Prezıdentimizdiń álemdegi nebir azýyn aıǵa bilegen alpaýyt elderdiń memleket basshylarymen ótken kezdesýlerine qatysyp, kórgen-bilgenderimdi talaı márte jazdym, túrli derekti fılmderde kórsettim. Alla buıyrtsa, kókeıde qalǵan kórikti oılardy keńinen kósilip jazatyn ýaqyt ta keler.
Qazaqta "Aıtpasa sózdiń atasy óledi" degen mátel bar. Ejelden tósekte basy, tóskeıde maly qosylǵan, tamyrlas, týystas qazaq pen qyrǵyzdyń arasyna barǵan saıyn jik túsirip bara jatqan shetin máselege qatysty ún qosýdy azamattyq paryzym dep sanaımyn.
Qazaq ne aıtsa da taýyp aıtqan ǵoı. Sóz - óte qýatty qarý. Áıtpese, atalarymyz: "Taýdy, tasty jel buzar, adamzatty sóz buzar" dep aıtar ma edi?
Qazir áleýmettik jeli ataýlyny ashyp qalsań da, kompúterdiń tetigin basyp qalsań da Atambaevtyń qazaq pen qyrǵyz arasyna ot tastaǵan sózderi jeldeı esip tur. Bildeı bir úlken memleketti basqaryp otyrǵan Prezıdenttiń aýzynan qaıta-qaıta shyǵyp jatqan bylapyt sózder, eki el arasyna iritki salyp, alataıdaı búldirýde.
Boıynda ulttyq namysy bar azamattyń oǵan shydaýy múmkin emes. Aıdyń kúni amanynda Atambaevty ne túlen túrtti? Biz onyń basqasha saıraǵan kezin de óz kózimizben kórip, qulaǵamyzben tyńdaǵanbyz. Endi siz de oǵan nazar salyńyz.
Ol ne dep edi?
Atambaev 2014 jyldyń qarashasynda Qazaqstanǵa kelgen resmı saparyn: "Ia prıznalsá v ýzkom krýgý, chto ıa vsegda jalel o tom, chto ne ý nas pervyı prezıdent byl Nazarbaev. Vy vse-takı senıte, beregıte svoego Prezıdenta", - degen maqtaýmen bastap, "Ia malo kogo hvalú, Vy na samom dele, Nýrsýltan Abıshevıch, velıkıı chelovek s shedroı dýshoı, ı, navernoe, Bog poetomý Vas lúbıt, ı, navernoe poetomý Bog tak mnogo daet Vam ı Kazahstaný. I ne zrá za etı gody takoı ryvok sdelan v Kazahstane", - degen sózdermen aıaqtady (dáıekshe túpnusqa tilinde bir sózi ózgermesten berildi).
Jaı ǵana "degen" joq, eki qolyn kezek-kezek sermep, esile, egile sóılegen. Osyndaı "júrekjardy" lebiz bildirgen qyrǵyz Prezıdentiniń danyshpan Abaı aıtqandaı: "Dóń aınalmaı ant atyp, ar jaǵy búksip, byqsıtynyn" ol kezde, biz, árıne, bilgen joqpyz.
Atambaevtyń saýaty shamaly adam ekenin Qazaqstanǵa kelgen saparynda: "Revolúsıaǵa deıingi qazaqtar týraly derekter únemi qyrǵyzdar jaıly zertteýlerde berilgen", - degen sózinen-aq baıqaǵanbyz.
Men kandıdattyq dısertasıamdy "Orys ensıklopedıalaryndaǵy qazaq tarıhynan" qorǵadym. Revolúsıaǵa deıin qazaqtar "kırgızy" nemese "kırgız-kaısakı" degen ataýmen, al qyrǵyzdar "kara kırgızy", "býrýty", "dıkokamennye kırgızy" dep berilgen (Ensıklopedıcheskıı slovar "Brokgaýz - Efron", 1895 jyl, 15-tom, 101-bet).
Tipti, Qazaq avtonomıalyq respýblıkasy 1920-25 jyldary Qyrǵyz ASSR-i dep atalyp, 1924 jyly Orta Azıada júrgizilgen ákimshilik-terrıtorıalyq bólinisten keıin ǵana dúnıege kelgen RSFSR quramynda qyrǵyzdar avtonomıasy resmı túrde "Qara-qyrǵyz avtonomıalyq oblysy" dep atalǵan. Al Atambaev "kırgızy" degen zertteýlerdi oqymaı-aq syrtynan bárin túgel qyrǵyzǵa tıesili dep kelgen.
Televızordy qosyp qalsam...
Bıyl jazda televızordy qosyp qalsam Atambaev: "Dlá nas, kırgızov, Rossıa - eto nasha ıstorıcheskaıa prarodına", - dep soǵyp tur. Jaǵamdy ustadym. Biz biletin "Manasta" qyrǵyzdar Altaıdan Alataýǵa qonys aýdarǵanda túbi bir túrki jurtynyń altyn besigi - Altaıda sary orystyń ózi túgil, izi de bolmaǵan.
Al 2015 jyly Túrkıaǵa barǵan saparynda ol: "...kajdyı kyrgyz znaet, chto dlá kyrgyzov Týrsıa - pýtevodnaıa zvezda, Rodına-mat, ýkazyvaıýshaıa nam dorogý", - dep soqqan edi.
Ultyn súıetin azamatta bir ǵana ana, bir ǵana Otan bolady. Osy eki qasıetti uǵymdy biz bir qaýyzǵa syıdyryp, "Otan-Ana" deımiz. Ol - árkim úshin óziniń, ata-babasynyń kindik qany tamǵan jeri. Saıasat úshin talaı nárseni aıtýǵa bolar-aý, biraq el aman, jurt tynyshta "Otan-Anany" aıyrbastaý múlde aqylǵa syımaıtyn nárse.
