Kóshpeli jáne otyryqshy ómir saltynyń ún­destigi mundaǵy sharýashylyq júıeniń negizi bolyp qana qoımaı, aımaqtyń ózindik saıası-quqyq­tyq mádenıetin jáne kez kelgen ózgeriske beıimdigi­men, tózimdiligimen erekshelenetin qundylyqtar jıyn­tyǵyn qalyptastyrýǵa yqpal etti.  Ortalyq Azıa keńistigi san alýan ımperıanyń qurylǵany­na, ydyraǵanyna, saıası jáne ekonomıkalyq modelderdiń tabıǵı jolmen damyǵanyna kýá boldy, biraq ózine tán biregeıligin saqtap qaldy. Halyqtarymyz ejelden túrli órkenıetpen til tabysyp, qarym-qatynas ornata bildi. Sonyń arqasynda bul aımaq óziniń etnomádenı jáne rýhanı ereksheligin saqtaı otyryp, Uly Jibek jolynyń jáne tutastaı alǵanda úlken Eýrazıanyń tarıhynda sheshýshi ról atqardy.

Damýdyń jańa tarıhı kezeńinde elderimiz kóptegen synaq pen qıyndyqty bastan ótkerdi. Degenmen Ortalyq Azıa respýblıkalary «qalyp­taspaǵan memleketterdiń» qataryna nemese failed states dep atalatyn topqa qosylady degen pes­sımıstik boljam rastalǵan joq. Aımaqtaǵy elder ózderiniń qalyptasqan derbes memleket ekenin dáleldep, halyqaralyq qaýymdastyqtaǵy laıyqty ornyn aldy. Halyqtarymyzdyń birligi men danalyǵynyń arqasynda biz ózimizdiń aýmaqtyq tutastyǵymyzdy, erkindigimiz ben egemendigimizdi nyǵaıttyq.

Búginde óńirdegi árbir eldiń memlekettik qurylys, naryqtyq ekonomıkany damytý, mádenı murasyn qalpyna keltirý, ulttyq biregeıligin qalyptastyrý isinde ózindik tájirıbesi bar desek, artyq aıtqandyq emes.

Qoǵamdyq jáne memlekettik ıns­tıtýttar jańǵyrtyldy. Damyǵan ınfra­qurylym men ónerkásip jeli­si quryldy, myńdaǵan shaqyrym jańa temirjol men avtokólik joly salyndy, mańyzdy áleýmettik nysandar boı kóterdi. Bizdiń ashyqtyq pen jańarý jolyndaǵy baǵytymyz ulttyq eko­no­mıkalarymyzdyń dáıek­ti túr­de ósýin jáne olardyń álem­dik eko­no­mı­kalyq qatynastarǵa yqpal­da­sýyn qamtamasyz etti. Bilim berý, den­­saýlyq saqtaý jáne zeınetaqy júıeleriniń josparly damýy ha­lyq­­tyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵ­daıynyń aıtarlyqtaı jaqsa­rýyna septigin tıgizdi.

Óńirdegi memleketaralyq qaty­nastar da túbegeıli ózgeriske ushyra­dy. Elderimizdiń arasynda barlyq deńgeıde syndarly ekijaqty jáne kópjaqty dıalog jolǵa qoıyldy, óza­ra tıimdi yntymaqtastyq damyp keledi. Osyǵan deıin aımaqta­ǵy qa­rym-qatynasty jan-jaqty damy­týǵa kedergi keltirip, qaıshylyq tý­ǵyzǵan máselelerdi sheshý jolyndaǵy jetistikterimizdiń mán-mańyzy zor.

Sý-energetıka salasynda ózara tıim­di sheshim tabýǵa qatysty tabys­tarymyzdy joǵary baǵalaýǵa bolady. Memlekettik shekaralardy delı­mıtasıalaýǵa, shekaradaǵy ótkizý beketteriniń jumysyn jetildirýge, kólik qatynasyn keńeıtýge, jańa baǵyttardy iske qosýǵa jáne azamat­tardyń barys-kelisin jeńildetýge qatysty máselelerdi kezeń-kezeńimen sheshýge qolaıly jaǵdaı jasalyp otyr. Óńirdiń uzaqmerzimdi qaýip­sizdigin jáne órkendeýin qamtamasyz etý úshin kúsh biriktirý jolyndaǵy is-qımyldar da turaqty túrde júzege asyrylyp keledi. Bul baǵyttan aınymasymyz anyq.

