Отбасы институтының регрессиясы 2014 жылдан бастап тұрақты болды. 2019 жылға қарай неке жасы ерлер үшін 1,8 пайызға, әйелдердікі 1,6 пайызға артты. Тіркелген некелердің саны 17 пайызға қысқарды, ал олардың ажырасуға қатынасы 2007 жылғы ең жоғары 4,06 бірліктен 2,33 бірлікке төмендеді. Ең төменгі ажырасу көрсеткіші Шымкент, Маңғыстау және Түркістан облыстарында орын алды. Ал ең жоғары көрсеткіш Алматы мен астанада, бұл қалаларда 2,4 неке 1 ажырасудың арақатынасы тең.
Ажырасу деңгейі негізінен қалаларда өсті. Ауылдық жерлерде шамамен 2 есеге төмен болып қалды. Ерлі-зайыптылар үшін ең проблемалы кезең некенің алғашқы 10 жылы болды, бұл барлық ажырасулардың 61,5 пайызын құрайды. Сонымен қатар, 2019 жылы зерттеушілердің сауалнамасына қатысқан респонденттердің 88,3 пайызы ажырасуға теріс көзқараста екенін айтқан. Ал респонденттердің тек 45,1 пайызы бұл келеңсіз үрдісті зорлық-зомбылықпен, маскүнемдікпен және нашақорлықпен байланысты жанжалдардың үздіксіз жалғасуынан жақсы деп санайды.
Осы динамикаға қарамастан, сауалнама нәтижелері жастардың әлі де отбасын, денсаулықты, достықты, қаржылық жағынан қауіпсіз өмірді және сүйіспеншілікті өздерінің басты құндылықтары деп санайтынын көрсетті. Содан кейін ғана білім, дін, жұмыс пен мансап, ойын-сауық, өзін-өзі жүзеге асыру, билік, адамдарға көмектесу, шығармашылық, көпшілікке танылу және т.б. құндылықтар айтылған.
Үйленгеннен кейін қазақ отбасыларының сипаты мен құрылымы, зерттеушілердің тұжырымдарына қарағанда, соншалықты күрделі болып көрінбейді. Олар отбасының типтерін объективті белгілеріне – отбасының көлеміне, этникалық құрамына, сондай-ақ субъективті нышандарына – отбасындағы билікті ерлер мен әйелдерге бөлуге қарай ажыратады. «Қазіргі кездегі типтік қазақ отбасы кеңейтілген (2-3 балалы), моноэтникалық (бір ұлт өкілдерінің арасындағы, қазақтар арасындағы неке айқын басым) иелитаризм элементтерін (жауапкершілік пен шаруашылық міндеттерін бөлісу) сіңірген», - деп топшылайды зерттеушілер. Сонымен қатар, олар аймақтарға байланысты отбасы мөлшері мен гендерлік теңдік деңгейіндегі елеулі өзгерістерді де атап өтеді.
Отбасындағы билікті бөлу тақырыбын бөлек қарастырған өткен жөн. Жаһандық Gender Gap индексінде Қазақстан 2012-2020 жылдар аралығында 10 позицияны жоғалтып, 72-ден 153 орынға төмендеді. Қазақстандық сауалнама, өз кезегінде, иелитарлы отбасылардың шағын үлесін байқатқан – 23,2 пайыз. Дегенмен, респонденттердің 47,3 пайызы отбасылық жауапкершілік міндетті деп санайды. Тек 28 пайызы ғана үй шаруашылығын тек әйелдер басқаруы керек деп есептейді. Соңғы Дүниежүзілік құндылық сауалнамасына қатысқан қазақстандықтар жауаптарында 31,6 пайызы ғана әйелінің жоғары табысы проблема екенін, ал адамдардың 59,1 пайызы зорлық-зомбылыққа қарсы екенін аңғартқан.
Алайда, отбасы институтының дағдарысқа ұшырауының жалғыз себебі - әйел құқығының ахуалы емес. Оны адамдар арасындағы байланыстарды құру логикасын анықтайтын әлемдік өндірістік қатынастардың жазықтығынан да іздеу керек. Әлеуметтанушы Ева Иллоуз өзінің «Суық жақындық: эмоционалдық капитализмнің жасалуы» атты кітабында әлеуметтік қорғаудың әлсіздігі, қысқа еңбек келісім-шарттары және төмен жалақысы бар заманауи экономиканы «эмоционалдық капитализм» деп атауды ұсынады. Ондай отбасы бірте-бірте тұрақты инвестицияларды қажет ететін ұзақ мерзімді институт болуды тоқтатады, яғни қаржылық, психологиялық және жыныстық байланыстар үзіледі. Ал шынайы жағдайдағы көріністерде адамдар қысқа мерзімді, сериялық немесе міндетті емес қатынастарға артықшылық бере бастайды.
