17 мамырда танымал режиссер Ермек Тұрсынов Қазақстаннан кетіп қалғанын мәлімдеді. Қазнетте бұған қатысты қызу талқы басталып кетті.
Тұрсыновтың өзі не деді?
Қазақстандық режиссер желіде “Бір эмиграцияның тарихы” деген атаумен ұзақ жазба жариялап, не себепті елден кеткенін ашып айтты. Ол мұның себебі тереңде жатқанын айтты.
Жазбада Тұрсынов елден кетуге мәжбүр болғанын ашық жазады. Оның бұл шешімі қоғамда әртүрлі қабылдануы мүмкін екенін,біреулер түсіністікпен қарап, енді біреулер сынап та жатқанын айтты.
Министрмен байланысты оқиға
Режиссер өз жазбасында бұл жағдайдың қалай басталғанын жүйелі түрде түсіндіреді. Оның айтуынша, бәрі Ақтоты Райымқұлованың мәдениет министрі қызметіне келуінен басталған.
«Мен бұрыннан-ақ елімізде мәдениетке салғырт қарайтынын айтып келем. Бірақ Ақтоты Райымқұлованың министр болуы — шектен шыққан жайт болды. Оның мәдениетке қатысы менің мал шаруашылығына қатысыммен бірдей», – деп жазады автор.
Ол бұл тағайындауды кездейсоқтықпен байланыстырады, бірақ мұндай жағдай Қазақстанда үйреншікті құбылысқа айналғанын айтады.
«Бізде мұндай жайттар қалыпты нәрсе: билікке ыңғайлы адамдар керек, мейлі олар біліксіз болса да. Бір күні Ақтоты тиісті орында отырды, сөйтіп оны министр етіп тағайындады».
Автордың айтуынша, ол қазіргі уақытта да жоғары лауазымда отыруы мүмкін.
Сөзінің соңында Тұрсынов еліміздегі жағдайға бей-жай қарай алмайтынын ашық айтты. Оның пікірінше, мемлекет біртіндеп әрі тоқтаусыз құлдырап бара жатыр, ал бұл үрдіске үнсіз қарап отыру – үлкен қателік.
«Бәрі жақсы» деп, бұрынғыдай өмір сүре беру де мүмкін шығар, бірақ ел ішінде есін жиғандар әлі де бар. Өкінішке қарай, бізде ақылға қонбайтын нәрселер қалыпты құбылысқа айналып келеді. Мұндай жағдайды өзгерту керек, енжарлықпен қарап отыруға болмайды", - дейді ол.
Антикордың мәлімдемесі
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет режиссер Ермек Тұрсыновтың атына қатысты қылмыстық іс тіркелмегенін және ол бойынша ешқандай тергеу жүргізіліп жатпағанын хабарлады.
Ведомствоның хабарлауынша, Тұрсынов бұған дейін Facebook парақшасында айтқан ақпаратпен таныс емес.
— Сонымен қатар, бұған дейін агенттікке Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының ішкі аудит қорытындысы мен режиссер "Н"-нің арызы келіп түскен. Онда «Долгое эхо» көркем фильмі өндірісі кезінде лауазымдық өкілеттікті асыра пайдаланғаны үшін киностудияның бұрынғы басшылығын қылмыстық жауапкершілікке тарту туралы өтініш білдірілген. Арыз негізінде сотқа дейінгі тергеу басталды, — делінген ресми мәлімдемеде.
Агенттік мәліметінше, фильм өндірісіне қосалқы мердігер ретінде тартылған Alashfilm ЖШС бұрынғы директоры «Т» есімді азамат болған. Кейін оның Ермек Тұрсыновпен бірге «Тұрсыновфильм» ЖШС-де серіктес болғаны анықталған. Тергеу аясында «Т» куәгер ретінде бірқатар тергеу әрекеттерінен өткен.
Алайда Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет Тұрсыновтың тергеу органына шақырылмағанын нақтылады. Қазіргі таңда бұл іс бойынша ешкімге күдік тағылған жоқ.
Дереккөз деректері
DALA INSIDE дереккөздерінің мәліметінше, режиссер Ермек Тұрсыновты қаржылық жағынан тағы бір тексеріп алу ойластырыла бастаған.
