Sońǵy ýaqytta ınternet jelileri dinı aqparatty jedel ári túrli formatta taratýǵa, almasýǵa úlken múmkindik berip otyr. Sonymen birge, ınternettiń damýy bilim alý, densaýlyq saqtaý, tehnıka, qoǵamdaǵy qarym-qatynas, adam balasynyń ómir súrý úrdisin kúrt ózgertip, chattar, forýmdar, túrli saıttar adam ómirin tutas qamtıtyn boldy. Al, vıdjet, gadjet, blog, Facebook, Twitter, YouTube sıaqty quraldar men jeliler kez kelgen málimetti jyldam alýǵa jol ashty. Bul jaqsy ma, jaman ba?
Aq pen qarany ajyratý
Ǵalamdyq aqparattyq keńistik ómirlik qajettilikterimizdi tolyqtyryp, qoǵamdyq, áleýmettik, rýhanı turǵydan qanaǵattandyryp otyr ma? Jańa aqparattyq kúı qalyptasqan ǵalamda tepe-teńdikti qalaı saqtaýymyz qajet? Aldaǵy ýaqyttan qandaı effektiler men ózgerister kútýge bolady? Mine, osy suraqtarǵa (psıhologıanyń bir salasy retinde qalyptasyp kele jatqan) jańa tehnologıanyń adamǵa áserin zertteıtin kıberpsıhologıa jaýap beredi.
Búgingi qoǵam vırtýaldy álemdegi dinı aqparattyń adam sanasy men kózqarasyn qalaı formattap, jan dúnıesinde qandaı sezimder týdyryp, áleýmettik ustanymyn qalaı qalyptastyryp jatqanyn din ǵylymdarymen birge, jańa tehnologıanyń adam bolmysyna áserin zertteıtin kıberpsıhologıanyń zertteý quraldarymen de baılanystyryp, aıqyndap berýdi talap etip otyr.
Biraq, bul arada kıberpsıhologıa degen ne? Onyń negizin qalaýshylar kimder? Paıda bolý tarıhyna jeke toqtalyp jatpaımyz. Maqsat – kıberpsıhologıanyń zertteý ádisterimen ınternet arqyly tarap jatqan dinı aqparatqa adamnyń táýeldiligi, sanany formattaý tehnologıasy, áseri men nátıjesi týraly oı órbitý.
Dál búgin de ala-qula dinı aqparattar árqaısymyzdyń ınternettegi jeke adresterimizge silteme nemese spam túrinde de kelip jatady. Islam, paıǵambar, aqyret... degen jalpy dinı uǵymdardy jeleýletken túsiniksiz aqparattardyń astarynan qandaı «qubyjyq» shyǵa keletinin de áli tolyq sezinip bolǵanymyz joq. Mysaly, dinı saryndaǵy mynandaı aqparattardy jıi kezdestirýge bolady.
Uıaly telefonyma kelgen myna bir hatta adamdy ishteı kúızeliske túsiretin oqıǵany baıandap kelip: «bul aqparatty 20 adamǵa taratsań, 5 mınýttan keıin ómirińde ózgeris bolady. Qurandy teriske shyǵarýǵa bolmaıdy», – dep qorytyndylaǵan.
Taǵy bir hatta Qurandy qorlaǵan qyzdyń tyshqanǵa aınalyp ketkendigi týraly aıtylǵan. Tipti, jan túrshigerlik sýreti de kórsetilgen. Biraq, sýretter men vıdeo rolıkterdi jarıalaýdy jón sanamadyq. Paıǵambarymyz (Allanyń Oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) Islam dinin osylaı jetkizgen be edi? Mundaı málimetter daǵýat (din jetkizý) ǵylymynyń sharttaryna sáıkes kele me?
Al, taǵy bir vıdeo rolıkte qabir azabyn tartqan jas jigittiń kúnáǵa toly ómiri týraly baıandalǵan. Islam dininde qabir azabynyń bolatyndyǵy týraly aıtylǵan jáne esh kúmánsiz senemiz. Múnkár-Nákir perishteleriniń suraq suraıtyny da aqıqat. Óıtkeni, ol nárseler qasıetti Quran men hadısterde aıtylǵan.
«2000 jyldary ınternet qoldanýshylary bar bolǵany 4% edi. Al qazir 65%-ǵa jetti. Bul shynymen de aqparattyq tóńkeris», – Endrú Kohýt, PewResearchGroup, PBS (31.12.2009).
«Álemdegi árbir 13 adamnyń Facebook áleýmettik jelisinde akkaýnty bar, amerıkandyqtardyń 48%-y aqparatty osy jeliden alady jáne 20 mınýt saıyn jelige 2,7 mln sýret salynady», – France24 (26.02.2011).
«Jasóspirimniń 95%-y ınternet tutynady jáne 78%-nyń jeke uıaly telefony bar...», – Pew Internet Survey: Teens and Technology, 2013 .
