Dalanews.kz cىرتتان كەلگەن ينۆەستورلار جايىندا cاياساتكەر عالىمجان جاقيانوۆپەن سۇحباتتاسقاندى ءجون كوردى.
Dalanews: عالىمجان ءبادىلجان ۇلى، كەشە عانا كوستەنكو شاحتاسىندا بولعان جارىلىستان 46 ادام قازا تاۋىپ، قازاق ەلى ازا تۇتتى. وقيعا ورنىنا بارعان پرەزيدەنت، ۇكىمەت باسشىسى «ارسەلورميتتال تەمىرتاۋ» اق-مەن اراداعى ينۆەستيسيالىق ىنتىماقتاستىقتى توقتاتىپ، مەملەكەت مەنشىگىنە قايتارىلاتىنىن ايتىپ قالدى. بۇدان كەيىن كاسىپورىندى كىم باسقارۋى مۇمكىن؟
- بۇل جەردە اڭگىمە «ارسەلورميتتال تەمىرتاۋدى» بىرەۋىنەن الىپ، ەكىنشىسىنە بەرۋدە ەمەس. ويتكەنى، كاسىپورىن ميتتالدىڭ قولىنا تيگەلى 30 جىلعا تاياپ قالدى. وسى ۋاقىت ىشىندە قانشاما ادام قازا تاپتى. ءبىر تەرگەۋ جۇرگىزىپ، سوتتاپ، يا بولماسا جاۋاپكەرشىلىككە تارتقانىن كورگەن جوقپىز.
سونىڭ كەسىرىنەن كەزەكتى اپات بولدى. 46 ادامنان ايرىلۋ وڭاي ەمەس. ۇكىمەتتىڭ قازا تاپقانداردى تابا الماي جاتىپ «امت-نى قايتارىپ الدىق» دەپ ايتۋى حالىقتى جۇباتقانمەن بىردەي.
مەنىڭشە، ەڭ الدىمەن باعا بەرىلۋى كەرەك. «ارسەلورميتتال تەمىرتاۋ» يەلەرىنەن باستاپ، ۇكىمەتتىڭ بۇرىنعى باسشىلارى، كەزىندە جەكەشەندىرۋدى وتكىزىپ، جاۋاپتى بولعانداردان سۇرالۋى ءتيىس.
كەشە عانا توتەنشە جاعداي ءمينيسترى بۇعان دەيىن شاحتالاردا 212 رەت زاڭ بۇزۋشىلىق تىركەلگەنىن ايتىپ جاتتى. سوندا بۇل ايتىلىپ قانا قويا ما؟ بۇرىن نەگە شارا قولدانىلمادى؟ پروكۋرورلار، سوت ورگاندارى نەگە بىلمەيدى؟ ادەتتە بەيبىت ادامدار كوشەگە شىقسا، ارتىنان بىرگە جۇگىرىپ وتىرادى. ال مىنا جاعدايدا نەگە تەكسەرىپ، جاۋاپكەرشىلىككە تارتپايدى؟
مىنە، وسىلاي تولىققاندى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، باعا بەرىلۋى ءتيىس بولاتىن.
ال كاسىپورىندى تارتىپ العان كۇننىڭ وزىندە ميتتال وڭاي قۇتىلىپ كەتكەلى تۇر. ويتكەنى، كەزىندە ارزان باعاعا قولىنا ءتۇسىرىپ الدى. انا جولدى، مىنا جولدى پايدالانىپ، بىردەڭەسىن بەرىپ، يەلىك ەتتى. سوندىقتان ميتتال ەشتەڭەدەن ۇتىلمايدى.