Отбасы мүшелері Испанияның Барселона қаласында тұратын, өзі де сол жаққа көшкен режиссер Ермек Тұрсынов осы қадамын «саясиландырып» жібергендіктен, оның соңғы 5 жылда мемлекет қаржыландырған фильмдеріне аудит басталуы мүмкін. 4 жыл бұрын түсіріліп, 500 миллион теңге қаржы жұмсалып, прокатқа шықпаған «Беймойнақ» фильмінен бастап, күдік туғызған басқалары бейресми түрде бір тексерілетін болады.
«Ермек Тұрсынов барлық дерлік фильмдерін бюджеттің қаржысын пайдалану арқылы түсірді. «Келін» де, «Шал» да, басқа да туындылары бар, жеке инвестор іздеп, продюсер ретінде бір жүгірмеді. Заявка береді, бюджеттен ақша түседі, ол кино түсіреді. Ол бюджеттен ақша тартуда өзінің қалыптасқан беделін жақсы пайдаланды. Бірақ тиімділікпен мүлдем бас ауыртпады. Оның түсірген фильмдері қаржы тұрғысынан ешқашан өзін ақтаған емес. «Бәрін мемлекет төлесін» деген ұстаныммен өмір сүретін осындай «қайраткерлердің» кесірінен «Қазақфильм» өзін асырай алмайтын дотациялық, банкроттық жағдайда отыр», - дейді, аудиторлық палатаға жақын DALA INSIDE дереккөзі.
«Көп нәрсе қамауда отырған экс Мәдениет министрі Арыстанбек Мұхамедиге байланысты болып тұр», - дейді, тағы бір DALA INSIDE дереккөзі. Ол көптен бері мерзімінен ерте босап шығуға ниетті. Осы мақсатына жету жолда экс министр тергеу органдарына Ермек Тұрсыновқа қатысты тың ақпараттарды жеткізгісі келсе, тергеуде жаңа эпизодтар пайда болуы мүмкін.
«Жаңа Қазақстан» режиссердің ендігі риторикасын саралайтын болады. Конструктивті емес, деструктивті сын, «тисе терекке, тимесе бұтаққа» шашылған артық сөздер көбейсе идеологтар режиссерді бұдан әрі қорғаудан бас тартары анық. Қазір тергеу тек Тұрсыновтың серіктесіне қатысты бағытта жүруде. Бірақ бәрі тез өзгеріп кетуі мүмкін.
Қазнет реакциясы
Қоғам белсендісі, кәсіпкер және медиа-коммуникация саласының сарапшысы Назым Жанғазы белгілі режиссер Ермек Тұрсыновтың елден кетуі мен оның айтқан сынына қатысты пікір білдіріп, әлеуметтік желіде көлемді жазба қалдырды. Оның айтуынша, Тұрсыновтың әрекеті – жеке таңдау ғана емес, қоғамға берілген сигнал. Алайда бұл сигналдың астарында қайшылықты мән жатыр.
Назым Жанғазы Тұрсыновтың есімі қазақстандық мәдениет кеңістігінде тұрақты әрі беделді брендке айналғанын атап өтті. Оның фильмдері, сұхбаттары мен авторлық мәтіндері үнемі пікірталас, талдау мен қоғамдық қызу пікірге арқау болып келеді. Режиссердің кинематографиялық тілі мен өткір, кейде әдейі оппозициялық реңктегі ойлары қоғамда ерекше бағаланады.
Алайда соңғы жылдары Жанғазы оның риторикасында бір бағыттың айқын байқала бастағанын айтады: Ермек Тұрсынов тұрақты түрде мемлекетті, жүйені, шенеуніктерді, мәдени саясатты және тіпті өз аудиториясын да сынаумен келеді. "Өзінен басқаның бәрі кінәлі", — дейді автор.
Жазбада ерекше назар аударатын тұс – Тұрсыновтың фильмдерінің көпшілігі мемлекет қаржыландыруымен түсірілгені. Ашық дереккөздерге сүйенсек, "Келіннен" бастап "Шырақшыға" дейінгі фестивальдік фильмдерге мемлекеттен 13 миллион АҚШ долларынан астам қаржы бөлінген. Бұл – салық төлеушілердің, яғни қарапайым азаматтардың ақшасы.
