Dalanews.kz cyrttan kelgen ınvestorlar jaıynda caıasatker Ǵalymjan Jaqıanovpen suhbattasqandy jón kórdi.
Dalanews: Ǵalymjan Bádiljanuly, keshe ǵana Kostenko shahtasynda bolǵan jarylystan 46 adam qaza taýyp, qazaq eli aza tutty. Oqıǵa ornyna barǵan Prezıdent, úkimet basshysy «ArselorMıttal Temirtaý» AQ-men aradaǵy ınvestısıalyq yntymaqtastyqty toqtatyp, memleket menshigine qaıtarylatynyn aıtyp qaldy. Budan keıin kásiporyndy kim basqarýy múmkin?
- Bul jerde áńgime «ArselorMıttal Temirtaýdy» bireýinen alyp, ekinshisine berýde emes. Óıtkeni, kásiporyn Mıttaldyń qolyna tıgeli 30 jylǵa taıap qaldy. Osy ýaqyt ishinde qanshama adam qaza tapty. Bir tergeý júrgizip, sottap, ıa bolmasa jaýapkershilikke tartqanyn kórgen joqpyz.
Sonyń kesirinen kezekti apat boldy. 46 adamnan aırylý ońaı emes. Úkimettiń qaza tapqandardy taba almaı jatyp «AMT-ny qaıtaryp aldyq» dep aıtýy halyqty jubatqanmen birdeı.
Menińshe, eń aldymen baǵa berilýi kerek. «ArselorMıttal Temirtaý» ıelerinen bastap, úkimettiń burynǵy basshylary, kezinde jekeshendirýdi ótkizip, jaýapty bolǵandardan suralýy tıis.
Keshe ǵana Tótenshe jaǵdaı mınıstri buǵan deıin shahtalarda 212 ret zań buzýshylyq tirkelgenin aıtyp jatty. Sonda bul aıtylyp qana qoıa ma? Buryn nege shara qoldanylmady? Prokýrorlar, sot organdary nege bilmeıdi? Ádette beıbit adamdar kóshege shyqsa, artynan birge júgirip otyrady. Al myna jaǵdaıda nege tekserip, jaýapkershilikke tartpaıdy?
Mine, osylaı tolyqqandy zertteý júrgizip, baǵa berilýi tıis bolatyn.
Al kásiporyndy tartyp alǵan kúnniń ózinde Mıttal ońaı qutylyp ketkeli tur. Óıtkeni, kezinde arzan baǵaǵa qolyna túsirip aldy. Ana joldy, myna joldy paıdalanyp, birdeńesin berip, ıelik etti. Sondyqtan Mıttal eshteńeden utylmaıdy.
Biraq Úkimet kompensasıa talap etýdiń ornyna «menshigimizge qaıtaramyz» dep eldi aldandyryp otyr. Baıqaımyn, jurttyń kóbi «ózimizge qaıtty ǵoı» dep buǵan rızashylyq bildirýde. Shahtanyń aty – shahta. Qanshama ken orny bar. Onyń qaýipsizdik jaǵdaıyn teksermeı, anyqtamaı ári qaraı qalaı jumys isteıdi?
Al myna qaıǵyly oqıǵadan keıin eńbek qaýipsizdigin qalpyna keltirý úshin qyrýar qarjy kerek. Oǵan taǵy da úkimet aqsha bóledi. Máselen, sol Mıttaldyń Úndistan men Ulybrıtanıadaǵy kásipornynda jarylys bolsa, olar ótemaqyny kompanıa ıelerin shyryldatyp otyryp, shyǵaryp alady. Bul qarjy zardap shekkenderge, qaza tapqan otbasyna beriledi. Al bizde de «járdemaqy retinde kómek beriledi» dedi, biraq taǵy da úkimet esebinen bolyp tur ǵoı. Aınalyp kelgende, bul halyqtyń aqshasy.
Shyn máninde, qylmys jasap otyrǵan – kásiporyn ıesi, ótemaqysyn tóleıtin – halyq. Bul ádildikke jatpaıdy. Sondyqtan eń áýeli tergeý amalyn júrgizip, kinálilerdi birtindep anyqtaý kerek.
Tipti, 1995 jyldan beri ótken-ketkenniń bárin tekserý qajet. Týrasyn aıta almaımyn, biraq osy jyldarda Mıttaldyń Qaraǵandy, Temirtaýdaǵy ken oryndarynda qaza bolǵan adamnyń sany terrorshylardyń qolynan qaza tapqandardan artyq eken. Sonda bir óndiris ornynyń ózi terorızmnen kem bolmaı tur ǵoı.
Buǵan quqyq qorǵaý oryndary, ne prokýror, ne qaýipsizdik keńesi durys baǵa berip otyrǵan joq. Báriniń umtylǵany – aktıvterdi tartyp alý men bólý. Bul durys emes.
Dalanews: Mıttal eń alǵash bizdiń elge 1995 jyldyń kúzinde kelipti. Al siz 1997 jyly Strategıalyq resýrstardy baqylaý agenttigin basqarǵan kezde «Qarmetkombınatty» nebári 220 mln dollarǵa satyp alǵanynan habardar boldyńyz ba? Osy másele týraly Nazarbaevqa batyryp aıtqandar boldy ma? Máselen, ózińiz?