ءبىراق ۇكىمەت كومپەنساسيا تالاپ ەتۋدىڭ ورنىنا «مەنشىگىمىزگە قايتارامىز» دەپ ەلدى الداندىرىپ وتىر. بايقايمىن، جۇرتتىڭ كوبى «وزىمىزگە قايتتى عوي» دەپ بۇعان ريزاشىلىق بىلدىرۋدە. شاحتانىڭ اتى – شاحتا. قانشاما كەن ورنى بار. ونىڭ قاۋىپسىزدىك جاعدايىن تەكسەرمەي، انىقتاماي ءارى قاراي قالاي جۇمىس ىستەيدى؟
ال مىنا قايعىلى وقيعادان كەيىن ەڭبەك قاۋىپسىزدىگىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن قىرۋار قارجى كەرەك. وعان تاعى دا ۇكىمەت اقشا بولەدى. ماسەلەن، سول ميتتالدىڭ ءۇندىستان مەن ۇلىبريتانياداعى كاسىپورنىندا جارىلىس بولسا، ولار وتەماقىنى كومپانيا يەلەرىن شىرىلداتىپ وتىرىپ، شىعارىپ الادى. بۇل قارجى زارداپ شەككەندەرگە، قازا تاپقان وتباسىنا بەرىلەدى. ال بىزدە دە «جاردەماقى رەتىندە كومەك بەرىلەدى» دەدى، ءبىراق تاعى دا ۇكىمەت ەسەبىنەن بولىپ تۇر عوي. اينالىپ كەلگەندە، بۇل حالىقتىڭ اقشاسى.
شىن مانىندە، قىلمىس جاساپ وتىرعان – كاسىپورىن يەسى، وتەماقىسىن تولەيتىن – حالىق. بۇل ادىلدىككە جاتپايدى. سوندىقتان ەڭ اۋەلى تەرگەۋ امالىن جۇرگىزىپ، كىنالىلەردى بىرتىندەپ انىقتاۋ كەرەك.
ءتىپتى، 1995 جىلدان بەرى وتكەن-كەتكەننىڭ ءبارىن تەكسەرۋ قاجەت. تۋراسىن ايتا المايمىن، ءبىراق وسى جىلداردا ميتتالدىڭ قاراعاندى، تەمىرتاۋداعى كەن ورىندارىندا قازا بولعان ادامنىڭ سانى تەررورشىلاردىڭ قولىنان قازا تاپقانداردان ارتىق ەكەن. سوندا ءبىر ءوندىرىس ورنىنىڭ ءوزى تەرروريزمنەن كەم بولماي تۇر عوي.
بۇعان قۇقىق قورعاۋ ورىندارى، نە پروكۋرور، نە قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دۇرىس باعا بەرىپ وتىرعان جوق. ءبارىنىڭ ۇمتىلعانى – اكتيۆتەردى تارتىپ الۋ مەن ءبولۋ. بۇل دۇرىس ەمەس.
Dalanews: ميتتال ەڭ العاش ءبىزدىڭ ەلگە 1995 جىلدىڭ كۇزىندە كەلىپتى. ال ءسىز 1997 جىلى ستراتەگيالىق رەسۋرستاردى باقىلاۋ اگەنتتىگىن باسقارعان كەزدە «قارمەتكومبيناتتى» نەبارى 220 ملن دوللارعا ساتىپ العانىنان حاباردار بولدىڭىز با؟ وسى ماسەلە تۋرالى نازاربايەۆقا باتىرىپ ايتقاندار بولدى ما؟ ماسەلەن، ءوزىڭىز؟
- ءبىز ول جىلدارى «قارمەتكومبيناتتى» تىكەلەي تەكسەرمەدىك. مۇناي، گاز، ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى باسقا ستراتەگيالىق نىسانداردى تەكسەردىك. جالپى، سول جىلدارى جەكەشەلەندىرۋدىڭ زاڭسىز، ادىلەتسىز وتكەنى تۋرالى جانە ءار نىسان بويىنشا زاڭ بۇزۋ دەرەگىن انىقتاپ، پرەزيدەنت نازاربايەۆتىڭ اتىنا وتىرىك ايتپاسام، اي سايىن جولداپ، جەتكىزىپ وتىردىق. اگەنتتىك بار-جوعى 8 اي عانا جۇمىس ىستەدى. ول كەزدە اگەنتتىكتىڭ پروكۋراتۋرا سياقتى تەرگەۋ جۇرگىزەتىندەي قۇقىعى بولعان جوق.
ءبىز تەك اناليتيكا جاساپ، دۇرىس ەمەستىگىن كورسەتىپ، «جەكەشەلەندىرۋدى توقتاتىپ، نىسانداردى مەملەكەت قايتادان قولىنا الۋ كەرەك. تەندەردى دۇرىس وتكىزۋ قاجەت» دەگەن ۇسىنىس جاسادىق.
