Qazaqstanda alǵash ret jarıalanǵan, bas júldesi 15 mıllıon teńgeni quraıtyn "Qazirgi zamanǵy qazaq romany" ádebı baıqaýy qazaq ádebeıtiniń jańa sapaǵa kótirilýine yqpal etetin baıqaý bolary sózsiz. Eń aldymen myna máseleni anyqtap alsaq, baıqaý – ádebı proses emes, memlekettiń ıdeologıalyq órisin keńeıtý jolyndaǵy mańyzdy baǵyt. ERG kompanıasynyń dırektorlar keńesiniń tóraǵasy Shýhrat Ibragımovtyń jeke kapıtalynyń qoldaýymen uıymdastyrylyp jatqan bul joba – jaı ǵana jazýshylar arasyndaǵy shyǵarmashylyq saıys emes. Bul – ulttyń baıandylyǵy úshin mádenıet pen kapıtaldyń túıisken núktesi. Ádebıettiń jańa tolqynyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan strategıalyq qadam.
Nelikten bul baıqaý erekshe? Sebebi munda eski ádebı jarystardaǵydaı qoljazba nemese daıyn týyndymen emes, birden ıdeıamen bastaısyń. Avtorlar romannyń sınopsısin, ıaǵnı jospar-manıfestin usynady. Bul – ádebı shyǵarmashylyqta alǵash ret aldyn ala jobalaý ádisin qoldaný. Mundaı model kóbine kınematografıalyq ındýstrıada kezdesetin – senarılik pıch, ıdeıalyq platforma, dramatýrgıalyq nobaı. Biraq ony romanǵa engizý – qazaq ádebıetin josparly ıntellektýaldy ındýstrıaǵa aınaldyrýdyń alǵashqy nyshany.
Taǵy bir erekshelik – prozanyń jańa formatyn qalyptastyrýǵa baǵyttalǵan baıqaý ekenin baıqaımyz. Táýelsiz Qazaqstan tarıhynda ádebı shyǵarmalar kóbine entýzıazm jeteginde ketýshi edi. Memlekettik deńgeıde qoldaýdyń bolmaýy, qalamaqynyń joqtyǵy, baspahanalardyń quldyraýy – munyń bári ádebıetti margınal salaǵa aınaldyryp, eldiń rýhanı ekojúıesinde onyń ornyn álsiretip jiberdi.
Biraq "Qazirgi zamanǵy qazaq romany" ádebı baıqaýy bul tendensıany keri burýǵa múmkindik beredi. Ári ádebı eńbekti kásiptik deńgeıge shyǵarýdaǵy naǵyz ınstıtýsıonaldyq reforma.
Osy retet Shýhrat Ibragımov basqaryp otyrǵan ERG kompanıasynyń róline arnaıy toqtalyp ótken jón. Bul – ekonomıka salasyndaǵy alyp qurylym. Biraq bul joly ol ádebıetti qoldap otyr. Bul – kapıtal men rýhanıattyń ózara áriptestikke kelýi. Ádette, transulttyq korporasıalar óz brendin jarnamalaýǵa arnalǵan mádenı jobalarǵa ǵana qatysady. Al munda, Ibragımov myrza tulǵasynda, kompanıa ulttyq bolmystyń mazmunyn baıytýǵa múddeli ekenin kórsetip otyr. Bul — jaýapty kapıtalızmniń (responsible capitalism) bir kórinisi.
Úzdik dep tanylǵan bes shyǵarma ǵana aqtyq synǵa ótedi. Olardyń bireýi ǵana – bas júlde ıegeri atanyp, 15 000 000 teńge kólemindegi syıaqyǵa ıe bolady. Bul – qazirgi tańdaǵy eń iri ádebı júlde. Al qalǵan tórteýine 3 mıllıon teńgeden beriledi. Biraq eń qundysy – barlyq shyǵarmalar basylyp shyǵady, ári fılmge aınalady. Bul – tek kitap shyǵarý emes, ulttyq narratıvti vızýalızasıalaý. Ádebı obrazdardyń ekrandyq tilge kóshýi – bul naǵyz gýmanıtarlyq tehnologıa.
Osynyń bárin túıindeı kele, bul baıqaý Qazaqstanda ádebı-ıdeologıalyq keńistikti qaıta konfıgýrasıalaý prosesi júrip jatqanyn kórsetedi. Buryn ádebıet tek aqyndar men jazýshylardyń ishki saǵynyshy bolatyn. Endi ol memlekettiń sımvolıkalyq kapıtalyna aınalmaq. Endi roman jazý – jaı ǵana shyǵarmashylyq proses emes, ulttyń rýhanı traektorıasyn qaıta syzý mindeti bolmaq.
