Kúni keshe qytaılyq Baijiahao portalynda Toqaev Pýtınge "minez kórsetti" degen arandatýshylyq taqyrypta maqala jaryqqa shyqqan bolatyn. Munda Qazaqstan Reseı aýmaǵyn aınalyp ótetin kólik baǵyttaryn salýǵa belsendi atsalysatyny atalyp ótken. Al qytaılyq sarapshylar muny Reseı Federasıasynyń múddesine qaýip tóndiredi dep sanaıdy. Osy tusta Dalanews.kz agenttigi saıası jaǵdaıǵa sholý jasap shyqty.
Qytaı sarapshylary sońǵy ýaqytta Reseı men Qazaqstan arasynda shıeliniske toly kúrdeli qarym-qatynas qalyptasyp kele jatqanyn basa aıtýda.
Olar Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan prezıdenti bolǵannan beri Astana men Máskeý arasynda kelispeýshilikter kóbeıip ketkenin, alaıda atalmysh qıyndyqtarǵa qaramastan eki tarap áli de yntymaqtastyǵyn jalǵastyryp kele jatqanyn atap ótedi.
Qytaı jýrnalıseriniń málimdeýinshe, Toqaev Reseı Federasıasyndaǵy seriktesterin eleń etkizetin jańalyqtarymen tańqaldyrýda. Osy tusta, Baijiahao basylymy biraz ýaqyt buryn Máskeýge Qazaqstannan kelgen jaǵymsyz jańalyqqa da toqtalyp ótedi.
"Toqaev jaqynda Sıandaǵy Qazaqstandy Qytaımen baılanystyratyn kólik-logıstıkalyq termınaldyń iske qosylýyna arnalǵan sharaǵa qatysty", - dep jazdy qytaılyq basylymdar.
Osy tusta olar, sharada Qazaqstan basshysy jańa logıstıkalyq termınal halyqaralyq Transkaspıı kólik dálizin damytýǵa serpin beretinine nazar aýdarǵanyn atap ótedi. Baijiahao baqylaýshylary Qazaqstan bıliginiń bul jobaǵa úlken bás tikkenin baıqaǵan.
Transkaspıılik kólik joly Qytaıdy, Ortalyq Azıa men Eýropa memleketterin baılanystyrýy kerek. Bul jobanyń bir ereksheligi – kólik Reseıdi aınalyp ótedi. Al Reseı úshin mundaı logıstıkalyq jobanyń paıda bolýy jáne Qazaqstannyń oǵan belsendi qatysýy jaǵymsyz jańalyq bolýy múmkin.
"Qazaqstan tek Reseıden ótetin kólik baǵyttaryn salýǵa qatyspaıdy. Bul el Ázirbaıjanmen de jańa munaı qubyry boıynsha kelissózder júrgizip jatyr. Ol da Reseı Federasıasyn aınalyp ótýi kerek", - dep jazdy qytaılyq jýrnalıser.
Qytaı basylymdary, Toqaevtyń bul áreketin ótkenniń enshisindegi jaǵdaımen baılanystyrady. Iaǵnı, Qazaqstan prezıdenti 2022 jylǵy oqıǵaǵa jaýap retinde Reseı prezıdenti Pýtınge "minez kórsetip jatyr" degen tujyrymdy alǵa tartady. Óıtkeni, Qazaqstan eksporttaıtyn munaıdyń qomaqty bóligi Kaspıı qubyr konsorsıýmynyń nysandary arqyly ótedi, al Reseı eki jyl buryn qorshaǵan ortany qorǵaý maqsatynda Qazaqstannan janarmaı tasymaldaýdy ýaqytsha toqtatqan bolatyn. Baijiahao jýrnalıseriniń aıtýynsha, Toqaev bul oqıǵadan keıin Reseı Federasıasyna renishin bildirgen. Sodan beri oǵan esesin qaıtarýdy oılastyryp kelgen deıdi.
"Alaıda atalmysh jobada Toqaevtyń aıynyń ońynan týýy úlken suraq. Sebebi Máskeýde bul áreketke jaýap berýdiń birneshe nusqasy bar" - deıdi qytaılyq basylymdar.
Bul boljamnyń jany bar. Sebebi jaqynda ózderińiz biletindeı Qasym-Jomart Toqaevtyń Ázerbaıjanǵa sapary aıasynda eki el arasynda 14 qujatqa qol qoıyldy. Onyń ishinde ekeýi erekshe qyzyǵýshylyq týdyrady. Biri - "QazMunaıGaz" ulttyq kompanıasy" AQ men Ázerbaıjan Respýblıkasynyń memlekettik munaı kompanıasy arasyndaǵy Ázerbaıjan Respýblıkasynyń aýmaǵy arqyly qazaqstandyq munaı tranzıtiniń kólemin kezeń-kezeńimen ulǵaıtý týraly kelisim. Al ekinshisi - "QazMunaıGaz" ulttyq kompanıasy" AQ men Ázerbaıjan Respýblıkasynyń memlekettik munaı kompanıasy arasyndaǵy qazaqstandyq munaıdy satyp alý-satý salasyndaǵy strategıalyq yntymaqtastyq týraly memorandým.
