(Basty bettegi sýrette Álıhan Bókeıhan Fınlándıada ótken jıynda otyr)

Serikbol HASAN, jýrnalıs:

[caption id="attachment_13974" align="alignleft" width="336"] Shormanovtar áýleti[/caption]

 – Sońǵy kezderi qazaq tarıhyna qatysty sýretterdi jıi jarıalap júrsiń. Eldiń ańsar-yqylasy jaman emes. Tarıhı sýretterdi qaıdan alasyń?

– Tarıhtyń aınasy – fotoshejire. Tarıhty bilýge degen yntyzarlyq fotoderekterdi zertteýge alyp keldi. Nátıjesi jaman emes, birneshe álbomǵa júk bolarlyq mol qazyna tabyldy. Olardyń keıbirin feısbýktaǵy paraqshama jarıaladym. Kóptegen tarıhı tulǵalardyń sýretteri tabyldy.

Keıbir sýretterge qatysty arnaıy maqalalar jazyldy, telearnalar sújet túsirdi. Men tarıhshy ne etnograf emespin, jýrnalıspin. Sondyqtan, ol sýretterdi áleýmettik medıa nemese dástúrli pýblısısıka tilimen jetkizýge tyrysyp júrmin.

Pyshaqtyń eki qyry bar ǵoı. Sol sıaqty, ınternettiń de jaqsy jáne jaman jaǵy bar. Bul endi ony ózimizdiń qalaı paıdalanǵanymyzǵa baılanysty. Internetti durys paıdalansań, onda mol azyq jatyr. Sol azyqtyń biri – osy fotosýretter. Qazir túrli arhıvter, mýzeıler, kitaphanalardyń saıttary bar. Sýretterdiń kóbin solardan alyp júrmin. Máselen, Peterbordaǵy Antropologıa jáne etnografıa mýzeıiniń saıtynda qazaq tarıhyna qatysty óte kóp sýret bar. Munda qazaqtyń etnografıasyna qatysty myńdaǵan fotosýret saqtalǵan. Sol sıaqty, AQSH-tyń Kongres kitaphanasynda, Fransıanyń ulttyq kitaphanasynda qazaqqa qatysty túrli álbomdar men fotoderekter saqtalǵanyn aıta keteıin.

[caption id="attachment_13975" align="alignright" width="273"] baqýatty qazaqtar[/caption]

– Bul fotolarǵa qaraǵanda negizinen HİH ǵasyrdyń sońy men HH ǵasyrdyń basyndaǵy kezeń ekeni bilinedi. Fotoarhıvterdiń buǵan deıingi izdeýshileri bolyp pa?

– Qazaqtyń tarıhyna qatysty sýretterdiń kópshiligi dál osy kezeńde túsirilgen. Fotografıanyń tarıhy da osy kezden bastalady. Qazaq dalasyna HİH ǵasyrdyń ortasynan bastap kóptegen fotograftar kelgen. Olar jaı fotograftar ǵana emes, saıahatshylar, zertteýshiler, etnograftar boldy. İshinara áskerı adamdar, barlaýshylar da qazaq dalasyn sýretke túsirip, ılústrasıasyn beınelep tarıhta qaldyrdy. Keı sýretter ar­naıy ekspedısıalardyń nátıjesinde túsirilgen. Máselen, 1851 jyly jaryqqa shyqqan sýretshi A.Pomeransevtiń álbomyn alaıyq. Bul al­bom­nyń qazaq úshin qundylyǵy sonda, qazaqtyń biraz tulǵalary beınelengen. Munda «Bolshoı ordy Sýltan Mamyr-han Rýstemov» degen sýret bar. Sýrettegi Mamyrhan sultan – Abylaı hannyń tikeleı urpaǵy. Abylaıdyń Babaq hanymnan (Qashqar beginiń qyzy) týǵan Rústem degen uly bolǵan. HİH ǵasyrdyń basynda Rústem sul­tan arǵyn rýy men Kókshetaý ýezin basqarǵan. Sýrettegi Ma­myr­han sultan sol Rústemniń uly.

