Zaýr RASÝLZADE, ázirbaıjan saıasattanýshysy[/caption]
Ýkraına daǵdarysy Qazaqstandaǵy orys ultynyń jaǵdaıyna burynǵydan múlde bólek kózqaraspen qaraýǵa májbúrlep otyr. Qazaqstannyń soltústik-shyǵysy, negizinen, orystildi ekeni, al bul aımaqty Keńestik dáýirdi kókseıtinder «baıyrǵy orystyń jeri» dep qarastyratyny jasyryn emes. Saýaldy tótesinen qoıalyq, Qazaqstanda Qyrym senarıi qaıtalanýy múmkin be?
Qazirgi Ýkraına terıtorıasyn tas-talqan etip, jik-jikke bólip jatqan Vladımır Pýtın «Orys álemi» atty konsepsıanyń otyn óshirmeýge tyrysyp jatyr. Soǵys, janjal, adam qany tógilse de, Kreml bir kezgi «sábet úkimetiniń» quramynda bolǵan elderdi ýysynan shyǵarǵysy joq. Óıtkeni, ilgeride aıtyp ketken konsepsıa Qazaqstandy da qamtıdy... Óz basym Qazaqstannyń táýelsizdik alǵannan bergi tarıhyn jiti zerttep kelemin.
KSRO qulaǵan tusta Qazaqstanda 6 mln-ǵa tarta orys boldy jáne jyl ótken saıyn olardyń sany azaıa berdi. Bir ǵana 1991 jáne 1997 jyldardyń aralyǵynda Qazaqstannan 1,2 mln. orys kóship ketken eken, bul búkil el turǵyndarynyń 14 paıyzy bolatyn. Eskerer jaıt, osy aralyqta burynǵy Keńes úkimetiniń quramyndaǵy elderden Reseıge kóship kelgen orystar men orystildilerdiń arasynda Qazaqstannan kóship barǵandardyń úlesi 40 paıyzdy qurady. Salystyrar bolsaq, Baltyq elderinen tıisinshe Reseıge qonys aýdarǵandardyń úlesi sol kezderi nebári 3 paıyzdy ıelendi.
Bul paradoks: sebebi, Qazaqstanda kórshiles Tájikstan, Ózbekstandaǵydaı belgili bir etnos qysymǵa ushyrap, qandaı da bir ultaralyq qaqtyǵystar bolǵan joq. Tipti, bolǵan kúnniń ózinde buǵan «slaván» máselesiniń esh qatysy joqtyǵyn bilemiz. 1991 jylǵy Prezıdent saılaýynda orys ultynyń 74,8 paıyzy Nursultan Nazarbaevty qoldap daýys berdi.
Sodan da shyǵar, til, dil máselesine kelgende Qazaqstan bıligi óte saq saıasat júrgizdi jáne bul búginge deıin jalǵasyp keledi. 1989 jylǵy «Qazaq KSRO-nyń tilder týraly» zańynda orys tili ultaralyq qarym-qatynas tili retinde aıqyndalyp, óz kezeginde qazaq tiline memlekettik til degen mártebe berilgen bolatyn. 1995 jyly buǵan sál ózgeris engizilip, Konstıtýsıalyq Keńes «orys tili resmı túrde qazaq tilimen qatar qoldanylatyn bolady» degen sheshim shyǵardy. 1997 jylǵy «Qazaqstan Respýblıkasynyń tilder týraly» zańynda osy qaǵıda qaıta qaıtalandy. 2004 jylǵy «Tilder týraly» zańda da sonshalyqty ózgeris joq. Saıyp kelgende, Qazaqstan bıligi dál osy til máselesine kelgende asa saq saıasat júrgizip, kerek jerde «ıile» bildi.
Biraq, qazirgi jaǵdaı Qazaqstandaǵy orys ultynyń jaǵdaıyna burynǵydan múlde bólek kózqaraspen qaraýǵa májbúrlep otyr. Qazaqstannyń soltústik-shyǵysy negizinen orystildi ekeni, al bul aımaqty Keńestik dáýirdi kókseıtinder «baıyrǵy orystyń jeri» dep qarastyratyny jasyryn emes. Bul áldebir naqurystardyń negizsiz áńgimesi sıaqty estilýi múmkin. Biraq...Ýkraındaǵy jaǵdaı dál osyndaı aqymaq gıpotezanyń ózi bir sátte shyndyqqa aınalýy múmkin ekenin kórsetip otyr. Qazaqstan Prezıdenti Nursultan Nazarbaev ýkraın daǵdarysyna qatysty óziniń pozısıasyn naqty kórsetip, qatty syn aıtqannan keıin, Máskeý Astanaǵa qysymdy kúsheıte tústi. Budan sońǵy ýaqyttary Rýslan Ibraev, Ermek Taıchıbekov syndy arandatýshylar ult pen ulttyń arasyna ot salatyn jáne qazaqqa qarsy baǵyttalǵan jazbalaryn jıiletip jiberdi. Olardyń áleýmettik jelidegi pikirleri tegin emes, tapsyryspen júzege asyp otyrǵany anyq.
Taıchıbekovtyń qıalynda shek joq. Ózim qazaq bolmasam da, baýyrlas ulttyń ókili retinde onyń jazbalaryn oqyp otyryp, qanym qaraıady. Qaıda qarap otyrsyzdar? Onyń kúni keshe ǵana qazaqtardy separatıst dep atap, Reseıge «táýelsiz Qazaqstan jobasyn jabý týraly úndeý» tastaǵanyn bilesizder me?
[caption id="attachment_9022" align="alignright" width="362"]
Bul sýret Ermek Taıchıbekovtyń Feısýktaǵy paraqshasynan alyndy.[/caption]
Óz basym Taıchıbekovke tańmyn. Bul kim jáne qaıdan shyqqan? Ózi Qazaqstanda tura ma? Tutas qazaq ultyna qarsy topyraq shashatyn onyń qandaı quqy bar? Onyń aýzyn býýǵa bolmaı ma? Qazaqstandyq áriptesterimmen pikir almasyp, jarytymdy jaýap ala almadym. Onyń jazbalary sizderdi qoıyp, bizderge de jetti. Qıalynda shek joq. Ózim qazaq bolmasam da, baýyrlas ulttyń ókili retinde onyń jazbalaryn oqyp otyryp, qanym qaraıady. Qaıda qarap otyrsyzdar? Onyń kúni keshe ǵana qazaqtardy separatıst dep atap, Reseıge «táýelsiz Qazaqstan jobasyn jabý týraly úndeý» tastaǵanyn bilesizder me? Senbeseńizder, onyń «facebook» jelisindegi jazbalaryn qaz-qalpynda bereıin: «Kazahstan doljen stat neotemlemoı chastú Rossıı, kak Astrahan, Omsk, Novosıbırsk. Mojno v kachestve Semırechenskoı gýbernıı…», « Ia ne vrag kazaham, ıa za to, chtoby kazahskıı narod vyshel na peredovoı ýroven. Eto vozmojno tolko v sostave Rossııskoı ımperıı», «S 1991 goda ıa prınsıpıalno ne smotrú Olımpıadý, tak kak Sovetskıı Soıýz raspalsá. Kak tolko Kazahstan s Rossıeı obedınıtsá, ıa snova staný smotret Olımpıadý».
Saıyp kelgende, bul adam qazaqtyń as-sýyn ishe otyryp, ózi qazaq bola tura qazaq memleketine qarsy shyǵyp otyr. Al muny qazaqstandyq qaýipsizdik qyzmeti bilmeýi múmkin be? Tezirek qamdanyńdar! Áıtpese, bári de kesh bolady...