Búgingi tańda bes memleket ara­syndaǵy saıası, saýda-ekonomıkalyq jáne mádenı-gýmanıtarlyq qatynas­tar naqty mazmunǵa ıe bolyp, te­reń strategıalyq áriptestik pen odaq­tastyq deńgeıge kóterildi. Ortalyq Azıa memleketteri syrtqy saıası qarym-qatynasta óziniń salıqaly strategıasyn jasaı aldy. Bul qadam elaralyq jáne óńiraralyq múddeler tepe-teńdigin saqtap, elderimizdiń jahandyq úderisterge tolyqqandy qatysýyna jol ashty.

Ortalyq Azıa elderi TMD, SHYU, AÓSSHK, EYU, EAEO, TMU jáne basqa da tabysty ári yqpaldy uıymdardyń quryltaıshysy retinde beıbitshilikti jaqtaıtyn memleketter ekenin dáleldeı otyryp, óziniń ıdeıalary men jobalaryn kópjaq­ty qurylymdarda belsendi túrde ilgeriletip keledi. Mine, osynyń bári «Ortalyq Azıa bestigin» Eýrazıa qurlyǵynyń tórinde turaqty damyp kele jatqan baqýatty elder dep senimmen aıtýǵa múmkindik beredi.

Ortaq tarıhymyz, ǵasyrlar boıy jalǵasyp kele jatqan dostyǵymyz ben tatý kórshilik dástúrimiz baýyr­las halyqtardy burynǵydan da ja­qyn­dastyra túsetin myzǵymas tuǵyr bolyp qala beretini anyq.

II. DAMÝDYŃ JAŃA KEZEŃİNDEGİ AIMAQTYŃ RÓLİ

Ortalyq Azıa memleketteri men halyqtary geografıalyq ornyna baılanysty ǵasyrlar boıy birin-biri mádenı jaǵynan baıytýǵa jáne qurlyqta órkenıetaralyq dıalog ornatýǵa yqpal etti, beıbitshilik pen ózara túsinistikti saqtaý isine qomaqty úles qosty. Ortalyq Azıa qazir de osy izgi ári jaýapty mısıa­syn tabysty jalǵastyryp keledi.

Bizdiń memleketterimiz Birikken Ulttar Uıymy Bas Assambleıasynyń mańyzdy qararlarynyń teń avtorlary atana otyryp, jahandyq ornyqty damý, jalpyǵa birdeı qaýipsizdik pen tu­raqtylyqty qamtamasyz etý, óńir­lik jáne halyqaralyq qurylymdar aıasynda bir-birine qoldaý kórsetý sıaqty máseleler boıynsha ortaq ustanymnan aınyǵan emes.

«OA plús» formatyndaǵy jańa dıalog oryndarynyń paıda bolýy Ortalyq Azıanyń halyqaralyq saıasat sýbektisi retindegi saıası salmaǵy arta túskenin ańǵartady. Osyǵan deıin mundaı formatta 9 samıt jáne joǵary deńgeıdegi kezdesý ótti. Keıingi eki jylda «OA – RF» (Astana), «OA – QHR» (Sıan), «OA – AQSH» (Nú-Iork), «OA – GFR» (Berlın) birinshi samıtteri, OA jáne Eýropalyq Odaq memleketteri basshylarynyń eki kezdesýi (Astana, Sholpan-Ata), «OA – PSHAMYK» (Jıdda) birinshi samıti, sondaı-aq «OA – Úndistan» samıti (onlaın formatta) ótkizildi. Bıyl Astanada alǵash ret «OA – Japonıa» samıti ótedi.