Sol sıaqty Samýıl Dýdın, Aleksandr Melkov, K.V.Shennıkov, P.Ko­sharevtiń sýretteri arqyly baıyrǵy qazaqtardyń tynys-tirshiliginen, olardyń etnografıasynan habardar boldyq. General Kaýfmannyń basshylyǵymen qurastyrylǵan «Túrkistan álbomynda» da qazaq tarıhyna qatysty qundy sýretter bar.

Etnograf, fotograf Samýıl Dýdın 1899 jyly Semeı óńi­rine fotoaparatyn saılap barǵan. Osylaısha, qazaqtyń kúndelikti ómirine, turmys-tirshiligi men ádet-ǵurpyna qatysty koleksıalar jınaqtady. Dýdın­niń koleksıasyndaǵy qazaq turmysyn beı­neleıtin fo­tosýretter retinde asyq oınap júrgen balalardyń, dáret alyp, namaz oqýǵa nıettengen erlerdiń, sabyn qaı­na­typ, sıyr saýyp, jún sabap otyrǵan ájelerdiń, kúresken balýan­dardyń, etikshiniń, dombyrashynyń, kıiz úıdiń ishki kó­rinisiniń sý­retterin ataýǵa bolady. Odan bólek, órnekti ke­beje, adalbaqan, aǵash aıaqtar, tostaǵandar, erlerdiń bas kıimi, oq­shantaıy, kise belbeý, áıelder áshekeıleri, syrǵalar, jú­zikterdiń de sý­reti bar.
Dýdın osy ekspedısıasy ke­zinde Baıanaýylda bolyp, ataqty Musa Shormanovtyń aýylyna túsken. Musanyń aǵasy Isa aqsaqal aýyldyń aý­qatty baılarynyń biri eken. Sol kisiniń úıinde bolyp, otbasy múshelerin sýretke tartqan. Sýretshiniń koleksıasyndaǵy «Domashnıı kostúm bogatoı zamýjneı jenshıny», «Bogataıa kazashka s detmı», «Svadebnaıa senka», «Semá bogatogo ka­zaha» degen sol kezdegi sýretter. Máselen, «Domashnıı kostúm bogatoı zamýjneı jenshıny» degen aq kımeshek kıgen qazaq áıeliniń sýretin alaıyq. Bul áıel Isa aqsaqaldyń kelini Ma­ǵıda Shormanova eken. Maǵıdanyń anasy Bádigúl – Shyń­ǵys Ýálıhanovtyń qyzy. Demek, bul kisi Shoqannyń jıe­ni.

[caption id="attachment_13976" align="alignright" width="306"] Mamyrhan sultan[/caption]

1908-1909 jyldary K.V.Shennıkov Aqmola oblysyna qa­rasty Atbasar, Petropavl ýezerinde boldy, al 1910 jyly Semeı oblysynyń Pavlodar ýezine ekspedısıaǵa shyqty. Osylaısha, ol da qazaqtyń ómirine, malsharýashylyǵyna, tur­mys-kásibine qatysty sýretter men jádigerlerge qol jet­kizdi. Máselen, K.V.Shennıkovtiń Kýnstkamerada saqtalǵan «Semı sýltanov Ablaevyh», «Sýltany s jenamı ı dochermı», «Sýltany ı kazahı» degen sýretteri bar. Mundaǵy sultan Abylaev ta – Abylaı hannyń urpaǵy. Ol joǵarydaǵy aıtqan Ma­ǵıdanyń týǵan aǵasy, ıaǵnı Bádigúldiń uly. Bul kisi qazaq aýyldaryn aralap, mádenı-aǵartý­shy­lyq jumyspen aınalys­qan eken. Tipti óziniń bir úıin mek­tepke aınaldyryp, qazaq balalarynyń kózin ashqan.

1871-1872 jyldary general-adúdant Konstan­tın Fon Kaýfmannyń buıryǵymen N.Nehoroshev, P.Prıorev jáne G.E.Kryvsov qazaq dalasynda bolyp «Túr­ki­stan álbomy» jınaǵyn jasady. Bul álbomda joǵarydaǵy úsh adam túsirgen Ortalyq Azıa aımaǵyn mekendegen ha­lyqtardyń qolóneri, ónerkásibi, sharýashylyǵy, mádenıeti, sonyń ishinde mádenı, arheologıalyq, etnografıalyq eskertkishterine qatysty fotosýretter jarıalanǵan. Mine, osyndaı sýretter arqyly túrli tyń derektermen tanysyp otyrmyz.

