نەلىكتەن بۇل بايقاۋ ەرەكشە؟ سەبەبى مۇندا ەسكى ادەبي جارىستارداعىداي قولجازبا نەمەسە دايىن تۋىندىمەن ەمەس، بىردەن يدەيامەن باستايسىڭ. اۆتورلار روماننىڭ ءسينوپسيسىن، ياعني جوسپار-مانيفەستىن ۇسىنادى. بۇل – ادەبي شىعارماشىلىقتا العاش رەت الدىن الا جوبالاۋ ءادىسىن قولدانۋ. مۇنداي مودەل كوبىنە كينەماتوگرافيالىق يندۋستريادا كەزدەسەتىن – سەنارييلىك پيچ، يدەيالىق پلاتفورما، دراماتۋرگيالىق نوباي. ءبىراق ونى رومانعا ەنگىزۋ – قازاق ادەبيەتىن جوسپارلى ينتەللەكتۋالدى يندۋسترياعا اينالدىرۋدىڭ العاشقى نىشانى.

تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – پروزانىڭ جاڭا فورماتىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان بايقاۋ ەكەنىن بايقايمىز. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ادەبي شىعارمالار كوبىنە ەنتۋزيازم جەتەگىندە كەتۋشى ەدى. مەملەكەتتىك دەڭگەيدە قولداۋدىڭ بولماۋى، قالاماقىنىڭ جوقتىعى، باسپاحانالاردىڭ قۇلدىراۋى – مۇنىڭ ءبارى ادەبيەتتى مارگينال سالاعا اينالدىرىپ، ەلدىڭ رۋحاني ەكوجۇيەسىندە ونىڭ ورنىن السىرەتىپ جىبەردى.

ءبىراق "قازىرگى زامانعى قازاق رومانى" ادەبي بايقاۋى بۇل تەندەنسيانى كەرى بۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءارى ادەبي ەڭبەكتى كاسىپتىك دەڭگەيگە شىعارۋداعى ناعىز ينستيتۋسيونالدىق رەفورما.

وسى رەتەت شۋحرات يبراگيموۆ باسقارىپ وتىرعان ERG كومپانياسىنىڭ رولىنە ارنايى توقتالىپ وتكەن ءجون. بۇل – ەكونوميكا سالاسىنداعى الىپ قۇرىلىم. ءبىراق بۇل جولى ول ادەبيەتتى قولداپ وتىر. بۇل – كاپيتال مەن رۋحانياتتىڭ ءوزارا ارىپتەستىككە كەلۋى. ادەتتە، ترانسۇلتتىق كورپوراسيالار ءوز برەندىن جارنامالاۋعا ارنالعان مادەني جوبالارعا عانا قاتىسادى. ال مۇندا، يبراگيموۆ مىرزا تۇلعاسىندا، كومپانيا ۇلتتىق بولمىستىڭ مازمۇنىن بايىتۋعا مۇددەلى ەكەنىن كورسەتىپ وتىر. بۇل — جاۋاپتى كاپيتاليزمنىڭ (responsible capitalism) ءبىر كورىنىسى.

ۇزدىك دەپ تانىلعان بەس شىعارما عانا اقتىق سىنعا وتەدى. ولاردىڭ بىرەۋى عانا – باس جۇلدە يەگەرى اتانىپ، 15 000 000 تەڭگە كولەمىندەگى سىياقىعا يە بولادى. بۇل – قازىرگى تاڭداعى ەڭ ءىرى ادەبي جۇلدە. ال قالعان تورتەۋىنە 3 ميلليون تەڭگەدەن بەرىلەدى. ءبىراق ەڭ قۇندىسى – بارلىق شىعارمالار باسىلىپ شىعادى، ءارى فيلمگە اينالادى. بۇل – تەك كىتاپ شىعارۋ ەمەس، ۇلتتىق ءنارراتيۆتى ۆيزۋاليزاسيالاۋ. ادەبي وبرازداردىڭ ەكراندىق تىلگە كوشۋى – بۇل ناعىز گۋمانيتارلىق تەحنولوگيا.

وسىنىڭ ءبارىن تۇيىندەي كەلە، بۇل بايقاۋ قازاقستاندا ادەبي-يدەولوگيالىق كەڭىستىكتى قايتا كونفيگۋراسيالاۋ پروسەسى ءجۇرىپ جاتقانىن كورسەتەدى. بۇرىن ادەبيەت تەك اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ ىشكى ساعىنىشى بولاتىن. ەندى ول مەملەكەتتىڭ سيمۆوليكالىق كاپيتالىنا اينالماق. ەندى رومان جازۋ – جاي عانا شىعارماشىلىق پروسەسس ەمەس، ۇلتتىڭ رۋحاني تراەكتورياسىن قايتا سىزۋ مىندەتى بولماق.

تاريحي تۇرعىدان العاندا، ۇلتتى ۇستاپ تۇراتىن – جىر ەمەس، رومان. ۇلتتىڭ نە نارسەگە سەنەتىنىن، نەنى قورعايتىنىن، قانداي قۇندىلىقتاردى ارداق تۇتاتىنىن رومان عانا شىنايى ءارى تەرەڭ جەتكىزە الادى. سوندىقتان ءدال ءقازىر جازىلاتىن روماندار – بولاشاقتىڭ تاريحي قۇجاتى ىسپەتتى.