"Baqsam baqa eken" degendeı, Atambaevty keshirýge ábden bolady eken?! Sebebi, ol óziniń qaıdan shyqqanyn tipten bilmeıtin bolyp shyqty?! Dál osy jerde jurt maǵan "tym artyq ketti-aý" deıtin de bolar. Endeshe aıtar ýájimniń dáleli men dáıegin Atambaevtyń óz aýzynan tyńdap kórińiz. Ol óziniń 2011 jyldyń 21 mamyrynda bergen suhbatynda: "Ia ploho znaıý svoıý rodoslovnýıý. Znaıý, chto v moem rodý bylı revolúsıonery, no otkýda my rodom neızvestno", - degen eken.
Kezinde Atambaevtyń: "Qazaqty Shyńǵys han tuqymy bılep kelgen", - degen besinshi synyptyń balasyna deıin málim aksıomany kinárat retinde alǵa tartqanda, apyraı, myna kisi Shyńǵystyń bir tuqymy Qubylaı - Qytaıdy, Joshy urpaǵy - orys, qazaqty, Shaǵataı áýleti - qyrǵyz, ózbek, túrkimendi, Qulaǵý juraǵaty - kavkaz, arab, parsy jurtyn bılegenin bilmegeni me?
Qazaq HV ǵasyrdan derbes handyq retinde bólinip shyqqanda, qyrǵyzdar orys otarlyǵyna deıin Qoqan handyǵyna qarap kelgeninen esh habarsyzdyǵyna tań-tamasha qalyp edik. Sóıtsek, ol óz ultynyń tarıhyn qoıyp, ata-babasynyń qaıdan taraıtynyn múlde bilmeıtin bolyp shyqty.
Keıingi kezde Atambaevtyń aýzynan memleket basshysy túgil, esi durys adam aıta qoımaıtyn sózder shyǵa bastady. Prezıdent oryntaǵynda emes, quddy bir túrmede nemese aýrýhanada otyrǵan adamǵa tán "shesterka", "kozel", "mangýrt", "ıdıoty", "vonúchıe", "ýrody", "dermo", "barany" degen sózderdi ońdy-soldy sýdaı sapyratyn boldy. Bul - tek jazýdy kóteretinderi ǵana. Kótermeıtini qanshama. Men ár sózime árdaıym abaılap qaraılaıtyn adammyn. Joǵaryda "aýrýhana" sózin de emosıaǵa berilgendikten keltirip otyrǵan joqpyn.
Kezinde...
Vıkılıks Qyrǵyzstanda AQSH-tyń elshisi bolǵan Stıven Iangtyń: "Atambaev stradaet sereznymı psıhıcheskımı rasstroıstvamı, ot kotoryh on perıodıcheskı lechılsá v odnom týreskom voennom gospıtale. Zabolevanıe harakterızýetsá rezkımı smenamı nastroenıa, perıodamı neadekvatnogo povedenıa, vspyshkamı neobosnovannogo gneva ı paranoıdalnym sındromom, vyrajaıýshımsá v brede pasıenta, chto ego hotát ýbıt.
Tak, 22 maıa 2007 g. on zaıavıl o "pokýshenıı" na svoıý personý: "Mená otravılı v moem rabochem kabınete. Dalı stakan vody, ıa vypıl, posle chego dva dná nahodılsá bez soznanıa". Zloýpotreblenıa alkogolem tolko ýsýgýbláút sostoıanıe psıhıkı pasıenta", - degen pikirin jarıalady. Mine, tájirıbeli dıplomattyń dál osyndaı baǵasynan keıin Atambaevtyń sóziniń de, óziniń de parqy túp-túgelimen oryn-ornyna kele qalady.
Basynda Atambaevtyń bul áreketin men qýlyq shyǵar dep oılaýshy edim. Danyshpan Abaı mundaılardyń da dıagnozyn: "Qýlyq emes, bul - bir - dert, Turlaýy joq qubylyp", - dep baıaǵyda-aq berip ketken eken. Buǵan ne alyp-qosýǵa bolady? Atambaev qyrǵyz tarıhynda nesimen qalady? Tym aryǵa barmaı-aq, kez kelgen eldiń damý deńgeıin anyq kórsetetin eki-aq derek keltireıik.
Ol bılikke kelgennen keıingi 2012 jyly Qyrǵyzstannyń jalpy ishki ónimi 6,6 mıllıard dollar bolsa, ótken jyly ol 6,5 mıllıardqa ketti. Iá, biz aıtýǵa da, jazýǵa da daǵdylanǵandaı ósken joq, qaıta keri ketti.
Osyǵan qarap, bul elde ósim múlde joq eken dep oılamańyz?! Bar. Eldiń memlekettik qaryzy 2012 jyly 156 mıtta atyn shyǵara almaǵan Atambaev osy arandatýshylyǵymen ǵana el esinde qalady. Qazaq-qyrǵyz bir-birine óte jaqyn, týys, baýyr halyq. Kezinde qazaq poezıasynyń aqbýra aqsaqaly Ábdildá Tájibaev:
"Basymda meniń aq qalpaq,
oıýlap shetin syrǵyzǵan.
Betim de meniń jap-jalpaq,
aıyrmam qaısy qyrǵyzdan", - degen eken.
Endeshe qazaq-qyrǵyz arasyndaǵy áleýmetti alańdatqan yńǵaısyzdaý jaǵdaı Atambaevpen birjolata ketip, aldaǵy ýaqytta aǵaıyndy qos halyqtyń yntymaǵy jarasqan, bereke-birlikshil tirligine kýá bolaıyq, aǵaıyn.
Muhtar Qul-Muhammed
Derekkóz: kaz.tengrinews.kz