Osy formattaǵy ózara yqpaldas­tyqqa basqa da elder, halyqaralyq uıym­dar qyzyǵýshylyq tanytyp otyr­ǵanyn atap ótken jón. Osylaı­sha, óńirdiń álemdik arena sýbektisi retindegi ornyn bekitýge mańyzdy qadam jasalyp jatyr.

Jańǵyrtýǵa jáne ozyq bilimge umtylýmen qatar, dástúrli qundy­lyq­tardy ustaný joly – Ortalyq Azıanyń damý baǵdary. Sóıtip, bizdiń aımaq jańaryp jatqan ha­lyq­aralyq júıeniń derbes ári yq­pal­dy múshesine aınalyp keledi. Bú­ginde biz halyqaralyq geosaıası jáne geoekonomıkalyq ózgeristerdiń Eýrazıadaǵy ortalyǵy retindegi ró­li­mizdi nyǵaıtýdy kózdep otyrmyz.

Óńirdiń ekonomıkalyq salma­ǵy­nyń arta túsýi, ınovasıalar úshin ashyq bolýy jáne zıatkerlik áleýeti onyń qazirgi zamanǵy álem­dik qurylymnyń negizgi qozǵaý­shy kúshteriniń birine aınalýyna múmkindik beretin alǵysharttardy qalyptastyrady. Bizdiń memleket­terimizdiń buǵan qajetti barlyq resýrsy men múmkindigi bar.

Syrtqy áriptesterimizben bir­lesip júrgizetin óńirlik jobalar aıasyndaǵy ortaq ustanymdarymyzdy dıalog alańdarynda jan-jaqty ilge­riletý úshin kúsh biriktirý máselesi erekshe nazar aýdarýǵa laıyq.

Ortalyq Azıany Eýropa men Azıanyń arasyndaǵy kópir retinde ǵana emes, halyqaralyq qatynastar salasynda jahandyq deńgeıdegi jańa ortalyqqa aınalýǵa qabiletti jeke oıynshy retinde tanytatyn ýaqyt kelgenine senimdimin.

III. ÓZARA YQPALDASTYQTYŃ JAŃA FORMATY

Aldaǵy on jyl bizdiń aımaqtyń bolashaǵyn aıqyndaıtyn kezeń bolatyny aıdan anyq. Osy tarıhı múmkindikti qanshalyqty tıimdi paıdalana alatynymyz tek ózimizge baılanysty.

Jahandyq geosaıası ahýal aýmaly-tókpeli bolyp turǵan qazirgi kezde biz óńirde ózara senimge jáne or­taq ári birtutas qaýipsizdikke negiz­del­gen keńistik qurdyq, óńirlik yq­­pal­dastyqqa bóget keder­gi­lerdi joıdyq, kóp qyrly yn­ty­maq­tastyǵymyzdy joǵary sapaly deńgeıge shyǵaratyn tuǵyr qalyptastyrdyq.

Qazaqstan búginde Qyrǵyzstan, Tájik­stan, Ózbekstan elderimen odaq­tastyq qatynas ornatyp, Túrik­­menstanmen strategıalyq árip­testikti dáıekti túrde keńeıtip keledi. Ha­lyq­tarymyzdyń ózara ja­qyn bo­lýǵa umtylysy bar­lyq deńgeıdegi baı­lanystyń kú­sheıýi­nen de kórinedi. Memleket bas­shylarynyń bir-biri­ne jıi saparlap, turaqty kezdesýi parla­mentaralyq, úkimet­aralyq jáne vedomstvoaralyq baılanystardy tereńdetýge tyń serpin berdi.

Belsendi saıası dıalog pen izgi nıet besjaqty yqpaldastyqty damy­tý isinde mańyzdy uıystyrýshy fak­torǵa aınaldy. Óńirdegi memleketter bir-biriniń táýelsizdigin, egemendigin jáne aýmaqtyq tutastyǵyn qurmet­teý, kelispeýshilikter týyndaı qalsa ony beıbit jolmen sheshý sıaqty irgeli qaǵıdattarǵa negizdelgen ynty­maqtastyqtyń Ortalyq Azıaǵa ǵana tán biregeı úlgisin qalyptastyrdy.