- Biz ol jyldary «Qarmetkombınatty» tikeleı teksermedik. Munaı, gaz, energetıka salasyndaǵy basqa strategıalyq nysandardy tekserdik. Jalpy, sol jyldary jekeshelendirýdiń zańsyz, ádiletsiz ótkeni týraly jáne ár nysan boıynsha zań buzý deregin anyqtap, prezıdent Nazarbaevtyń atyna ótirik aıtpasam, aı saıyn joldap, jetkizip otyrdyq. Agenttik bar-joǵy 8 aı ǵana jumys istedi. Ol kezde agenttiktiń prokýratýra sıaqty tergeý júrgizetindeı quqyǵy bolǵan joq.
Biz tek analıtıka jasap, durys emestigin kórsetip, «jekeshelendirýdi toqtatyp, nysandardy memleket qaıtadan qolyna alý kerek. Tenderdi durys ótkizý qajet» degen usynys jasadyq.
Biraq naqty «Qarmetkombınatqa» qatysty pikir aıta almadyq. Sebebi, oǵan ol kezde qolymyz jete qoıǵan joq.
Dalanews: Mıttal BBC-ge bergen suhbatynda «Qazaqstan naryǵyna «kirý» úshin 100 mln AQSH dollaryn para retinde bergenin aıtypty. Muny Mashkevıch joǵarydaǵylarǵa úlestirgen kórinedi. Bylaısha aıtqanda, Nazarbaev úlken nysandardy sý teginge satyp jiberdi ǵoı...
- Búgin ony siz ben biz qalaı aıta alamyz? Muny memleket tartyp alǵanymen qoımaı, áý bastan qalaı bolǵanyn zerttep, Qylmystyq zańy boıynsha tergeý júrgizip, jaýapkershilikke tartý kerek. Mıttal ońaı qutylyp ketpeýi tıis.
Dalanews: Mıttalmen jasalǵan kelisim-shart qupıa ekeni aıtyldy. Ony ashý elimiz úshin qaýipti emes pe? Tipti, ol bizdi halyqaralyq sotqa súıreýi múmkin be?
- Mıttal bizdi emes, biz ony halyqaralyq sotqa súıreýimiz kerek. Óıtkeni, onyń dúnıejúzinde basqa da múlikteri bar. Jańa beker aıtqan joqpyn, osy apat Úndistan men Ulybrıtanıada tirkelse, onyń qalaı jaýapqa tartylǵanyn kórgen bolar edik. Biz syltaý ǵana aıtyp otyrmyz.
Dalanews: Mańyzdy strategıalyq nysandardy sheteldik ınvestorlardyń qolyna nege bere saldyq? 32 jyldan beri óz ıgiligimizge qaıtarýǵa ne kedergi?
- Áý basta memleketimizdiń úlken óndiris oryndaryn jeke jobamen júrgizgeni teris boldy. Munyń bári qylmystyq jolmen júrgizilgenin naqty aıta alamyn. Óıtkeni, kezinde biraz nárseni kórdik, ony aıtttyq ta.
Basynan qısyq jolmen júrgeniniń saldary osyndaı jaǵdaıǵa ákeldi. Sol kezde kelgenniń kóbi sheteldik ınvestor emes, sonyń tońyn búrkenip alǵandar.
Dál sol ýaqytta «Sheteldik ınvestısıany qorǵaý týraly» zań shyqqan. Sol zańdy salyqtyq jeńildikter alý úshin, sondaı-aq jumysshy aldyndaǵy áleýmettik jaýapkershilikti shekteý maqsatynda paıdalandy. Basqasyn aıtpaǵanda, ózim istegen Pavlodar oblysynda Mashkevıch, Blavatnık, Sherbovıch, Býhovıch sıaqtylar sheteldik ınvestor retinde kelip, elimizdiń ekonomıkasyn jemqorlyqqa batyrdy.
Sodan bergi 32 jyldyń sońǵy bes jylynda kóptegen ózgeris jasaýǵa bolatyn edi, biraq ulttyń, eldiń ıgiligine eshteńe istelmedi. Sheteldik ınvestordyń qaı nysany da sondaı. Árıne, bul zańǵa boı usynyp, sanasatyn AQSH-tyń, Eýropanyń eldegi kompanıalaryna qatysty emes. Al Mıttal «Qarmetkombınatty» nebári 220 mln dollarǵa satyp aldy dedi.
Sol sıaqty Ekibastuzdaǵy jylyna 50 mln tonna kómir óndiretin dúnıejúzindegi eń iri «Bogatyr» kómir kenin 1996 jyly 20 mln dollarǵa bere salǵan. Onyń aqshasyn bir emes, birneshe jylda qaıtarýǵa kelisken.
Eń soraqysy, ken orny qoımasyndaǵy kómirdiń ózi 750 mln dollarǵa baǵalanǵan. Muny endi ne deýge bolady? Taza qylmys qoı. Eger osyny qylmys retinde sanap, tergeý júrgizip, jaýapkershilikke tartsa, zańdylyq bolar edi. Ony satyp alǵan AQSH-tyń Axis Industries kompanıasy dese de, biraq ózimizdiń burynǵy «otandastar».