ءبىز ادەبيەتكە تەك ەستەلىك ءۇشىن ەمەس، ارەكەت ءۇشىن ورالۋىمىز كەرەك. بۇل بايقاۋدىڭ ءبىر ماقساتى – ءدال وسى قوزعالىستى باستاۋ. كىم بىلەدى، ءقازىر ۇسىنىلاتىن ءبىر سينوپسيس ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ ويلاۋ جۇيەسىنە اسەر ەتەتىن تۋىندىعا اينالار. ويتكەنى كەز كەلگەن يدەيا – اۋەلى جوسپار رەتىندە تۋادى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى احۋالىندا پروزالىق كەڭىستىك نەگىزىنەن ەسكى داڭقپەن ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. مۇحتار اۋەزوۆ، ءىلياس ەسەنبەرلين، دۋلات يسابەكوۆ، تولەن ابدىك سياقتى قالامگەرلەر سالعان ىرگەتاس – مىزعىماس. ءبىراق جاڭا زامان جاڭا فورما مەن جاڭا اۋەزدى تالاپ ەتەدى. روماندار ەندى تەك تاريحي بايانداۋ ەمەس، ۋربانيستىك، پسيحولوگيالىق، فيلوسوفيالىق قۇرىلىمعا كوشۋى ءتيىس. بۇل بايقاۋ – سول فورماعا جول اشىپ وتىر.

قاتىسۋشىلارعا بەرىلگەن ەركىندىك تە – ماڭىزدى فاكتور. جاس شەكتەۋى جوق، تاقىرىپتىق سەنزۋرا جوق. بۇل – شىعارماشىلىق ەركىندىكتىڭ شىنايى پلاتفورماسى. ءبىراق وسى ەركىندىكپەن بىرگە جاۋاپكەرشىلىك تە كەلەدى. ويتكەنى بۇل بايقاۋ – جاي عانا ادەبي سىناق ەمەس. بۇل – ۇلتتىق سانانىڭ جاڭعىرۋ مايدانى. مۇندا ءار شىعارما – ەلدىڭ ەرتەڭگى بەينەسىن سومدايتىن قۇرال.

تاعى ءبىر ايتا كەتەرلىگى – بۇل بايقاۋ مەملەكەت تاراپىنان ەمەس، جەكە دەمەۋشىلىكپەن ىسكە اسىپ وتىر. بۇل – شىعارماشىلىق سالانى ءاردايىم بيلىكتىڭ باقىلاۋىندا ۇستاعىسى كەلەتىن پوستكەڭەستىك سيندرومنان ارىلۋعا جول اشادى. مۇندا ازاماتتىق سەكتور مەن مەسەناتتىق ءداستۇر قاتار ءورىلىپ جاتىر. بۇل – قازاقستانداعى مادەني ساياساتتىڭ پليۋراليزاسيالانۋىنا جاسالعان ناقتى قادام.

«جاڭا رومان» بايقاۋى – اتى ايتىپ تۇرعانداي، جاڭاشا ويلاۋعا، جاڭاشا جازۋعا شاقىرۋ. ەندى ماسەلە تەك كىم جەڭەدى ەمەس. ەڭ باستى سۇراق – ءبىز قانداي روماندارمەن ۇلتتى تاربيەلەيمىز؟ قانداي وقيعالارمەن ۇرپاقتىڭ ساناسىن قالىپتاستىرامىز؟ جاڭا رومان – تەك وقىلاتىن دۇنيە ەمەس، وقىتىلا الاتىن قۇندىلىق. سول سەبەپتى وسى بايقاۋعا ۇسىنىلاتىن ءاربىر سينوپسيس – ۇلتتىق كودتىڭ ءبىر بولشەگى.

تۇيىندەي كەلە، بۇل جوبا – ۇلتتى ادەبيەت ارقىلى جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان مادەني-يدەولوگيالىق ەكسپەريمەنت. مۇنداي باستاما ءجيى بولا بەرمەيدى. ادەتتە ادەبيەت ءۇشىن «ۋاقىت جوق»، «قارجى جوق»، «وقىرمان جوق» دەپ ايتامىز. ال بۇل جولى ۋاقىت بار، قارجى دا بار، مۇمكىندىك تە بار. ەندى تەك يدەيا كەرەك. ۇلتقا قىزمەت ەتەتىن، ساناعا ساۋلە تۇسىرەتىن يدەيا.

مۇمكىن بۇل رومان ءبىر ءومىردى وزگەرتپەس. ءبىراق ءبىر ۇلتتىڭ بولاشاعىن بەينەلەپ بەرەتىنى ءسوزسىز. ويتكەنى جاقسى رومان – وقىرماننىڭ جان دۇنيەسىن عانا ەمەس، ونىڭ ۇلتقا دەگەن كوزقاراسىن دا وزگەرتەدى. سوندىقتان بۇل بايقاۋعا جاي عانا قاتىسۋشى رەتىندە ەمەس، تاريح جاساۋشى تۇلعا رەتىندە اتسالىسقان ءجون. الداعى ۋاقىتتا ەلىمىزدىڭ ادەبيەت تاريحىندا "قازىرگى زامانعى قازاق رومانى" ادەبي بايقاۋىنان كەيىن «2025 جىل – قازاق رومانىنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالعان جىل» دەپ جازىلسا، ونىڭ ىرگەسىن قالاعانداردىڭ ءبىرى – ءسىز بولارسىز.

ەسكە سالا كەتەيىك، كونكۋرستىڭ ەرەجەسىمەن jana-roman.kz سايتى ارقىلى تانىسىپ، سوندا اتالعان تالاپتار بويىنشا كورسەتىلگەن ەلەكتروندى مەكەنجايعا شىعارمالاردى جولداي الاسىزدار.

نۇرلان جۇماحان