ءبىراق ناقتى «قارمەتكومبيناتقا» قاتىستى پىكىر ايتا المادىق. سەبەبى، وعان ول كەزدە قولىمىز جەتە قويعان جوق.
Dalanews: ميتتال BBC-گە بەرگەن سۇحباتىندا «قازاقستان نارىعىنا «كىرۋ» ءۇشىن 100 ملن اقش دوللارىن پارا رەتىندە بەرگەنىن ايتىپتى. مۇنى ماشكيەۆيچ جوعارىداعىلارعا ۇلەستىرگەن كورىنەدى. بىلايشا ايتقاندا، نازاربايەۆ ۇلكەن نىسانداردى سۋ تەگىنگە ساتىپ جىبەردى عوي...
- بۇگىن ونى ءسىز بەن ءبىز قالاي ايتا الامىز؟ مۇنى مەملەكەت تارتىپ العانىمەن قويماي، ءاۋ باستان قالاي بولعانىن زەرتتەپ، قىلمىستىق زاڭى بويىنشا تەرگەۋ جۇرگىزىپ، جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ كەرەك. ميتتال وڭاي قۇتىلىپ كەتپەۋى ءتيىس.
Dalanews: ميتتالمەن جاسالعان كەلىسىم-شارت قۇپيا ەكەنى ايتىلدى. ونى اشۋ ەلىمىز ءۇشىن ءقاۋىپتى ەمەس پە؟ ءتىپتى، ول ءبىزدى حالىقارالىق سوتقا سۇيرەۋى مۇمكىن بە؟
- ميتتال ءبىزدى ەمەس، ءبىز ونى حالىقارالىق سوتقا سۇيرەۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ونىڭ دۇنيەجۇزىندە باسقا دا مۇلىكتەرى بار. جاڭا بەكەر ايتقان جوقپىن، وسى اپات ءۇندىستان مەن ۇلىبريتانيادا تىركەلسە، ونىڭ قالاي جاۋاپقا تارتىلعانىن كورگەن بولار ەدىك. ءبىز سىلتاۋ عانا ايتىپ وتىرمىز.
Dalanews: ماڭىزدى ستراتەگيالىق نىسانداردى شەتەلدىك ينۆەستورلاردىڭ قولىنا نەگە بەرە سالدىق؟ 32 جىلدان بەرى ءوز يگىلىگىمىزگە قايتارۋعا نە كەدەرگى؟
- ءاۋ باستا مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلكەن ءوندىرىس ورىندارىن جەكە جوبامەن جۇرگىزگەنى تەرىس بولدى. مۇنىڭ ءبارى قىلمىستىق جولمەن جۇرگىزىلگەنىن ناقتى ايتا الامىن. ويتكەنى، كەزىندە ءبىراز نارسەنى كوردىك، ونى ايتتتىق تا.
باسىنان قيسىق جولمەن جۇرگەنىنىڭ سالدارى وسىنداي جاعدايعا اكەلدى. سول كەزدە كەلگەننىڭ كوبى شەتەلدىك ينۆەستور ەمەس، سونىڭ توڭىن بۇركەنىپ العاندار.
ءدال سول ۋاقىتتا «شەتەلدىك ينۆەستيسيانى قورعاۋ تۋرالى» زاڭ شىققان. سول زاڭدى سالىقتىق جەڭىلدىكتەر الۋ ءۇشىن، سونداي-اق جۇمىسشى الدىنداعى الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتى شەكتەۋ ماقساتىندا پايدالاندى. باسقاسىن ايتپاعاندا، ءوزىم ىستەگەن پاۆلودار وبلىسىندا ماشكيەۆيچ، بلاۆاتنيك، ششەربوۆيچ، بۋحوۆيچ سياقتىلار شەتەلدىك ينۆەستور رەتىندە كەلىپ، ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن جەمقورلىققا باتىردى.