Ras, sońǵy kezderi bizdiń elimizde de qazaq fototarıhyna qatysty kóptegen álbomdar, tarıhı kitaptar jaryq kórdi. Kóne sýretterdiń birazy sonda jarıalandy. Demek, fotoarhıvterdiń izdeýshileri buryn da bolǵan, qazir de bar degen sóz. Degenmen, óz basym buryn eshqaıda jarıalanbaǵan sýretterdi tanystyrǵym keledi. Jáne ol maqsatym jaımen oryndalyp ta júr. Ár sýrettiń artynda bir qazaqtyń, bálkim júz qazaqtyń taǵdyry jatqan bolýy múmkin. Biz tanymaı júrgen, biraq qazaq úshin qanyn bergen tarıhı tulǵalar qanshama? Solardy tapsam, qazaqqa qaıta tanytsam deımin.

[caption id="attachment_13977" align="alignright" width="290"] Álıhan Bókeıhannyń jańa sýreti[/caption]

– Fotolardy izdeýge qulshynysyń qalaı oıandy? Eski sýretterdi kórgende sol kezeńdegi qazaqtardyń qandaı qasıetterin, erekshelikterin baıqaı aldyń? Ózińe erekshe áser etken sýret boldy ma?

– Mektep kezinde tarıhty súıip oqydym. Sol kezdiń ózinde tarıhqa qatysty keıbir derekterge kóńilim qanbaıtyn. Qaıta-qaıta túrli suraq qoıyp muǵalimdi mezi etetinmin. Olardy da túsinýge bolady, oqýlyqta ne jazylsa sony aıtýǵa májbúr. Keıin Almatyǵa kelip, ýnıversıtetke tústik. Basqa derekterde ne jazylǵanyn salystyryp oqýǵa tyrystym. Osylaısha, fotoshejireler álemine qalaı kirip ketkenimdi ózim de baıqamaı qalyppyn.

Eski sýretterdi kórgende sol álemge, sol kezeńge ótip ketkendeı kúı keshesiń. Tarıhty kitaptan oqý bir basqa. Al fotosýretten kórýdiń áseri múldem bólek.

Fotodaǵy qazaqtan ne baıqaǵanymdy aıtaıyn ba? Báriniń kózinde muń bar sekildi. Tipti eńbektegen balaǵa deıin erkindiktiń ne ekenin bilmeıtin torda qamalǵan qus sekildi kórinedi maǵan. Aq patshadan zábir kórgen, azattyq ala almaı qor bolǵan qazaqty kóremin.

Ras, keıbir sýretterdegi qazaqtar aıbyndy kórinedi. Qusasyn bildirgisi kelmeıtin qazaqtyń qaısarlyǵyn kórsetkisi kelgendeı. Máselen, Reseıdiń Mármar saraıynda saqtalǵan Eset batyr Kótibarulynyń sýretin alyp qarańyzshy. Janarynda jasyrylǵan jumbaq bar. Patshanyń qylyshy tóbesinde oınasa da, jigerin jasytpaǵan. Sondaı qaıratty, minezdi. Bul sýret Romanovtardyń tuıaǵy – Konstan­tın Nıkolaevıch pen Konstantın Konstantınovıchke tıe­sili fotoqujattar arasynan tabyldy.
Sýrettiń anyqtamasynda «Iset Kýtebarov, Chık­lınskogo roda, kırgız. Batyr, ızvestnyı po vseı Za­ýrals­koı stepı» degen jazý bar. Sýretti 1858 jyly

Qazaq dalasyna kelgen graf, polkovnık N.P.Igna­tev pen artıl­lerıa podporýchıgi Mýrenko túsiripti. Sol sıaqty Kýnstkamerada saqtalǵan Maǵıda Shormanovanyń sýretinen de qazaq áıeline tán bıazylyqty, ımandylyqty baıqadym.

