Ǵylym ordasy – qazaq ǵylymynyń altyn dińgegi, elimizdiń rýhanı jáne ǵylymı ómirindegi asa mańyzdy mekeme. Ol tek ótkenniń qundy murasyn saqtap qoımaı, búgingi ǵylymı jańalyqtar men bolashaqqa baǵyttalǵan irgeli zertteýlerdiń ortalyǵy retinde qyzmet atqarady.
Ǵylym ordasynyń negizi HH ǵasyrdyń ortasynda qalandy. 1946 jyly Qazaq KSR Ǵylym akademıasy qurylyp, onyń tuńǵysh prezıdenti bolyp akademık Qanysh Imantaıuly Sátbaev taǵaıyndaldy. Ult ǵylymynyń negizin qalaýshy Q.Sátbaevtyń bastamasymen túrli saladaǵy ǵylymı ınstıtýttar men zerthanalar ashylyp, ǵylymı kadrlar daıarlaý júıesi qalyptasty. Qazirgi Ǵylym ordasy – sol tarıhı keshenniń zańdy jalǵasy. 1948–1957 jyldary keńestik klasıkalyq sáýlet úlgisimen salynǵan keshen 12 pavılonnan turady, quramyna birneshe ǵylymı-zertteý ınstıtýttary men tórt mýzeı kiredi. Munda 377 oryndyq úlken konferens-zal, 120 oryndyq shaǵyn konferens-zal, 267 oryndyq konsert zaly jáne qysqy baq ornalasqan.
Búginde Ǵylym ordasy irgeli zertteýlermen qatar mádenı-aǵartýshylyq bastamalarǵa da basa nazar aýdarady. Bul – táýelsiz Qazaqstannyń ǵylymǵa degen qamqorlyǵy men keleshekke degen seniminiń aıǵaǵy. Mekeme tek ǵylymı emes, sonymen qatar ulttyq rýhanı, mádenı jáne zıatkerlik murany saqtap, damytýǵa arnalǵan. Bilim men ǵylymdy úılestire otyryp, mýzeı jáne kitaphana baǵytyndaǵy jobalar qatar damýda. Tarıhı-mádenı murany keler urpaqqa jetkizý maqsatynda túrli ǵylymı jobalar ázirlenip, olardy tájirıbege engizýge aıryqsha mán berilip keledi. Sonymen qatar kitaptar men qujattardy jınaqtaý, júıeleý jáne olardy kópshilikke qoljetimdi etý arqyly ulttyq ǵylymı aqparat keńistiginiń damýyna úles qosylyp jatyr.
Ǵylym ordasy sheteldik jetekshi ortalyqtarmen – Túrkıa, Iran, AQSH sekildi elderdiń ǵylymı uıymdarymen tyǵyz yntymaqtastyq ornatqan. Túrkıadaǵy Islam mádenıeti men ónerin zertteý ortalyǵy, Irannyń Ulttyq kitaphanasy syndy uıymdarmen áriptestik kásibı tájirıbe almasýǵa jol ashty. 2023 jyly QR Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrliginiń qoldaýymen Restavrasıa jáne konservasıa ortalyǵy ashylyp, sırek qujattardy saqtaý men qalpyna keltirý isi jańa deńgeıge kóterildi. Robot-skanerler men keń formatty qurylǵylardyń kómegimen sırek basylymdardy sapaly ári qaýipsiz sıfrlandyrý isi júıelendirildi.
2025–2027 jyldarǵa arnalǵan ǵylymı baǵdarlamalar aıasynda «Qazaqstannyń qoljazba murasy: reestrleý, restavrasıalaý, ǵylymı katalogtaý, sıfrlandyrý jáne keshendi kodıkologıalyq zertteý» jobasy usynyldy. Bul joba kitaphana qoryndaǵy qoljazbalardyń ulttyq reestri men ǵylymı sıpattamasyn jasap, saqtaý jaǵdaıyn jaqsartýdy kózdeıdi. Sonymen qatar restavrasıa ortalyǵy qural-jabdyqtarmen tolyq jabdyqtalyp, mamandardy oqytyp daıarlaıtyn ortalyqqa aınalmaq. Restavrasıa jumystary qazirgi tańda Reseı, Túrkıa, Iran elderiniń tájirıbesine negizdelip júzege asýda. Bul proses kezeń-kezeńimen júredi: qujat aldymen aktimen qabyldanyp, fotofıksasıa jasalady; keıin zerttelip, shańnan tazalanady; pasporty toltyrylyp, negizgi restavrasıa jumystary atqarylady; sońynda qaıtadan fotofıksasıa jasalyp, qujat saqtaý ornyna qaıtarylady. Bul ispen 6 maman aınalysady, onyń ishinde reseılik 20 jyldyq tájirıbesi bar dıplomdy restavrator, sertıfıkattalǵan maman jáne ishki daıyndyqtan ótken 4 maman bar. Qazirgi kezde maman tapshylyǵyn joıý maqsatynda arnaıy kýrstar men taǵylymdamalar uıymdastyrylyp keledi.
Ǵylym ordasynyń mýzeılerinde halqymyzdyń ejelgi dáýirden qazirgi zamanǵa deıingi tarıhyn beıneleıtin qundy jádigerler saqtalǵan. Esik qorǵanynan tabylǵan «Altyn adam» kıiminiń qalpyna keltirilgen nusqasy (kóshirmesi), Berel qorymyndaǵy jerleý kamerasynyń rekonstrýksıasy men jylqy beınesiniń maketi, Otyrar, Taraz, Quıryqtóbe sıaqty qalalardan tabylǵan arheologıalyq buıymdar – halqymyzdyń baı tarıhı murasyn aıǵaqtaıdy. Sonymen qatar muraǵat qorynda tarıhı mańyzy zor sırek qoljazbalar, qoǵam qaıratkerleriniń jeke qujattary men zattary, fotosýretter men basylymdar jınaqtalǵan.