سودان بەرگى 32 جىلدىڭ سوڭعى بەس جىلىندا كوپتەگەن وزگەرىس جاساۋعا بولاتىن ەدى، ءبىراق ۇلتتىڭ، ەلدىڭ يگىلىگىنە ەشتەڭە ىستەلمەدى. شەتەلدىك ينۆەستوردىڭ قاي نىسانى دا سونداي. ارينە، بۇل زاڭعا بوي ۇسىنىپ، ساناساتىن اقش-تىڭ، ەۋروپانىڭ ەلدەگى كومپانيالارىنا قاتىستى ەمەس. ال ميتتال «قارمەتكومبيناتتى» نەبارى 220 ملن دوللارعا ساتىپ الدى دەدى.
سول سياقتى ەكىباستۇزداعى جىلىنا 50 ملن توننا كومىر وندىرەتىن دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ ءىرى «بوگاتىر» كومىر كەنىن 1996 جىلى 20 ملن دوللارعا بەرە سالعان. ونىڭ اقشاسىن ءبىر ەمەس، بىرنەشە جىلدا قايتارۋعا كەلىسكەن.
ەڭ سوراقىسى، كەن ورنى قويماسىنداعى كومىردىڭ ءوزى 750 ملن دوللارعا باعالانعان. مۇنى ەندى نە دەۋگە بولادى؟ تازا قىلمىس قوي. ەگەر وسىنى قىلمىس رەتىندە ساناپ، تەرگەۋ جۇرگىزىپ، جاۋاپكەرشىلىككە تارتسا، زاڭدىلىق بولار ەدى. ونى ساتىپ العان اقش-تىڭ Axis Industries كومپانياسى دەسە دە، ءبىراق ءوزىمىزدىڭ بۇرىنعى «وتانداستار».
Dalanews: بىر-ەكى كۇندە ميتتالدان كەيىنگى اينالىساتىن ماسەلە ءوزىڭىز «مايشەكە» دەيتىن ماشكيەۆيچ بولۋى كەرەك دەگەندى ءجيى ەستىدىك. ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ جۇرە بەرسەك، ەرتەڭ ستاتيلەر سياقتى سان سوقتىرىپ كەتپەي مە؟
– تاعى دا قايتالاپ ايتايىن، ءبىز ءقازىر «انادان مىنانى تارتىپ الايىق» دەگەندى ناۋقانعا اينالدىرىپ جاتىرمىز. ءوز باسىم مۇنى قولدامايمىن. زاڭ بارىنە ورتاق. بارىنە بىردەي قاتاڭ قاراۋ كەرەك. ەگەر ناقتى مالىمەت بولسا، كورسەتىپ، تەكسەرۋ پروسەسىن جۇرگىزۋ قاجەت. ودان بولەك «اكتيۆتەردى تارتىپ العان سوڭ كىمنىڭ قولىنا بەرەدى؟» دەگەن اڭگىمە شىعىپ جاتىر. سوندىقتان ءبارىن زاڭدى جولمەن ىستەۋ كەرەك.
Dalanews: دەپۋتتارتتار دا ۇكىمەتكە ينۆەستورلارمەن اراداعى كەلىسىم شارتتى قايتا قاراۋ كەرەكتىگىن ايتۋدا. ءسىزدىڭ ۇسىنىسىڭىز قانداي؟
– «شەتەلدىك ينۆەستيسيا تۋرالى» زاڭ وسىدان 20 جىل بۇرىن كۇشىن جويىپ، كەيىن «ينۆەستيسيا تۋرالى» بولىپ وزگەردى. بالكىم، دەپۋتاتتار قازبا بايلىقتى پايدالانۋ جونىندەگى كونتراكت تۋرالى ايتقان شىعار. ءبىراق ونداي كەلىسىم كوپ بولماۋى مۇمكىن. بۇل جايىندا پىكىر ايتۋ ءۇشىن زاڭناما جونىندە زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ونى قايتا قارايتىن جاعدايىمىز بار ما، جوق پا، ونى دا ەسەپتەۋىمىز كەرەك. بۇل ماسەلە ءوز الدىنا، ءبىز ءقازىر كوز الدىمىزدعى اپاتتى جاعدايدىڭ، زاڭسىزدىقتىڭ ءمان-جايىن تەرەڭ تەكسەرۋىمىز قاجەت. ميتتالعا، ماشكيەۆيچكە، «قازاقمىسقا» بايلانىستى كەلەڭسىز جايتتار كوپ. مەنىڭشە، كۇن تارتىبىندەگى تۇيتكىلدەردى شەشىپ الۋ كەرەك.