Jalpy dinı mazmuny bar osyndaı aqparattardy kóptep kezdestirýge bolady. Tipti, qalasańyz da, qalamasańyz da jaqyn dos-jarandarymyz kúndelikti qarym-qatynasta elektrondyq poshtamyzben, uıaly telefon qosymshasyna osyndaı málimetterdi jıi jiberip otyratynyn bilemiz.
Paıǵambarymyz Muhammed (Allanyń Oǵan ıgiligi men sálemi bolsyn) dindi jetkizýge qatysty bir hadısinde: «Dindi aýyrlatpańdar – jeńildetińder. Qorqytpańdar – súıinshileńder», – degen. Bul – asyl dinimiz Islamdy nasıhattaýdyń eń negizgi sharttarynyń biri. Joǵaryda keltirgen mysaldardyń eshqaısysynda bul sharttar saqtalmaǵan. Sonda, ınternet álemin kezip júrgen teris túsinik pen senim qalyptastyratyn emosıanaldy vıdeo rolıkter men kartınalardyń kimge keregi bar? Ne úshin jasalǵan? Astarynda ne jatyr? Árıne, mundaı aqparattar belgili bir maqsatta qoldan jasalatyny belgili. Ol qandaı maqsat? Maqsat – qoǵamnyń eń názik dinı senimi men ımanyna kúdik uıalatý. «Hatty 5 adamǵa tarata salyp, sheksiz baqytqa kenelesiń» deý aqylǵa sıa ma? Munyń astarynda dindi shynaıy ómir zańdylyqtarynan alshaqtatyp, ushqary, jeńil-jelpi etip kórsetý múddesi jatqan joq pa?
Eger adamnyń din týraly túsinigi ózgerse, dúnıetanymy da ózgeredi, dúnıetanymmen birge diliń de, tárbıeń de, tutas ómirińde basqasha arna tabady.
Birinshi effekt. Kez kelgen teris dinı aqparat – labırınt. Sondyqtan, labırınt – aǵymnyń máni. Onsyz aǵym bolýy múmkin emes. Jalǵan dinı aqparattyń negizgi maqsaty – adastyrý, shatastyrý. Onyń ishinde barlyq nárse abstraktili, maqsat pen baǵyt aıqyn emes. Tipti, oıy da, sózi de, ishki qurylymy da anyq emes. Ol – túsiniksiz bólmeler men qabyrǵalardan turady. Onyń ishinde eki túrli nárseniń bireýi qas-qaǵym sáttik ásermen tańdalady. Eger labırınttiń ishinen shyǵý kerek bolsa, jan-jaqty bilimmen qarýlanǵan júıeli dúnıetanym qajet. Alaıda, labırınttiń maqsaty – qursaýdan shyǵarmaý bolǵandyqtan, nysanasyz áýeleıtin túrli-tústi aqparatpen (manıpýlásıalaýshy) jol silteıdi. Birinshi effektiniń nátıjesi: jolsyzda adasý.
Ekinshi effekt. Ǵylymda «panıka» (úreı) degen uǵym bar. Eger soǵys kezinde kim «úreıge» berilse, sol jeńiliske ushyraıdy. Sol sıaqty, buqaralyq úreı de belgili bir maqsatta qoldan jasalady. Úreı tek soǵysta ǵana emes, kúndelikti ómirde de óte qaýipti. Aqparattyq qarym-qatynastyń jyldamdyǵy artqan ýaqytta qoǵam arasynda úreı týdyrýdyń qanshalyqty qaýipti ekeni aıtpasa da túsinikti. Úreı bolǵan jerde maqsat bolmaıdy. Sol sebepti, jalǵan dinı aqparat taratý, teris dinı pikir qalyptastyrý, sol arqyly úreılendirý – basqarýdyń bir quraly. Bul proses uzaq ýaqyt boıy programmalanyp, adamnyń kúndelikti is-áreketi men jeke ómirine deıin áser etedi. Onyń nátıjesin kúndelikti ómirden kórip, baıqap júrmiz. Jalǵan dinı aqparat arqyly túrli dogmalar men ıdeologıalardy qalyptastyrýdyń áseri óte kúshti. Atom bombasynyń zıany belgili bir terıtorıa men ýaqytty qamtysa, dinı jalǵan aqparat terıtorıa men ýaqytqa táýeldi emes. Óıtkeni, ol adamnyń sanasynda dúnıetanymdyq deńgeıde tamyr jaıatyndyqtan myńdaǵan jyldar boıy saqtalyp, urpaqtan urpaqqa jetkizilip otyrady. Ekinshi effektiniń nátıjesi – úreı men maqsatsyz áreket.