Asa mańyzdy jetistikterdiń biri – Ǵylym ordasy kitaphanasynda saqtalǵan, XVIII ǵasyrda jazylǵan jáne uzyndyǵy 3 metrden asatyn «Handar shejiresi» qoljazbanyń IýNESKO-nyń «Álem jady» halyqaralyq tizimine enýi. Jýyrda bul qundy muraǵa arnaıy sertıfıkat berildi. Bul – Qazaqstannyń rýhanı qazynasyna berilgen halyqaralyq baǵa.
Ortalyq ǵylymı kitaphana qoryn sıfrlandyrý jumystary júıeli túrde júrgizilip keledi. 2022 jyldan bastap kitaphana zamanaýı, joǵary jyldamdyqty jáne túrli formatta skanerleıtin qurylǵylarmen jabdyqtala bastady. Bul sırek basylymdardy sapaly ári qaýipsiz túrde sıfrlaýǵa múmkindik berdi. Atap aıtqanda, avstralıalyq tehnologıa negizinde jasalǵan joǵary ónimdi Skan-robot iske qosyldy. Bul qurylǵy sırek kitaptardy mehanıkalyq zaqym keltirmeı jyldam ári sapaly óńdeýge jaǵdaı jasaıdy.
Sıfrlanǵan materıaldar arnaıy serverde uzaq merzimge saqtalyp, «Mega Pro» elektrondy katalogy arqyly oqyrmandarǵa qoljetimdi etilýde. Qazirgi tańda kitaphana qorynda 5,8 mıllıonǵa jýyq kitap jınaqtalǵan. 2013–2025 jyldar aralyǵynda 24 149 qujat sıfrlyq formatqa kóshirilip, olardyń muqabasy men alǵashqy 7–10 beti elektrondy nusqaǵa engizildi. Osy qujattardyń qatarynda 9 786 sırek kitap pen 5 552 qoljazba bar. Sonymen qatar dısertasıalar, avtoreferattar, merzimdi basylymdar, ǵylymı-bıblıografıalyq kórsetkishter men Qazaqstan Respýblıkasy Ulttyq ǵylym akademıasynyń birqatar jýrnaldary da sıfrlyq formatta usynylyp otyr.
Qazirgi tańda Ortalyq ǵylymı kitaphana kúrdeli jóndeýden ótip, jaqyn arada jańa keıipte esigin qaıta ashpaq. Bul ózgerister oqyrmandarǵa qolaıly jaǵdaı týǵyzyp qana qoımaı, kitap qoryn jańa formatta usynýǵa da múmkindik beredi.
Jańǵyrtý jumystary aıasynda Ǵylym ordasynyń syrtqy qasbeti men shatyry tolyq jóndelip, ishki keńistikter zamanaýı talaptarǵa saı qaıta jabdyqtaldy. Ulttyq qundylyqtardy saqtaı otyryp, jańa tehnologıalyq sheshimder engizildi: konferens-zaldar, kórme alańdary men kitaphana oqyrman zaldary jańartylyp, zamanaýı sıpatqa ıe boldy. Sondaı-aq energıa únemdeý júıeleri, órt qaýipsizdigi men beınebaqylaý ınfraqurylymy da jańǵyrtylyp, ǵımarattyń qaýipsizdigi men tıimdiligi artty.
Ordamyzdyń aldaǵy josparyna keletin bolsaq, baǵdarlamalyq-nysanaly qarjylandyrý aıasynda úsh joba, sondaı-aq 2025–2027 jyldarǵa arnalǵan ǵylymı jáne ǵylymı-tehnıkalyq baǵdarlamalar boıynsha granttyq qarjylandyrýǵa bir joba ótinimi daıyndalýda. Olardyń qatarynda Qazaqstandaǵy arheografıalyq zertteýlerdiń tarıhı damýy men qazirgi jaǵdaıyn taldaý, Qazaqstannyń qoljazba murasyn reestrleý, restavrasıalaý, ǵylymı katalogtaý jáne sıfrlandyrý jumystary bar. Sonymen qatar paleontologıa, zoologıa, arheologıa jáne arheografıa qorlaryn pánaralyq zertteý josparlanyp otyr. Budan bólek, mámlúk-qypshaq jazba eskertkishterindegi túrkilerdiń jylqyǵa qatysty mádenıetin zertteıtin joba da kózdelýde.
Ǵylym ordasy – qazaq ǵylymynyń ǵana emes, búkil ulttyq mádenıet pen rýhanıattyń altyn qazyǵy bolyp qala beredi. Onyń baı tarıhy men búgingi qarqyndy damýy elimizdiń ǵylymı áleýetin arttyryp, keleshek urpaqqa mol mura qaldyrýǵa baǵyttalǵan mańyzdy mısıany jalǵastyrýda. Osylaısha, Ǵylym ordasy – ǵasyrlyq tarıh pen zamanaýı jańǵyrýdyń toǵysqan tusy. Ol ulttyń ǵylymı jadyn saqtap qana qoımaı, jańa býynǵa baǵyt beretin tirekke aınalyp otyr. Rýhanı mura men irgeli ǵylymdy ushtastyra otyryp, bul mekeme keleshekke bet alǵan Qazaqstannyń damýyna berik negiz qalaýda.
Ular Muqajanov,
«Ǵylym ordasy» SHJQ RMK bas dırektory