"Осы жүйенің арқасында екі онжылдық бойы шығармашылығын жүзеге асырған адам енді дәл сол жүйені айыптап кетіп бара жатса – бұл ең кемі әділетсіздік", – дейді Назым Жанғазы. Оның айтуынша, шынайы тәуелсіз суреткер болғың келсе, мемлекеттің ақшасына емес, жеке меценаттар мен платформаларға арқа сүйеп, қиын жолмен жүру қажет.
Жанғазы Тұрсыновтың елден кету құқығына қарсы емес. "Мүмкін, отбасы шетелде тұратын шығар, мүмкін, тыныштықты қалайтын болар. Бәрін түсінуге болады", – дейді ол. Бірақ мәселе – оның бұл қадамына қандай мән бергенінде.
"Егер бұл әрекет ‘жүйеден түңілген пайғамбардың’ үні ретінде ұсынылса, онда бұл елде қалған, күн сайын осы жүйемен келісіп жұмыс істеп жүрген азаматтар үшін демотивация көзіне айналады", – дейді ол. Оның айтуынша, бұл – бөлшектеу емес, біріктіру керек кезде айтылып отырған, орынсыз әрі қауіпті месседж.
Жазбаның соңында Назым Жанғазы Тұрсыновтың таңдауын жеке пікір ретінде құрметтейтінін, бірақ оның артында қалған "өшкен жердің" ауыр салмағы бар екенін ескертеді.
"Кетіп бара жатып, із емес, өрт қалдыру – бұл күш емес, бұл жатсынудың көрінісі. Ал нағыз өнер – тіпті жетілмеген жағдайда да, мінсіз мүмкіндік болмаса да, ең алдымен, құрметтен туады. Қасыңда қалып, бірге келе жатқан адамдарға деген құрметтен", – дейді ол.
Журналист Азамат Ерғалиевтің Ермек Тұрсынов туралы жазбасы Назым Жанғазының пікіріне жауап ретінде жазылғандай көрінді.
Ерғалиев бұл жағдайға біржақты баға беруге қарсы екенін, сыншылардың екіжүзділігін атап өтті.
Азамат Ерғалиев жазбасында: «Ермек Тұрсынов кетті. “Шығармашылықпен айналыса алмаймын, мені бұл елден ығыстырды”, – деді де, үнін шығарып, сахнадан кетіп қалды», – дейді. Ол мұны бір шешімді, ішкі үнін айтқан адамның әрекеті ретінде сипаттайды.
Бірақ дәл осы сәтте әлеуметтік желіде режиссерге бағытталған салқын әрі кекесінге толы жазбалар қаптап кеткенін айтады. «Бюджет есебінен өмір сүрді, көрермені жоқ фильмдер түсірді, енді елді жамандап кетті – бұл дұрыс емес» деген пікірлер жиілеген.
Ерғалиев бұл реакцияны "ыңғайлы әрі таңдамалы-примитивті жауап" деп бағалайды.
Журналист халықтың онжылдықтар бойы тек режиссерлерді емес, шенеуніктерді, бұрынғы билік өкілдерін де "асырағанын" еске салады.
«Бұрынғы биліктің өкілдері мен олардың отбасылары халық есебінен өмір сүріп, елден кетті. Бірақ сол кезде оларды біреу сынға алып па еді?» – деп сұрайды ол.
Азамат Ерғалиев бұрынғы билік өкілдерін "өткеннің сәулетшілері" деп атап, олардың да өз саласында "шығармашылықпен айналысқанын", бірақ бұл саланың кино емес, нақты сектор – денсаулық сақтау, білім беру, сот жүйесі мен жол құрылысы екенін еске салады.
Журналист режиссердің кинотуындыларына қатысты жеке көзқарасын да ашық айтады.