Ortalyq Azıa memleketteri bas­shy­larynyń Astanada, Tashkentte, Túrikmenbashyda, Sholpan-Atada, Dýshanbede bes konsýltatıvtik kez­desýi boldy. Sonyń nátıjesinde óńir­lik yqpaldastyq barynsha te­reń­­dep, keńeıe tústi. Tipti buryn-soń­­dy bol­maǵan deńgeıge kóterilip, ınte­g­ra­­sıalyq úderister dáıekti, júıeli jáne eń bastysy, úzdiksiz sı­patqa ıe boldy desem, artyq aıtqan­dyq emes.

2018 jyly Astanada ótken al­ǵashqy kezdesýde óńirdegi bes eldiń yqpal­dastyǵyna qatysty negizgi ba­ǵyt­tar aıqyndaldy. Sonyń arqa­syn­da óńirlik qaýipsizdikti qamta­masyz etý salasyndaǵy baılanystar jandana tústi.

2019 jyly Tashkenttegi ekin­shi kezdesýde Ortalyq Azıa kósh­basshylary óńirlik yqpaldas­tyq­ty nyǵaıta túsetin bolashaǵy zor birqatar bastama kóterdi. Atap aıt­qanda, Qazaqstan HHİ ǵasyr­da Or­talyq Azıany damytý úshin Dostyq, tatý kórshilik jáne yntymaqtastyq týraly shartqa qol qoıý, sondaı-aq óńir elderiniń Qaýipsizdik keńes­teri hatshylarynyń turaqty kezde­sýin ótkizý qajettigi týraly usy­nys bildirdi. Samıtterdi ótkizý reg­la­mentiniń qabyldanýy basqosýdyń mańyzdy nátıjesi bolǵany daýsyz.

2021 jyly Túrikmenbashy qala­­syn­daǵy úshinshi samıt óte maz­mundy ótti. Memleket bas­shy­­lary Parlamentaralyq forým men Jastar forýmyn shaqyrý, İs­ker­lik keńes qurý týraly bastama kóterdi. Konsýltatıvtik kezdesýler sımvolıkasynyń bekitilýi de – aıtýly qadam.

2022 jyly Sholpan-Atada ót­ken tórtinshi kezdesýdiń basty saıa­sı qorytyndysy retinde HHİ ǵasyr­da Ortalyq Azıany damytý úshin Dostyq, tatý kórshilik jáne ynty­maqtastyq týraly besjaqty shartqa qol qoıý rásiminiń bastalýyn, sondaı-aq Ortalyq Azıanyń «Jasyl kún tártibi» baǵdarlamasynyń jáne kópjaqty formattar aıasyndaǵy yqpaldastyq tujyrymdamasynyń bekitilýin aıtýǵa bolady.

2023 jyly Dýshanbedegi mereı­­toılyq besinshi kezdesýde Or­talyq Azıa memleketteri basshy­­larynyń konsýltatıvtik kezdesý­leriniń for­matyn ınstıtýttandyrý jolyn­da alǵashqy qadam jasaldy. El­­derdiń kóshbasshylary Ult­tyq úı­les­tirýshiler keńesin (Ortalyq Azıa memleketteri basshylarynyń kon­sýl­tatıvtik kezdesýleri isteri boıyn­sha) qurý týraly sheshim qa­byl­dady.

Astanadaǵy altynshy konsýl­ta­tıvtik kezdesýde kólik salasyndaǵy vedomstvo basshylarynyń basqo­sýy odan ári jalǵasady, energetıka mı­nıstrleriniń alǵashqy kezde­sýi bolady. Sondaı-aq óńirdegi memle­ketterdiń buqaralyq aqparat qural­daryna jáne aqparat máselelerine jaýapty mınıstrleri men ózge de laýazymdy tulǵalarynyń keńesi ótedi.