Úshinshi effekt. Teris dinı aqparattyń basqarýshy ádis ekeni anyq. Bul kúrdeli proses aqparatty tasymaldaý arqyly iske asatyny da belgili. Máselen, búkil álemniń, ǵalamnyń ózindik yrǵaǵy bar. Elektron – atom ıadrosynyń sheńberinde terbeledi. Atom molekýlanyń sheńberinde terbeliste bolady. Aı Jerdi aınalyp terbeledi. Jer Kúndi aınalyp úzdiksiz terbeliste bolady. Al, óz kezeginde kún galaktıka keńistiginde terbelip qozǵalady. Jaryq – terbelisten turady, magnıttik tolqyn – terbelis, dybys – terbelis, radıoaktıvti tolqyn – terbeledi. Al terbelister belgili bir ólshemdegi – aqparattan turady. Mysaly, radıo tolqyny da belgili bir ólshemdegi aqparat. Ol tolqyn – naqty bir aqparatty tasymaldaıdy. Demek, radıo tolqyny ǵalamnyń bir buryshynan, ekinshi buryshyna belgili bir qurylymy, ólshemi bar aqparatty tasymaldaıdy. Sonda tasymaldaý degen ne? Bul jetkizý degen sóz. Al, aqparatty bir jerden ekinshi jerge jetkizý – basqarý proses ekeni anyq.
Tipti, júregimizde belgili bir yrǵaqta turady. Endi sońǵy ýaqytta ǵalymdar mı ólsheýge bolatyn tolqyndy yrǵaqta turyp jumys jasaıtynyn anyqtady. Ol tolqyndar siz ashýlanyp tursyz ba, álde qýanyp tursyz ba, álde aýyryp tursyz ba soǵan baılanysty qubylyp turady eken. Qysqasha aıtqanda, mıymyzdyń yrǵaǵy bizdiń qandaı kúıde turǵanymyzdy anyq kórsetip turatyn aına desek bolady. Endi mı yrǵaǵy basqarylatyn bolsa, ne bolar edi? Qyzyq, adamdardyń áleýmettik jelidegi dinı aqparatqa arbalyp qalatyny nemese túrli jalǵan dinı ıdeologıanyń yqpalynan shyǵa almaı qamalyp qalýy, onyń mıynyń yrǵaǵyn bireý basqaryp otyr degen sóz emes pe? Bul shyndyq dáleldeýdi qajet etpese kerek... Úshinshi effektiniń nátıjesi – teris dinı aqparatqa sanaly túrde táýeldilik.
Adamnyń qorǵashaǵan orta, jaratylys, ǵalam, kózge kórinet, kórinbeıtin álemder, din, Jaratýshy týraly kózqarasy, túsinigi, dúnıetanymy qandaı bolsa, onyń ishki tulǵalyq qasıeti men sıpaty da sondaı bolady. Naqtylap aıtsaq, syrttan alǵan aqparatymyzdyń qurylymy qandaı bolsa, bolmysymyz da sol málimetke saı bolady. Biz kúndelikti denemizge qajetti azyq-túlikti tabıǵı quramy baı bolsa – paıdaly, hımıalyq quramy joǵary bolsa – zıan dep tańdap, talǵap tutynamyz. Óıtkeni, ol taǵamdar denemizge aınalatynyn bilemiz. Sol sıaqty, dinı aqparat ta bizdiń bolmysymyzdy qalyptastyratyndyqtan muqıat súzgiden ótkizip baryp qabyldaýymyz qajet.
Tarazy
Kún sanap jańa tehnologıalar damyp jatqan ýaqytta degenińe jetkizbeıtin, adastyratyn, aljastyratyn kedergi aqparattar az emes. Adamǵa ǵumyr boıy eń qıyny – solardyń yrqynan jol taýyp shyǵý máselesi.
Sana bostandyǵyna árkim-aq erikti. Biraq, keıde «eshqandaı ıdeıaǵa táýeldi emespin, óz oıymdy ózim basqaramyn, erik-jigerim erkin, táýelsizbin» dep aıtyp tursaq ta, «5 adamǵa hat tarat» degen belgisiz bireýdiń buıryǵyn qalaı oryndap qoıǵanymyzdy sezbeı qalyp jatamyz. Sondyqtan, jas bol, jasamys bol, áıteýir el aman, jurt tynyshta «tól mazhabymyzdyń jolynan jańylmaıyq, sanamyzdy bireý bılep ketip júrmesin!....» degen oıdy esten shyǵarmaýymyz kerek sıaqty.
Anyq nárse bireý: kúrdeli aqparattyq zamanda kez-kelgen dinı aqparatqa senip, sońynan erip kete bermeıtin, ózin berik ustaı alatyn, bylaısha aıtqanda, eki aıaǵyn nyq basqan ımandy kózqaras ıesi, túptek kelgende naǵyz izgi áreket jasaı alatyn elge tulǵa, azamat dárejesindegi jastar ǵana eldiń bolashaǵy. Al, bul deńgeıge kóterilý – tereń tamyrly ári kúrdeli proses.
Áset BEKTUR, QMDB baspasóz bóliminiń bas mamany, dintanýshy
