Reıtıń pen sensasıa
Buǵan ózgeni emes, búgingi qazaqstandyq aqparat salasyn mysalǵa alýǵa bolady. Internet engeli beri jyl ótken saıyn bizdiń ulttyń boıynan buryn onsha tanys emes «jat qylyq» kúnnen kúnge órship, súzgisiz qabyldaý men tanymsyz, toqtaýsyz urandaý ǵadeti paıda boldy. Osydan onshaqty jyl buryn aqparat áleminde salıqalyq, salqynqandylyq, saraptamaǵa júginý tán bolsa, búgin tek reıtıń qýalaý, sensasıa jasaý, eldi tańǵaldyrý, arsyzdyqpen bolsa da at shyǵarý etek aldy. Aqparat tasqynynyń tolassyzdyǵy sondaı, birinen soń biri sana esigin dúrs-dúrs urady... Bul tasqyndy bógeý bekershilik, onyń paıdalysy men zıandysyn irikteı, suryptaı alatyn ulttyq súzgi otandyq aqparat quraldary bolýy kerek-tin. Ókinishtisi, qazaq saıttary ondaı qaýqarǵa ıe emes.
Munyń birneshe, tipti ondaǵan sebebi bolýy múmkin. Qarjynyń joqtyǵy, jańa medıalyq resýrstardy biletin kadrdyń tapshylyǵy (qazir olardyń sany artyp kele jatqany kóz qýantady), memlekettik múdde men ulttyq ıdeologıanyń toqaılasar tusynyń belgisizdigi, qazaq tiliniń (memlekettik tildiń) bılikke ótimsizdigi, kásibı jýrnalıserden góri ózin tanytýǵa qumar bir top (bálkim, myńdaǵan) dańǵazasy basym jazarmandardyń «juldyzǵa aınalýy», jýrnalısıkany ıakı bloger bolýdy sýretke túsý men «anda júrmin, mynda júrmin» habarlasy dep qana túsinetin «áýesqoılardyń» moldyǵy, ǵalamtordy tutynýshylardyń «bárine ańtaryla bas shulǵıtyn» balańdyǵy (nadandyǵy deýge aýyz barmaıdy) jáne qazaqtildi (arnaıy aıtyp otyrmyz) saıt basshylary men jetekshileriniń kópsandysynyń toǵysharlyǵy men izdenýdi emes, kóshirýdi qup kóretindigi, orystildi saıttardy basyp ozam degen esek dámemen olardy aınytpaı qaıtalap, keıde olar barmaıtyn arsyz ataqqa umtylatyndyǵy sebep bolyp otyr.
Jáne osy maǵynasyz hám betiniń kiri besbattam aqparatty elden buryn qaǵyp túsirýdi oılap, monıtorǵa tesilýmen kún ótkizip júr. Analar bizdegi saıttardyń yryń-jyryńy men qoqys toly arhıvterin endi nemen ústemeleımiz dep, kelesi «sensasıasyn» ázirleýge umtylady. Kóp ótpeı «qaqyryq pen túkirikke» toly kelesi aqparatyn ile qoıady da, muny qaısylaryń jerge túsirmeı jutar ekensińder degendeı, ańdyp, «noqal qazaqtardyń» talasqa toly jankeshtiligin syrttaı baqylap otyrmaq.
«Qaqyryq pen túkirik»
Menińshe, bárin qaıtalap, malta ezýdiń qajeti shamaly, eń basty kiltıpan qaptaǵan qazaqtildi saıttardyń bir-birinen aınymaıtyn, baǵyt-baǵdarsyz, mazmunsyz, jyltyraqqa qumar, «óldi, atty, shapty, asyldy, zorlady» degen etistikterdiń aınalasynan ǵana ózderin izdeıtin biliksizdiginen týyndaıdy.
Áıtpese, osynshalyqty jýyndy-shaıyndyny usyný arqyly reıtıń jınar bolsa, búginderi bizdiń saıttardyń basym bóligi «zeronyń» tórinde maldas quryp otyrar edi. Oǵan áli jete alǵan joq. Jete almaıdy da. Biriniń ókshesin biri basyp, men senen ozdym dep máz bolysqanymen, orystildi aqparattardyń shańyna da ilese almaı keledi. Sebebi, orystildi saıttar bul taqyryptardy bizdiń álgi arzan ataqqa qumar saıtsymaqtar myń jerden tyrashtansa da, elden buryn halyqqa usynyp, al endi sender shýlańdar dep qarap otyrady. Bizdiń ózderin aqylman, oqyrmandy tobyr dep oılaıtyn ondaǵan saıt endi japa-tarmaǵaı olardan ilip alyp, jyrtys jyrtqandaı máz bolysýmen áýre. Jáne osy maǵynasyz hám betiniń kiri besbattam aqparatty elden buryn qaǵyp túsirýdi oılap, monıtorǵa tesilýmen kún ótkizip júr. Analar bizdegi saıttardyń yryń-jyryńy men qoqys toly arhıvterin endi nemen ústemeleımiz dep, kelesi «sensasıasyn» ázirleýge umtylady. Kóp ótpeı «qaqyryq pen túkirikke» toly kelesi aqparatyn ile qoıady da, muny qaısylaryń jerge túsirmeı jutar ekensińder degendeı, ańdyp, «noqal qazaqtardyń» talasqa toly jankeshtiligin syrttaı baqylap otyrmaq. Olarǵa keregi sol – ózderiniń «qaqyryǵyn» usynyp, onsyz da bedeli az qazaq ınternet áleminiń usqynsyz, mánsiz dúnıe ekendigin aıparadaı áshkereleý.