Jalpy alǵanda, joǵary deńgeı­degi júıeli kezdesýler barlyq ba­ǵyt boıynsha birlesken jumysqa eleýli serpin berdi. Óńirlik yntymaq­tas­tyqty damytýǵa arnalǵan jol kartalarynyń qabyldanýy buǵan zor septigin tıgizip otyr. Olarǵa yqpal­dastyqty nyǵaıtý jónindegi naq­ty is-sharalar engizilgen. Sonyń nátıjesinde, aımaqta saýda-ekono­mıkalyq jáne iskerlik baılanystar aıtarlyqtaı jandandy. Ortalyq Azıa aýmaǵy tarıh turǵy­synan qaraǵanda tym qysqa merzim ishinde saýda, ınvestısıalyq jáne kó­lik-kommýnıkasıalyq áleýeti jyl­dam artyp kele jatqan ózara tıim­di yntymaqtastyq keńistigine aınaldy.

Keıingi 5 jylda (2018-2023 jyldar) ózara saýda aınalymy 2 esege jýyq kóbeıip, 5,7 mıllıard dollar­dan 11 mıllıard dollarǵa deıin art­ty. Ótken jyldyń qorytyn­dy­sy boıynsha ishki taýar aınaly­my 25 paıyzǵa ósti. Sonyń ishinde Qazaqstannyń Ortalyq Azıa elderi­men saýdasy byltyr 26,8 paıyzǵa artyp, 8 mıllıard dollarǵa jetti.

Birlesken iri jobalar oǵan qa­ty­­sý­shy elderge qomaqty paıda áke­lip qana qoımaı, Ortalyq Azıa ekonomıkasynyń búkil qurylymyn ózgertip otyr.

Shekara mańyndaǵy aýdandarda saýda-logıstıka jáne ónerkásip habtarynyń jelisin damytý isi ynty­maqtastyqtyń mańyzdy baǵyty sanalady. Bul habtar ózara saýda men or­taq ınvestısıalyq qyzmetti alǵa bastaıtyn jańa draıver bola alady.

Elderimizdiń kólik-logıstıkalyq áleýetin tıimdi paıdalanýdyń strate­gıalyq mańyzy artyp keledi. Bul sala óńirdiń qarqyndy damýyna jańasha serpin beretin qozǵaýshy kúshke aınalýǵa tıis.

Ekonomıkalyq órleýdiń naqty bastaýy sanalatyn ónerkásip, energetıka, aýyl sharýashylyǵy, kólik jáne sıfrlandyrý salalarynda birlesken kásiporyndar qurýǵa kóp kóńil bólinip jatyr. Ortalyq Azıa memleketteriniń ónerkásiptik kooperasıasyn damytý jónindegi is-qı­myl josparynyń bıyl bekitilýi osy baǵyttaǵy mańyzdy qadam bolmaq.

IV. ÓŃİRLİK YQPALDASTYQTYŃ KELESHEGİ TÝRALY JALPY PAIYM

Osynyń aldynda Dýshanbede ót­ken samıt bes memlekettiń «ortaq mekenin» transformasıalaý jolynda kúsh jumyldyrýy Orta­lyq Azıa­nyń ekonomıkasy damyǵan jáne kórkeıgen óńirge aınalýy­na qýat­ty serpin beretinin taǵy bir dálel­dedi. Bul rette Astana kezde­sýi óńir mem­leketterin aldaǵy bes jylda (2024-2028 jyldar) damytýǵa arnalǵan jańa kezeńniń bastaýy bolýǵa tıis.

Qazirgi jahansyzdaný jaǵdaıyn­da Ortalyq Azıa elderiniń óńiri­shi­­­lik yqpaldastyǵy onyń erekshe ór­ke­­nıet arealy retinde ózin ózi saqtaýy úshin de, birtutas bolmys retinde óńir­di turaqtandyrý úshin de asa ózekti. Elderimiz ben halyqtarymyz­dyń tarı­hy men mádenıeti ortaq bolǵan­dyq­tan, bes memleket birin biri to­lyqtyryp otyrady. Bul bizdi birik­ti­retin basty kúsh bolýǵa tıis.