"Тұрсыновтың шығармашылығы ұнай ма? Жоқ, ұнамайды. Бірақ көркем өнер иесін кез келген адам сынай алады. Бірақ соған шабыт берген адамға тас лақтыра аласың ба? Қазір “бюджет есебінен өмір сүрді” деп көздері ашылып жатқандарға қарап, бір ғана нәрсе айтқым келеді: әділ болыңдар. Егер тас лақтырғың келсе – онда осы отыз жылдықтың бас режиссеріне де бір-екі тас лақтыр. Айтуларынша, ол да қазір бұл елде жоқ. Кітап та жазып үлгерген. Сатылымы қалай екен? Мүмкін ол да бюджет есебінен бе?", – деп түйіндеді Азамат Ерғалиев.
Сонымен қатар,журналист Гүлбану Әбенова да белгілі режиссер және жазушы Ермек Тұрсыновтың елден кетуіне байланысты өз пікірін білдіріп, оның Facebook желісіндегі эмоцияға толы жазбасын талдады. Ол режиссердің бұл әрекетін эмиграция емес, қашуға ұқсайтынын айтып, күмәнін ашық білдірді.
Әбенованың жазуынша, Тұрсынов Facebook-тегі қоштасу жазбасында Қазақстаннан кеткенін, елде өмір сүрудің қиын болғанын, шығармашылықтың тұралағанын және әрбір қадамына агрессиямен жауап берілгенін айтыпты.
«Тағы бір еркін ойлайтын автор жүйеге ұнамай, қуғынға ұшырады деген әсер қалдырады», – дейді.
Алайда ол бұл оқиғаның ар жағында әлдеқайда шынайы, бір шындық жасырын тұрғанын меңзейді. Гүлбану Әбенова Тұрсыновты өзінің журналистік тәжірибесінде мемлекет тарапынан ең көп қолдау алған режиссерлердің бірі ретінде сипаттайды.
«PR жағынан да әрдайым мықты болды. Оның фильмдері жайлы пікірлерді оқығанда, расымен "мен кино түсінбейтін шығармын" деп қалатынмын. Онда таланты, терең ойы мен руханилығы қайда?» – деп жазады журналист.
Журналист Тұрсыновтың соңғы түсірген «Бесмойнақ» фильміне жеке тоқталады. Оның дерегінше, бұл фильмге мемлекет тарапынан 500 миллион теңге бөлінген, бірақ фильм 2022 жылдың соңында аяқталғанымен, әлі күнге дейін көрсетілмеген.
«Әуелі пандемия кінәлі деді, кейін нашар маркетинг, одан соң продюсер жоқ деді. Қысқасы,Тұрсыновтан басқаның бәрі кінәлі», – дейді ол.
Гүлбану Әбенованың айтуынша, режиссердің үнсіздігі үйіндегі және айналасындағы продюсерлердің үйлерінде тінту басталғанға дейін сақталған. Сол кезден бастап Тұрсынов қысым көріп жатқанын мәлімдей бастады.
«Оның мәлімдемелері Антикор тарапынан қызығушылық пайда болған кезеңмен тұспа-тұс келді. “Ақша қайда?”, “Фильмдер қайда?”, “500 миллионға түсірілген туынды неге сөреде шаң басып жатыр?” деген сұрақтар көбейе бастады. Ал ақылға қонымды жауаптардың орнына эмоциялық жазба мен Барселонаға билет келді», – дейді ол.
Әбенованың жазуынша, Ермек Тұрсыновтың отбасы соңғы он жылдан бері Испанияда тұрады. Ол да жиі шетелге ұшып тұрған. Тіпті "Кенже" фильмінің кейбір сахналары Испанияда түсірілген және бәрі мемлекеттік қаржыға жүзеге асқан.
«Қазақстан – табыс көзі, ал өмір, отбасы, жоспар – Еуропада. Яғни, елден кету бұрыннан жоспарланған. Қосарланған стандарт тек шенеуніктерге ғана тән емес», – дейді журналист.
Тұрсыновтың бұрынғы билікпен, әсіресе мәдениет министрі Арыстанбек Мұхамедиұлымен тығыз байланыста болғанын да атап өтеді. Сол кезде оған ірі бюджеттер бөлініп отырған. Бұл кезеңде ешқандай қысым туралы әңгіме болмағанын айтады.