Dalanews: سوڭعى كەزدە سمايىلوۆ ۇكىمەتىنە قاتىستى سىن كوپ. «وزىنە مىندەتتەلگەن جاۋاپكەرشىلىككە سالعىرت قارادى، ءالى كۇنگە ەسكى قازاقستانعا ەلەڭدەپ ءجۇر» دەگەن پىكىر بار. سىزدىڭشە، ونىڭ وتستاۆكاعا كەتەتىن ۋاقىتى كەلگەن جوق پا؟
– جاۋاپكەرشىلىكتى سمايىلوۆ قانا ەمەس، بۇكىل قازاقستاننىڭ پرەزيدەنت باستاعان مەملەكەتتىك ورگاندارىنان باستاۋشى ەدىم. سمايىلوۆ – توقايەۆ قويعان ادام. سوندا جاۋاپكەرشىلىك كىمدە؟ سمايىلوۆ – سايلاۋدان وتپەگەن، حالىق قولىنا بيلىك بەرمەگەن شەنەۋنىك. بۇگىن سمايىلوۆ، ەرتەڭ باسقا كەلەر. ءبىراق جۇيەنى وزگەرتپەي، وسى جاعداي قايتالانا بەرەدى. جۇيە وزگەرسە، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردە جاۋاپكەرشىلىك پايدا بولادى.
ال سمايىلوۆتىڭ ەسكى قازاقستانداعى كىمگە ەلەڭدەپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن. دەپۋتاتتار دا، باسقاسى دا اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەسە، دۇرىس. ەسكى قازاقستاننىڭ كىناسى ءوز الدىنا، قازىرگى جاعدايدا جاڭا قازاقستان دا وڭىپ تۇرعان جوق. وسىنداي اپات بىلتىر دا بولدى. سودان بەرى نەگە شارا قولدانبادى؟ بۇرىنعىنى ايتا بەرىپ، بۇرىنعىمەن كۇرەسىپ جۇرە بەرەمىز بە؟
Dalanews: ءقازىر «ەسكى قازاقستان»، «جاڭا قازاقستان» دەپ ايتۋ ادەتكە اينالىپ كەتتى. بۇل تىركەس ءسىزدىڭ قۇلاعىڭىزعا قالاي ەستىلەدى؟
- ەسكى بولسىن، جاڭا بولسىن ءبىر رەجيم، ءبىر جۇيە. ءبارى بۇرىننان كەلە جاتقاندار. ءتىپتى، پرەزيدەنت ەسكى قازاقستاندا توقايەۆتىڭ ءوزى پرەمەر-مينيستر، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى، سەنات ءتوراعاسى بولدى. وسى تىركەستى ءجيى تىلگە تيەك ەتەتىندەردەن «توقايەۆ ەسكىگە كىرە مە، جاڭا قازاقستانعا ما؟» دەپ سۇراۋ كەرەك شىعار.
توقايەۆتى بىلاي قويعاندا، پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتاردىڭ ءوزى قايسىسىنا جاتادى؟ ەسكى قازاقستان وكىلى مە، جاڭا قازاقستاننىڭ با؟ ءارقايسىسىنىڭ بەتىن تىرناساڭىز، ءتىپتى «جاڭامىن» دەگەننىڭ ءوزى ەسكى بوپ شىعا كەلەدى. سوندىقتان بۇلاي ءبولىپ ايتۋ – ورىنسىز.
جۇيە اۋىسقان كەزدە عانا مەملەكەتىمىزدى «جاڭا قازاقستان» دەپ ايتا الامىز. ال ءقازىر بۇرىنعى قالپىنداعى ەسكى قازاقستان. ءقازىر ەسكىسى دە ەسكى، جاڭاسى دا ەسكى. جاڭارعان ەشتەڭەسىن بايقاعان جوقپىز.
اڭگىمەلەسكەن، اياۋلىم شايماردان