Uly ál-Farabıdiń «Halyqtar baqytqa jetý úshin bir-birine kó­mek­tese bilse, búkil jer beti izgilik­ke tola­dy» degen sózi bar. Damýdyń jańa kezeńinde bizdiń aldymyzda osy óńirdiń jáne ony meken etken ha­lyq­tardyń taǵdyryn aıqyndaı­tyn birqa­tar mańyzdy maqsat-mindet­ tur.

Birinshi. Ortalyq Azıada ǵana emes, sonymen qatar irgeles jat­qan aımaqtarda da beıbitshilik pen turaqtylyqty saqtaý – uzaq mer­zim­ge arnalǵan órkendeý men damý­dyń mańyz­dy alǵysharty.

Qazaqstannyń syrtqy saıasa­tyndaǵy basym baǵyttyń biri – tepe-teńdikti saqtaýǵa umtylý. Biz árdaıym «Beıbitshilik bárinen qym­bat» degen qaǵıdany ustanamyz. Qa­zaqstan álem qoǵamdastyǵynyń jaýapty múshesi retinde halyqaralyq quqyq qaǵıdattaryn qatań saqtaý, egemendikti qurmetteý jáne sheka­ranyń tutastyǵyna qol suqpaý qajet dep sanaıdy.

Qazaqstannyń bul paıymymen kelisetin elder az emes dep senim­men aıta alamyn. Kóptegen eldiń usta­nymdary bir-birine uqsaıdy. Onyń bári ádil ári boljaýǵa bolatyn álem­dik tártip ornatýǵa negizdelgen. Bul ustanym qazirgi beımaza zamanda bola­shaq týraly syndarly kózqaras qalyptastyrýǵa jol ashady.

Ortalyq Azıanyń aınalasynda kúrdeli áskerı-saıası ahýal saqtalyp otyrǵan qazirgi jaǵdaıda qorǵanys saıasaty men qaýipsizdik salasynda birlese áreket jasaý qajettigi týyn­daıdy. Óńirlik qaýipsizdik júıe­sin qurý, onyń ishinde Ortalyq Azıa­nyń qaýipsizdigine baılanysty syn-qaterler tizimin jáne onyń aldyn alý sharalaryn ázirleý máselesi óte ózekti.

Ortalyq Azıada birtutas qaýip­siz­dik keńistigin qalyptastyrý, bu­ryn­nan bar jáne jańadan paıda bolǵan qaýip-qaterlerge qarsy kúresýge qatysty negizgi túıtkilderdi sheshetin keshendi tásilder qarastyrý, olardyń aldyn alý jáne qaterler týyndasa qolǵa alynatyn sharalardy oılastyrý, sondaı-aq BUU-men jáne osy saladaǵy basqa da halyqaralyq, óńirlik uıym­darmen belsendi yqpaldastyq ornatý aımaqtaǵy memleketterdiń eń basty basymdyqtary sanalady.

Ekinshi. Ekonomıkalyq áleýe­ti­mizdi odan ári arttyrý, yqpal­dastyqty tereńdetý.

Kópjaqty yqpaldastyqtyń berik ekonomıkalyq negizin qalyptastyrý máselesi bizdiń elderimizdiń aınymas mindeti bolyp qala beretini sózsiz. Óńirdegi memleketterdiń birlesken kúsh-jigeri men qýatty ekonomıkalyq áleýetiniń arqasynda Ortalyq Azıa aýmaǵy saýda, ınvestısıa, ǵylym jáne ınovasıa salasynda zor múm­kin­dikteri bar keńistikke aınalyp otyr.

Elderimizdiń jalpy aýmaǵy – 3 882 000 sharshy shaqyrym, hal­qynyń sany 80 mıllıonnan asady, al ishki jalpy ónimi 450 mıllıard dollarǵa jýyqtaıdy. Álemdegi ýran qorynyń shamamen 20, munaı­dyń 17,2, tabıǵı gazdyń 7 paıyzy – biz­diń aımaqtyń enshisinde. Ortalyq Azıa kómir óndi­rý­den álemde 10-shy, elektr energıasyn óndirýden 19-orynda tur.