«Жүйе оның пайдасына жұмыс істеген кезде, бәрі жақсы еді. Енді сұрақтар пайда болған кезде, кетіп қалды. Бұл эмиграция емес, бұл – қашу емес пе?» – деп жазады Әбенова.
Журналист жазбасының соңында Тұрсынов енді “талантты, әділдік үшін күрескен адам” ретінде Испанияда отырып, күнде “buеnos días” деп басталатын жазбалармен елді сынап отыруы мүмкін екенін меңзейді.
Ол мұндай сценарийдің тозығы жеткен үлгі екенін және шынайы эмиграция мен күйзелістен туған қашуды ажырата білу керектігін ұсынады.
Бұл жайтқа қатысты журналист Аян Шәріпбаев та пікір білдірді. Ол Тұрсыновтың мәжбүрлі эмиграциясын қоғамның қалыпты жағдайдай қабылдап отырғанын ашына жеткізді. Аян Шәріпбаев жазбасында Ермек Тұрсыновтың елден жайдан дай кетпегенін атап өтті.
«Ол гастрольге, демалысқа не халықаралық сапарға да кеткен жоқ. Ол – өз сөзімен айтқанда, “біржақты билет алуға мәжбүр болған” адам ретінде кетті», – дейді журналист.
Шәріпбаев Тұрсыновтың бірнеше жұмысын көргенін айтады – «Келін», «Шал» және алдағы уақытта «Бесмойнақты» көргісі келетінін де атап өтеді. Алайда ол режиссердің туындыларына қатысты екіұшты әсерде қалғанын жазады.
«Маған (мүмкін, тек маған ғана шығар) кейде оның жұмыстары артық пафос пен позаға толы көрінетін. Тереңдік күткен жерде ұзақ кадрлар мен “крупный план” көп еді», – дейді ол. Бұл туралы режиссермен пікір алмасқысы келгенін, бірақ әңгіме кино емес, саясатқа ойыса бергенін де қосып өтті.
Алайда Шәріпбаев Тұрсыновтың шығармашылық стилін ұнатпаса да, оның өз жолы бар екенін мойындайды:
«Бұл – оның киносы. Оның ойлау, сезіну, дауласу, қателесу тәсілі. Ал бұл – оның құқығы! Біз – қоғам ретінде, оны тыңдауға, келіспеуге, пікір алмасуға құқылымыз. Бірақ... бірақ, қарғап, жаппай жабылуға хақымыз жоқ қой!»
Журналист Тұрсыновтың мәлімдемесін оқу ауыр екенін жасырмайды. Себебі пікіріне келіспесең де, тіпті әзілдерін жаттап алса да, басты нәрсені – режиссердің түңілуін түсінуге болады дейді.
«Ол шағым айтып отырған жоқ, тек куәлік беріп отыр. Адамды мәдени өмірден, қоғамдық кеңістіктен біртіндеп, жүйелі түрде қалай ығыстыратынын көрсетіп отыр», – дейді Шәріпбаев.
Алайда одан да қорқынышты нәрсе – қоғамның мұндай жағдайға үйреніп кетуі екенін атап өтеді.
«Біреудің “мені елден қуып шықты” деген сөзінен шошымайтын болдық. Оны жай ғана “тағы бірі екен” деп қабылдаймыз. Көп ойланады, қатты сөйлейді, эфирге лайық емес деп қоя саламыз», – дейді ол.
Аян Шәріпбаев қоғамның ішкі өзгерісін де сынға алады. Оның айтуынша, қоғам жазушыларды, режиссерлерді, журналистерді, музыканттарды біртіндеп өмірден ысырып тастауды қалыпты үрдіске айналдырған.
«Біз өз адамымызды қорғамайтын болдық. Тіпті дауласудың өзінен қорқамыз – себебі дау шынайы пікір алмасу емес, репрессияға себеп болып кетуі мүмкін», – деп түйіндейді журналист.
Оның ойынша, қазіргі билік бұл әрекеттерді “үнсіз”, “формалды жанжалсыз” жасайды – бұл да жүйенің бейресми, бірақ салмақты репрессиялық тетігіне айналған.