Basqany aıtpalyq, eger qazaq saıttary kóshirgish bolsa, jibi túzý, búgingi qoǵamnyń jandy jarasyn anyqtaýǵa umtylatyn, oıly da tushymdy dúnıeler orystildi saıttarda órip júr. Aǵylshyn tilin biler aýdarmashylar tabar bolsa, tipten kóp. Bizdiń saıttarymyz olardy kórýge, oqýǵa qyzyqpaıdy. Ondaǵy maqsattary – olardyń paıdaly, áserliligin sezbeýinde emes, «oqyrman qajetsinbeıdi» degen jalań senim jáne «reıtıńke paıdasy tımeıdi» degen ishki menmen pıǵyl. Eger osy shyn máninde qoǵamdy alapeske aınaldyrar aqparattarǵa jumsaǵan kúshin sana súzgisinen ótkizip, paıdaly, maǵynaly, oı salarlyq maqalalar men ózekti aqparattarǵa jumsaǵan bolsa, onda bizdiń oqyrmandar da «adamdyq keıipte» tildesip, óziniń tili men diliniń, tarıhy men rýhynyń ózgelerden kem emestigin ańdar edi jáne turaqty kontenti paıda bolar edi. Qazir «arzan kúlki» men kórseń qusqyń keletin jalańash vıdeolardy kún-tún demeı usynyp otyrǵan saıttardyń turaqty kontenti bar dep aıta alasyz ba?! Joq. Óıtkeni, olar usynǵan «súbeli» dúnıeni kez kelgen áleýmettik jeli qoldanýshysy erinbeı-aq taýyp alady. Búgin senen keziktirse, erteń sen sekildi taǵy bireýden kóredi. Tek erinbeı usyna bergendikten, biraz ýaqyt oqyrman jınap, eki etegiń deldeńder-aý, biraq olar turaqty oqyrmanyń bolmaq emes. Kúni erteń eseıer, jalyǵar. Tek sen jalyqpaısyń. Ózińniń kelesi «býyn» oqyrmanyń úshin aryptalasyp, eki borbaıyńnan sý aqqansha óńmeńdeýmen kún ótkizesiń...
Jazasyz qylmys
Joǵaryda aıttyq, bizdiń halyq «óziniń túk bilmeıtini» úshin qorynyp, «bárine ańtaryla qarap», sonyń esesin qaıtarý úshin jantalasýda ekendigin. Osy qýatyn ońdy baǵytqa burar aqparat bolmaǵandyqtan, olar tobyrlyqtyń tuńǵıyǵyna qarap, melshıip tur...
Buryn biz telearnalardy, olardyń juldyzqumar, sensasıa izdegish miskin halderine alańdaýshy ek, osy kezde olar bizdiń ınternettik basylymdardyń shańyna da ilese almaı qaldy. Olar (telearnalar) búgingi saıttarǵa qaraǵanda áldeqaıda qaýqarsyz eken... Uzaqty kún áleýmettik jelilerde otyratyn mıllıondaǵan kórermendi (oqyrmandy) qan-jyn aralas las aqparatpen meldektetip, olardyń tutas bolmysyn laılap otyryp, bizdiń saıttaǵy áriptesterimiz «bul eldiń bolashaǵy bulyńǵyr, biz kúresip-aq jatyrmyz» dep «keleli áńgime» aıtyp otyrǵanyn kórgende jáne sol sózderine ózderi esh kúmánsiz senetinderin baıqaǵanda, sizge ótirik, maǵan shyn, janyń muzdaıdy. El úshin, otan úshin, ult úshin emes, aqsha úshin, ataq úshin, reıtıń úshin «kún otyrmaı, tún uıyqtamaı» eńbek etetinderin bir ýaq moıyndasa, ımanynan aınalmaısyń ba?!
Bir nárseni ashyp aıtý paryz: adam óltirgen, qyz zorlaǵan, bireýdiń aryn taptaǵan, jan túrshigerlik haıýandyqqa barǵan azǵyn paqyr qandaı qylmysker bolsa, jazbaq túgil aıtýǵa tiliń kúrmeler, kórýge júziń shydamas jamanattyń bárin álemge jar salyp júrgen saıttar da sol qylmystyń sebepkerleri... Ar men ujdan aldynda, ult bolashaǵy aldynda olardy aqtaýǵa, jaqtaýǵa dátimiz jetpeıdi...