Bizdiń ekonomıkalarymyz birin-biri tolyqtyryp otyrady. Bul jaǵ­­daı elderimizdiń syrtqy fak­­­tor­larǵa laıyqty tótep be­rýin qam­tam­a­syz etip, saýda-óndi­ris sala­synda­ǵy sıkl­derdi ártarap­tandy­rýǵa múmkindik beredi. Birlesken eko­­no­mıkalyq jobalardy tıimdi iske asy­rý osy úderiske oń yqpal ete alady.

Ekonomıkalarymyzdy tehnolo­gıa­lyq jaǵynan damytý – mańyzdy mindet. Biz tabıǵı resýrstarǵa táýel­dilikten birtindep arylýymyz qajet. Osy rette medıa, kıno, mýzyka, dızaın, bilim berý jáne aqparattyq teh­nologıalar salasyn qamtıtyn kreatıvti ındýstrıa men sıfrlandyrý isi ekonomıkaǵa tyń serpin beretin kúshke aınala alady. Óńir elderiniń osy baǵytta birlesken jobalar ázirleýge áleýeti de jetedi.

Sıfrlyq jáne kreatıvti ındýs­trıa­nyń jappaı qarqyn alýy shı­kizatqa súıengen ekonomıkadan zıat­­kerlik sıpattaǵy óndiriske dáıek­ti túrde kóshýge yqpal ete­tin bola­dy. Or­­talyq Azıanyń yq­pal­das­ty­ǵy biz­­diń elderimizdiń ult­tyq ekono­mı­­ka­lyq ósiminiń basty sebep­shisi bol­ma­ǵanymen, onyń negizgi qaı­nar kóziniń biri bola alatynyna senim­dimin.

Úshinshi. Óńirdiń jer júzindegi eń mańyzdy kólik-logıstıka jáne tranzıt habtardyń birine aınalýǵa tolyq múmkindigi bar.

Ortalyq Azıa aımaǵy kún ót­ken saıyn jahandyq kólik qatynas­tarynyń basty tarmaǵyna aınalyp keledi. Bul rette eń aldymen, Qy­taı­dyń bastamasymen qolǵa alynǵan, bolashaǵynan zor úmit kúttiretin «Bir beldeý, bir jol» jobasyn jáne «Soltústik – Ońtústik» halyqaralyq kólik dálizin atap ótýge bolady. Bul jobalarǵa óńirdegi elderdiń bári belgili bir deńgeıde qatysyp jatyr.

Qazir bizdiń memleketterimiz jańa kólik dálizderin qalyptastyrýǵa qa­tys­ty basqa da mańyzdy ıdeıalardy júzege asyrýǵa kiristi. Qazaqstan ózi­niń seriktesterimen birlesip, Trans­kaspıı halyqaralyq kólik baǵdaryn (Orta dáliz) barynsha damytyp jatyr. Osy baǵytpen tasymaldana­tyn júk kólemi orta merzimde bes esege artýy múmkin.

Qazaqstanda teńiz ınfraqury­lymynyń, ıaǵnı Aqtaý jáne Quryq aılaqtarynyń damýyna baılanysty jańa múmkindikter ashylyp jatyr. Atalǵan porttar arqyly Qytaıdan, Ortalyq Azıa elderinen Ońtústik Kavkazǵa, Túrkıaǵa, odan ári Eýropa­ǵa jóneltiletin júk kólemi artyp keledi.

Qazir Aýǵanstan aýmaǵy arqyly ótetin kólik dálizderin ashý qaras­ty­­­ry­lyp jatyr. Bul qadam Ońtús­tik Azıa elderiniń áleýeti mol naryq­taryna jáne Úndi muhıtyndaǵy aılaqtarǵa shyǵýǵa jol ashady. Buǵan osy óńirdegi búkil el múddeli. Biz Or­ta­lyq Azıanyń óz ishinde jáne odan tys­qary eldermen kólik salasyndaǵy yn­tymaqtastyq aýqymyn keńeıtý ar­qy­ly kóptegen maqsatqa jete alamyz.