Munaı men munaı ónimderi Qazaqstan búdjetiniń negizgi kiris kózi bolǵandyqtan, eki qujattyń da elimiz úshin mańyzy zor. Ulttyq statısıka búrosynyń 2023 jylǵy qańtar-qyrkúıek aılaryndaǵy málimetteri boıynsha bıtýmdyq materıaldardan alynǵan munaı men munaı ónimderiniń eksportynyń úlesi 54,2%-dy qurady. Osy tusta elimiz áli de "qara altynǵa" tolyǵymen táýeldi ekenin baıqaýǵa bolady.
Osyǵan baılanysty Qazaqstan Qytaı, Kaspıı teńizi, Ázirbaıjan, Grýzıa arqyly jáne odan ári Eýropa elderine ótetin Transkaspıı halyqaralyq kólik qozǵalysynyń (Orta jol) múmkindikterin belsendi túrde arttyrýda.
"Áńgime Qytaı taýarlary jáne qazaqstandyq munaı men astyqtyń tranzıti týraly bolyp otyr. Munaı batysqa úsh baǵytta qozǵalady: KQK qubyry arqyly (Reseı arqyly Novorossııskke deıin), Kaspıı porttarynan Bakýge deıin (budan ári BTD munaı qubyryna aýystyryp tıeýmen) jáne reseılik "Transneft" JAQ júıesi arqyly - Belarýs jáne Polsha arqyly Germanıaǵa. Reseı tranzıtiniń basty problemsy - sanksıalyq qarsylyqpen jáne Novorossıısktiń yqtımal soǵys aımaǵynda ornalasýyna baılanysty. Ol jaqtan munaı Rýmynıaǵa ketkenimen, al janar-jaǵarmaı, saıyp kelgende, sol Ýkraınaǵa kelip tireledi", - dep jazdy saıasattanýshy Danıar Áshimbaev Telegram arnasynda.
Saıasattanýshy saıası turǵydan alǵanda, Aqtaý-Baký jelisi arqyly munaı eksportyn keńeıtý eń turaqty nusqa ekenin aıtady. 2023 jyly bul baǵyt boıynsha 1 mıllıon tonnadan astam munaı jóneltilse, al 2024 jyldyń qańtar-aqpan aılarynda 230 myń tonnadan astam munaı jóneltildi. Ázirge jalpy jyldyq lımıt shamamen 1,5 mıllıon tonnany quraıdy, al Qazaqstan Ázirbaıjan arqyly jetkizý kólemin aıtarlyqtaı arttyrýdy josparlap otyr. Biraq tapsyrmany oryndaýǵa kedergi keltiretin birqatar másele bar.Osy tusta Exclusive.kz portaly onyń birneshe sebebin ataıdy.
Birinshi másele júk tasymaldaýǵa arnalǵan tanker men konteınerlik flottyń aqsap turýy. Al eki flotty kóbeıtý qymbatqa túsedi. Júk tasymalyn keńeıtýdiń eki joly bar. Biri kemelerge shetelge tapsyrys berip, keıin olardy Kaspıı teńizine jetkizý nemese Qazaqstan, Túrkimenstan jáne Ázirbaıjan elderiniń birikken kúshterin keme jóndeý zaýytyn salýǵa paıdalaný. Bul úshin Eýropalyq Odaq, AQSH nemese Parsy shyǵanaǵy elderinen sheteldik ınvestısıa tartýǵa bolady. Biraq bul úlken shıeliniske ákelýi múmkin.
Taǵy bir másele Resmı Tegerannyń Kaspıı teńizindegi tanker flotyn ulǵaıtý máselesinde jáne teńiz túbin boılaı qubyr tartý máselesinde de úzildi-kesildi qarsylyq tanytýy. Irannyń kórnekti ǵalymdary men ekologtarynyń biri, doktor Mohammad Darvısh sonaý 2018 jyly atap ótkendeı, sol jyldary Kaspıı teńiziniń lastanýy normadan 40 ese joǵary bolǵan, sonyń saldarynan bekire tuqymdas balyqtardyń sany kúrt azaıǵanyn aıtady. Kaspıı ıtbalyǵynyń tabıǵı kóbeıýiniń tómendeýi de baıqalǵan.
Kelesi kúrdeli másele – Qazaqstannyń Quryq, Aqtaý jáne Baýtıno porttarynyń ótkizý qabiletine áser etýi múmkin Kaspıı teńiziniń taıyzdaný úderisi. Osyǵan baılanysty, kólik parkin ulǵaıtý týraly sheshim qabyldanǵan kúnniń ózinde, úlken syıymdylyqtaǵy kemelerdi jasaý tıimsiz bolatyny anyq.
Eske sala keteıik, 2017 jyly bastalǵan Ortalyq dálizdiń mańyzdylyǵy 2022 jyly Ýkraınadaǵy soǵys qımyldary bastalǵannan keıin kúrt ósti. Sonyń saldarynan Qazaqstan ǵana emes, Eýropa elderi de Reseı aýmaǵy arqyly ótetin Soltústik baǵytqa balama jol izdeı bastady.
Al Reseı men Iran Ortalyq dálizdi damytýǵa barynsha qarsy turýy múmkin. Al eger Baıdzáhao basylymyna qaıta oralsaq, shyn máninde Reseıdiń óz múddesin aınalyp ótetin jobalarǵa qarsylyq tanytýǵa sonshalyqty qaýqarsyz emes.
