насихатпен күресу үшін әзірленді және жүйелі қолданылуда. Сонымен қатар «Қазақстанның киберқалқаны» жүйесі құрылды. Осындай шаралар арқылы интернет кеңістігінде діни экстремизмнің алдын алу жұмыстары жалғасуда. Еліміздің Ішкі істер министрлігінің ресми ақпаратына сәйкес, 2020 жылы БАҚ-та, интернет-ресурстар мен әлеуметтік желілерде діни экстремизм мен терроризмнің алдын алуға бағытталған 64 мыңнан астам жарияланым орналастырылған. 2020 жылдың соңына қарай 21 мыңнан астам экстремистік материалдар жойылды.
Жалпы, мега-аймақтағы діни экстремизмнің белсенділігін төмендету үшін Орталық Азия мемлекеттері жастар мен халықтың басқа да осал топтары үшін қолайлы және тиімді әлеуметтік-экономикалық жағдайлар жасауға бағытталған алдын алу шараларын қабылдауы керек сияқты. Деструктивті ағымдарға берік иммунитеті және олардың радикалды көзқарастарына қарсы тұру қабілеті бар қоғамдастықтарды біріктіру, үйлестіру және дамыту мақсатында азаматтық қоғам институттарының қызметін де әркез қолдау қажет.
Ал мемлекетаралық деңгейге келсек, біз Орталық Азия елдерінің өзара сенімін одан әрі арттырып, діни экстремизмге қарсы күресте әзірленген ұжымдық ортақ ұзақ мерзімді стратегияның тетіктерін әзірлеп, жетілдіруіміз қажет.