Tarıhı turǵydan alǵanda, ultty ustap turatyn – jyr emes, roman. Ulttyń ne nársege senetinin, neni qorǵaıtynyn, qandaı qundylyqtardy ardaq tutatynyn roman ǵana shynaıy ári tereń jetkize alady. Sondyqtan dál qazir jazylatyn romandar – bolashaqtyń tarıhı qujaty ispetti.
Biz ádebıetke tek estelik úshin emes, áreket úshin oralýymyz kerek. Bul baıqaýdyń bir maqsaty – dál osy qozǵalysty bastaý. Kim biledi, qazir usynylatyn bir sınopsıs erteńgi urpaqtyń oılaý júıesine áser etetin týyndyǵa aınalar. Óıtkeni kez kelgen ıdeıa – áýeli jospar retinde týady.
Qazaq ádebıetiniń qazirgi ahýalynda prozalyq keńistik negizinen eski dańqpen ómir súrip keldi. Muhtar Áýezov, İlıas Esenberlın, Dýlat Isabekov, Tólen Ábdik sıaqty qalamgerler salǵan irgetas – myzǵymas. Biraq jańa zaman jańa forma men jańa áýezdi talap etedi. Romandar endi tek tarıhı baıandaý emes, ýrbanıstik, psıhologıalyq, fılosofıalyq qurylymǵa kóshýi tıis. Bul baıqaý – sol formaǵa jol ashyp otyr.
Qatysýshylarǵa berilgen erkindik te – mańyzdy faktor. Jas shekteýi joq, taqyryptyq senzýra joq. Bul – shyǵarmashylyq erkindiktiń shynaıy platformasy. Biraq osy erkindikpen birge jaýapkershilik te keledi. Óıtkeni bul baıqaý – jaı ǵana ádebı synaq emes. Bul – ulttyq sananyń jańǵyrý maıdany. Munda ár shyǵarma – eldiń erteńgi beınesin somdaıtyn qural.
Taǵy bir aıta keterligi – bul baıqaý memleket tarapynan emes, jeke demeýshilikpen iske asyp otyr. Bul – shyǵarmashylyq salany árdaıym bıliktiń baqylaýynda ustaǵysy keletin postkeńestik sındromnan arylýǵa jol ashady. Munda azamattyq sektor men mesenattyq dástúr qatar órilip jatyr. Bul – Qazaqstandaǵy mádenı saıasattyń plúralızasıalanýyna jasalǵan naqty qadam.
«Jańa roman» baıqaýy – aty aıtyp turǵandaı, jańasha oılaýǵa, jańasha jazýǵa shaqyrý. Endi másele tek kim jeńedi emes. Eń basty suraq – biz qandaı romandarmen ultty tárbıeleımiz? Qandaı oqıǵalarmen urpaqtyń sanasyn qalyptastyramyz? Jańa roman – tek oqylatyn dúnıe emes, oqytyla alatyn qundylyq. Sol sebepti osy baıqaýǵa usynylatyn árbir sınopsıs – ulttyq kodtyń bir bólshegi.
Túıindeı kele, bul joba – ultty ádebıet arqyly jańǵyrtýǵa baǵyttalǵan mádenı-ıdeologıalyq eksperıment. Mundaı bastama jıi bola bermeıdi. Ádette ádebıet úshin «ýaqyt joq», «qarjy joq», «oqyrman joq» dep aıtamyz. Al bul joly ýaqyt bar, qarjy da bar, múmkindik te bar. Endi tek ıdeıa kerek. Ultqa qyzmet etetin, sanaǵa sáýle túsiretin ıdeıa.
Múmkin bul roman bir ómirdi ózgertpes. Biraq bir ulttyń bolashaǵyn beınelep beretini sózsiz. Óıtkeni jaqsy roman – oqyrmannyń jan dúnıesin ǵana emes, onyń ultqa degen kózqarasyn da ózgertedi. Sondyqtan bul baıqaýǵa jaı ǵana qatysýshy retinde emes, tarıh jasaýshy tulǵa retinde atsalysqan jón. Aldaǵy ýaqytta elimizdiń ádebıet tarıhynda "Qazirgi zamanǵy qazaq romany" ádebı baıqaýynan keıin «2025 jyl – qazaq romanynyń jańa dáýiri bastalǵan jyl» dep jazylsa, onyń irgesin qalaǵandardyń biri – siz bolarsyz.
Eske sala keteıik, konkýrstyń erejesimen jana-roman.kz saıty arqyly tanysyp, sonda atalǵan talaptar boıynsha kórsetilgen elektrondy mekenjaıǵa shyǵarmalardy joldaı alasyzdar.
Nurlan JUMAHAN