Gazetterdiń hali
Qazir álgi ataqshyldar kisimsinip, jaqtyrmaı qaraıtyn qazaq basylymdary, gazetter men jýrnaldardyń basym bóligi ylǵap, ekshep, barynsha, shamalarynyń jetkeninshe paıdaly dúnıe usynýǵa umtylady. Eger sol materıaldar bolmasa, onda búgingi qazaq ınterneti tek «qara noqattarmen» bezendirilgen eń músápir keıipke ener edi. Ókinerligi, dástúrli basylymdardyń dármensizdigi, oǵan memlekettik jáne oqyrmandyq kózqarastyń sýyqtyǵy olar jazǵan dúnıelerdiń tasada qalýyna sebepker bolyp tur. «Qazaq ádebıeti», «Jas alash», «Egemen Qazaqstan», «Aıqyn», «Ana tili», «Jas órken» ujymy, «Túrkistan» bastaǵan iri mektep bolarlyq basylymdar men oblystan shyǵatyn tarıhy bar gazetterdiń tańdaýly maqalalary men saraptamalarynyń búgingi «juldyzdy» saıttardyń kez kelgen qoqyr-qoqsyǵynan óligi artyq. Sharasyzdan keı kezderi olar da «sensasıa» jasap kórmek bolady, olary myna shý-shý etken jelókpelengen ortaǵa «ótpeı» qalady da, amalsyz burynǵy aıańyna basady. Bul basylymdarmen balama bolarlyq táýelsiz basylymdarǵa memleket qolushyn berer bolsa, kásibı jýrnalıser shoǵyry áli-aq ýlanǵan oqyrmandardyń biraz bóliginiń betin beri qaratar edi. Dástúrli basylym men jańa medıa resýrsynyń orta tusyn dál taba biletin modernızasıa qajet-aq. Ony oılaıtyn bılik qaıdan bolsyn! Olarǵa da oqyrmandardyń «gólaıtshyl» shýyldaqtyǵy kerek...
Eger erinbeı zertteseńiz, «jýyndymen» kún kórip otyrǵan saıttardyń kóbinde kásibı deńgeıi joǵary jýrnalıser joqtyń qasy. Barynyń ózi «joly bolmaǵandar» men talǵamy taıyz jazarmandar. Sondyqtan da bolar, basqasyn aıtpaı, tek jalań aqparattardyń taqyryptary men ańdatpasyn aqtaryńyzshy, tolyp júrgen qatelikterge kezigesiz. Qazaq tilin qorlaýdyń mundaı soraqylyǵy budan buryn bolmaǵan da shyǵar. Sóıte turyp, bizdiń álgi shýyldaq saıttaǵy «jýrnalıserimiz» haline qaramaı, kásibı jýrnalıser men salmaqty basylymdardy keleke ete: «Ana gazettegiler ne istep júr osy?» dep mysqyldaýdan bir sát arlanbaıdy.
Optımısik kózqaras bar ma?
Biz barlyq saıtty bir shybyqpen aıdaýdan aýlaqpyz. Mádenı-ádebı, rýhanı salalarǵa beıimdelgen, ımanı álemge shaqyratyn birshama talǵampaz saıttar bar. Saıası saraptamasy táp-táýir birer ınternet basylymdar kezigedi. Tym az. Qazaq saıttarynyń kóshbasshysy «Abai.kz» portalynyń ózi aı sanap kóbeıe túsken qalyń shýyldaqtyń ortasynda qalyp barady... Baǵyty, baǵdary ońdy saıttardyń únin myna «alamanshyl» top estirter emes, oıly qaýym sanasqanymen, keýdelep bolmaıtyn, óziniń bilimsizdigin aıǵaıymen búrkemelegisi keletin saıttardyń tizgin ustarlary eń negizgi kontent bolýǵa tıis jastardy ózderiniń «qoralaryna» kirgizip alǵan, olardy bir mezet bos qaldyrýǵa, oılandyrýǵa mursat bermeıdi jáne sonysyn «ult aldyndaǵy qyzmet» dep uǵady.
Budan shyǵýdyń bir-aq joly bar: qazirgi qazaqtildi medıaresýrstarǵa shytjańa modernızasıa kerek. Buǵan eń aldymen bılik, sosyn aqparat quraldarynyń basshylary múddeli bolǵanda ǵana, kóshtiń beti keri qaıtady. Jańa jol, jańa josyn izdeıdi. Al onsyz ulttyq tanymymyzdy kúlge aınaldyryp, odan shyqqan qara jalynǵa dirdektegen beıbaq súlderimizdi jylytýymyz múmkin. Optımısik kózqaras usynar jan bolsa, marhabat!
T. TAŃJARYQ