[caption id="attachment_13979" align="alignright" width="776"] Álıhan Bókeıhannyń jıynǵa qatysqan sáti[/caption]

– Jýyrda Álıhan Bókeıhannyń buryn belgisiz bolyp kelgen birneshe sýretin jarıaladyń. Bizde alashtanýshy ǵalymdar, alash taqyrybyna qyzyǵatyn izdenýshiler kóp qoı. Osy sýrettiń tarıhy men mańyzy jaıly aıta ketseń.

– Revolúsıaǵa deıingi jyldary Peterborda Karl Býlla degen fotograf ótken. Ony orystar «reseılik fotoreportajdyń atasy» sanaıdy. Mine, sol kisi Álıhandy Birinshi Dýma depýtaty bolǵan kezinde sýretke tartypty. 1906 jyly Álıhan tórt aıdaı túrmede otyryp, Peterborǵa endi jetem degende patshanyń úkimimen Dýma taratylǵan. Buǵan qarsy bolǵan Dýmanyń birneshe depýtaty narazylyq aktisin qabyldaý úshin Fınlándıanyń Terıokı mekenine jınalǵan. Sol eks-depýtattardyń arasynda bizdiń Álıhan atamyz da bolǵan eken. Olar halyqty patshanyń buıryǵyna baǵynbaýǵa shaqyryp, «Vyborg úndeýine» qol qoıǵan. Terıokıdegi osy tarıhı sátti Karl Býlla bastan-aıaq sýretke túsirgen eken. «Iskry» jýrnalynyń 1906 jyldyń 30 maýsymyndaǵy №30 sanynda «Vyborg úndeýine» qatysty birneshe sýret jarıalanypty. Jýrnaldyń 389-betinde baq ishinde jınalys quryp jatqan eks-depýtattardyń sýreti berilgen. Arasynda Álıhan Bókeıhan da bar eken. Atamyz oryndyqqa jaqsylap jaıǵasyp, qyrynan qaraǵan kúıi tereń oıǵa batyp ketipti. Taǵy bir sýrette Álekeń «Vyborg úndeýi» jarıalanǵan gazetti qoltyǵyna qysyp, temekisin tartyp tur. Endi bir sýrette dastarqan basyna jaıǵasqan. Bul sýretter buryn qazaqqa múldem beıtanys bolyp keldi. Sondyqtan, Álıhan atamyzdyń mereıtoıyna jasaǵan syıym bolsyn dep elge tanystyrdym.

[caption id="attachment_13980" align="alignright" width="252"] Qazaq hany jubaıymen[/caption]

– Muraǵattardan tabylǵan sýretterdiń derek-dáıekterin tereńirek zerdeleý múmkin be? Bizde sonymen aınalysatyn ǵylym ıakı izdenýshi-ǵalymdar bar ma?

– Qazaq fotoshejiresin zerttep júrgen ǵalymdar bizde bolýy kerek. Ol jaǵyn anyq bilmeımin. Óz basym fotoshejirege jýrnalıs retinde qyzyǵýshylyq tanytyp júrmin. Arnaıy ǵylym retinde damytýdy tarıhshy, etnograftardyń enshisine qaldyrǵanymyz durys bolar. Al jalpy zertteımin degen adam úshin bul qyzyq ta qıyn taqyryp. Qyzyǵy sol, izdengen ústine izdene beresiń. Tyń derekterge qanyǵasyń. Qıyny sol, uzaq prosesterdi bastan ótkerýge týra keledi.

Jalpy, meniń oıymsha, qazir tarıhty tanystyrýdyń jańa úlgisi jasalý kerek sekildi. Tarıhty fotosýrettermen, kartınalarmen, ılústrasıalarmen qabysa túsindirse, jastardyń qabyldaýyna, este saqtaýyna jaqsy áserin tıgizer edi. Ásirese, fototarıhty longrıd sekildi zamanaýı formattarǵa salyp usynsaq, tipten qatyp keter edi. Bul endi bolashaqta jasalatyn qadamdar dep bilemin. Elimizdegi mýzeılerdi de modernızasıalaý qajet! «Mýzeı túni» degen sekildi jańa izdenisterge barmasa bolmaıdy. Qazaqty óz tarıhyn bilýge qyzyqtyra almasaq, tarıhtan sabaq almasaq, erteń ult retinde uıysýymyz qıyn bolady.

Suhbattasqan T. TAŃJARYQ