Иллуздың пікірінше, капиталистік қоғам пайда болған кезде ол адамның экономикалық өркендеуіне ғана назар аударып қоймай, эмоционалды қанағаттануды іздеуді адам өмірінің басты мақсатына айналдырды. Бұл көзқарасты тұтынушылар индустриясы тез қабылдап, адамдарға жекелендірілген өнімдер мен қызметтерді ұсына бастады.
Клиенттерге деген сүйіспеншілік әуе компанияларының, супермаркеттердің және банктердің басты эмоциясы болды, олар бірдеңені тез сатуға тырысады, адамдарды жаңа тәжірибе сатып алуға тезірек оралуға ынталандырады. Олар отбасылар мен адамдар арасындағы қарым-қатынастың басқа түрлері қандай болуы керектігі туралы көптеген стереотиптік бейнелерді жасайтын жарнаманың көмегімен тұтынушы энергиясын арттырады.
Бірақ бұл адамдар арасындағы қарым-қатынас стандарттарын жасаумен қатар, махаббат мәдениетінің өзіне деген сенімсіздігін тудырады. Еңбек нарығының ыдырауы, теңсіздіктің күшеюі және құқықтық нормалардың тозуы фонында ұсынылған үйлесімділікке адамдардың сенуі қиынға соғады. Сенсорлық көріністердің күші де трансұлттық бизнестің дамуымен және еңбек миграциясының күшеюімен төмендейді. Мұндай жағдайларда күшті қарым-қатынастар ауыр болып көрінеді, өйткені олар жұмыстан алшақтап, бизнесті кеңейту үшін шұғыл қажет эмоционалдық ресурстарды алып тастайды. Эмоционалды қалпына келтіру үшін басқа тәжірибелер ұсынылды, мысалы, тұтынушылық, коммерциялық туризм және психотерапия сессиялары.
Оқиғаларды тұтыну ағымынан адаспау үшін адамдар өздерінің эмоцияларын үнемі бақылау қажеттілігіне тап болды. Әртүрлі әлеуметтік институттар жұмыста да, ләззат алуда да тиімділікті арттыруға күш алу үшін олардан жағымсыз сезімдерді азайтуды талап етті. Бұл жағдайда адамдар арасындағы берік байланыстың көптеген түрлері, соның ішінде отбасылық байланыстар теріс мағынаға ие бола бастады.
Олар физикалық және психологиялық зорлық-зомбылыққа ұшырамаса да, «тәуелді», «уытты» немесе «дені сау» деп стигматизацияланды. Алайда, қарама-қайшылық мынада: адамдар қарқынды тәжірибені іздеуді жалғастырғанымен, бірақ сезімнің шектілігіне және тұтынушылыққа итермелейтін басқа нәрсеге назар аудару қажеттілігін үнемі сезінуіне байланысты оларға толығымен берілуге дайын емес.
Бұл жағдайда адамдар бұрынғы тарихи дәуірлерге тән эмоционалды тұрақты байланыстарды талап ету құқығынан айырыла бастады. Оның орнына олар қарым-қатынастың екілік емес және ең берік емес көптеген басқа түрлерін жасауға міндеттенеді. Мәселе, сонымен қатар некенің тарихи тұрғыдан ең алдымен отбасының барлық мүшелеріне белгілі бір материалдық мәртебеге кепілдік беретін әлеуметтік-экономикалық институт болып қалуында. Бірақ бүгінде адамдар ортақ мүлікке билік ету немесе төтенше жағдайларда басқа адамның алдында жауап беру құқығына ие болу үшін некені тіркеуге мәжбүр. Егер олардың басқа амалдары болса, адамдар арасындағы қарым-қатынасты ресімдеу үшін неке әлдеқайда аз қолданылуы әбден мүмкін еді. Қазіргі қоғам неке институтын әртүрлі құрамдас бөліктерге бөлу қажеттілігімен бетпе-бет келіп, ұзақ мерзімді байланыстарды құруға қызығушылық танытпайды.
Алайда, кейбір азаматтар дәстүрлі отбасы құндылығына берік болғаны үшін емес, таңдау мүмкіндігі болмағандықтан үйлене беруі әбден мүмкін. Зерттеушілер сонымен қатар әртүрлі топтағы азаматтардың өмір бойы қанша некеге тұрғанын анықтаған жоқ. Бүкіл 2000 жылдар бойы әлемде «сериялық моногамия» үрдісі қарқын алды. Бірақ ол бар болса да, адамдар неге қайта үйленуге ұмтылатыны түсініксіз болып қала берді. Зерттеушілердің пайымынша, бұл Қазақстандағы заманауи отбасы институтының барлық қыр-сырын түсінбеуден туып отыр.
Сонымен қатар, отбасы институты өзінің экзистенциалды сипатын айтарлықтай жоғалтып жатыр әрі нарықтық механизм мен «отбасылық-демографиялық саясаттың» объектісі болып көрінеді.
Нұрлан ӘУБӘКІР