Dalanews: Bir-eki kúnde Mıttaldan keıingi aınalysatyn másele ózińiz «Maısheke» deıtin Mashkevıch bolýy kerek degendi jıi estidik. Áliptiń artyn baǵyp júre bersek, erteń Statıler sıaqty san soqtyryp ketpeı me?
– Taǵy da qaıtalap aıtaıyn, biz qazir «anadan mynany tartyp alaıyq» degendi naýqanǵa aınaldyryp jatyrmyz. Óz basym muny qoldamaımyn. Zań bárine ortaq. Bárine birdeı qatań qaraý kerek. Eger naqty málimet bolsa, kórsetip, tekserý prosesin júrgizý qajet. Odan bólek «Aktıvterdi tartyp alǵan soń kimniń qolyna beredi?» degen áńgime shyǵyp jatyr. Sondyqtan bárin zańdy jolmen isteý kerek.
Dalanews: Depýttarttar da úkimetke ınvestorlarmen aradaǵy kelisim shartty qaıta qaraý kerektigin aıtýda. Sizdiń usynysyńyz qandaı?
– «Sheteldik ınvestısıa týraly» zań osydan 20 jyl buryn kúshin joıyp, keıin «Investısıa týraly» bolyp ózgerdi. Bálkim, depýtattar qazba baılyqty paıdalaný jónindegi kontrakt týraly aıtqan shyǵar. Biraq ondaı kelisim kóp bolmaýy múmkin. Bul jaıynda pikir aıtý úshin zańnama jóninde zertteý júrgizip, ony qaıta qaraıtyn jaǵdaıymyz bar ma, joq pa, ony da esepteýimiz kerek. Bul másele óz aldyna, biz qazir kóz aldymyzdǵy apatty jaǵdaıdyń, zańsyzdyqtyń mán-jaıyn tereń tekserýimiz qajet. Mıttalǵa, Mashkevıchke, «Qazaqmysqa» baılanysty keleńsiz jaıttar kóp. Menińshe, kún tártibindegi túıtkilderdi sheship alý kerek.
Dalanews: Sońǵy kezde Smaıylov úkimetine qatysty syn kóp. «Ózine mindettelgen jaýapkershilikke salǵyrt qarady, áli kúnge eski Qazaqstanǵa eleńdep júr» degen pikir bar. Sizdińshe, onyń otstavkaǵa ketetin ýaqyty kelgen joq pa?
– Jaýapkershilikti Smaıylov qana emes, búkil Qazaqstannyń prezıdent bastaǵan memlekettik organdarynan bastaýshy edim. Smaıylov – Toqaev qoıǵan adam. Sonda jaýapkershilik kimde? Smaıylov – saılaýdan ótpegen, halyq qolyna bılik bermegen sheneýnik. Búgin Smaıylov, erteń basqa keler. Biraq júıeni ózgertpeı, osy jaǵdaı qaıtalana beredi. Júıe ózgerse, memlekettik qyzmetkerlerde jaýapkershilik paıda bolady.
Al Smaıylovtyń eski Qazaqstandaǵy kimge eleńdep júrgenin bilmeımin. Depýtattar da, basqasy da atyn atap, túsin tústese, durys. Eski Qazaqstannyń kinási óz aldyna, qazirgi jaǵdaıda jańa Qazaqstan da ońyp turǵan joq. Osyndaı apat byltyr da boldy. Sodan beri nege shara qoldanbady? Burynǵyny aıta berip, burynǵymen kúresip júre beremiz be?
Dalanews: Qazir «eski Qazaqstan», «jańa Qazaqstan» dep aıtý ádetke aınalyp ketti. Bul tirkes sizdiń qulaǵyńyzǵa qalaı estiledi?
- Eski bolsyn, jańa bolsyn bir rejım, bir júıe. Bári burynnan kele jatqandar. Tipti, prezıdent eski Qazaqstanda Toqaevtyń ózi premer-mınıstr, Syrtqy ister mınıstri, Senat tóraǵasy boldy. Osy tirkesti jıi tilge tıek etetinderden «Toqaev eskige kire me, jańa Qazaqstanǵa ma?» dep suraý kerek shyǵar.
Toqaevty bylaı qoıǵanda, parlamenttegi depýtattardyń ózi qaısysyna jatady? Eski Qazaqstan ókili me, jańa Qazaqstannyń ba? Árqaısysynyń betin tyrnasańyz, tipti «jańamyn» degenniń ózi eski bop shyǵa keledi. Sondyqtan bulaı bólip aıtý – orynsyz.
Júıe aýysqan kezde ǵana memleketimizdi «jańa Qazaqstan» dep aıta alamyz. Al qazir burynǵy qalpyndaǵy eski Qazaqstan. Qazir eskisi de eski, jańasy da eski. Jańarǵan eshteńesin baıqaǵan joqpyz.
Áńgimelesken, Aıaýlym SHAIMARDAN