Kólik qatynastaryn keshendi túr­de jaqsartý (áýe reısteriniń jıi­ligin arttyrý, jańa áýe jáne temir­jol baǵyttaryn iske qosý, sheka­ra­daǵy ótkelderdi jańǵyrtý, t.b.), ın­no­vasıalyq tehnologıalar­dy engize otyryp, kólik ınfraqurylymynyń qarqyndy damýyn qamtamasyz etý, tranzıt múmkindikterin keńeıtý jáne óńirdiń tranzıttik-logıstıkalyq áleýetin tıimdi paıdalaný máseleleri bolashaqta bizdiń elderimizdiń tranzıt-kólik salasyndaǵy yqpaldastyǵynyń negizgi baǵyttaryna aınalýǵa tıis.

Tórtinshi. Sý, energetıka jáne azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etetin ortaq ustanymdardy ázirleý.

Sońǵy jyldary aımaqtaǵy bar­lyq el sý tapshylyǵyn kórip otyr. Bul jaǵdaı aýyl sharýashylyǵy eńbek­kerleriniń áleýmettik-ekonomıka­lyq jaǵdaıyn tómendetip, halyqqa edáýir zalalyn tıgizdi. Osy ret­te Halyqaralyq Araldy qutqarý qory­nyń (HAQQ) asa mańyzdy sý-ener­getıkalyq, ekologıalyq jáne áleý­mettik-ekonomıkalyq problemalardy talqylaý jáne sheshý jolyndaǵy biregeı óńirlik qurylym retinde aıryqsha ról atqaratynyn atap ótkim keledi.

Sý máselesi óńirdiń azyq-túlik qaýipsizdigimen tyǵyz baılanys­ty. Sondyqtan Qazaqstan HAQQ-tyń qazirgi tóraǵasy retinde osy qordyń aıasyndaǵy yntymaqtastyqty jandandyrýdy, sondaı-aq azyq-túlik máselesin de qamtı otyryp, Halyqaralyq sý-energetıka konsorsıýmyn birge qurýdy usyndy. Bizdiń elimiz bul máselelerdi sheshý jolyndaǵy syndarly ári ashyq dıalogke qashanda qoldaý bildiredi.

Qyrǵyzstandaǵy Qambar ata 1-GES-iniń jáne Tájikstandaǵy Rogýn GES-iniń qurylysy búkil óńir úshin energetıka salasyndaǵy ǵasyr jobasyna aınalýy múmkin. Bul nysandardy salý barlyq tarapqa jan-jaqty yqpal etedi.

Barsha adamzatty azyq-túlikpen qamtamasyz etý isine áli de jalǵasyp jatqan geosaıası daǵdarystar kesirin tıgizip otyr. Ortalyq Azıa eld­eri­niń syrtqy faktorlarǵa táýeldili­gin azaıtý úshin osy baǵytta ózara úı­les­tirilgen sharalar qabyldaý qajet­­tigi týyndady. Sol úshin Qazaq­stan Ortalyq Azıada azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýdiń 2030 jylǵa deıingi strategıalyq josparyn jasap, bes el arasynda taldaý júrgizip, derekter almasatyn biryńǵaı aqparattyq platforma qalyptastyrýdy usyndy.

Jahandyq klımattyń ózgerýiniń saldaryn azaıtatyn mańyzdy qadam – «jasyl» ekonomıkaǵa kóshý. Óńir elderinde jańartylatyn ener­ge­tıkanyń ózderindegi úlken tabıǵı áleýetin iske asyrýǵa umtylys bar. Máselen, Qazaqstan 2030 jylǵa qaraı JEK úlesin 15 paıyzǵa deıin jetkizýdi josparlap otyr. Al 2060 jylǵa qaraı biz kómirtegi beı­taraptyǵyna qol jetkizýge nıettimiz.

Jańartylatyn energıa kózderin keńinen paıdalaný parnıktik gaz shyǵaryndylaryn azaıtý arqyly qorshaǵan ortaǵa paıdasyn tıgizip qana qoımaı, energetıkalyq qaýipsizdikti arttyrýǵa jáne jańa jumys oryndaryn qurýǵa yqpal etedi. Bilim, resýrs jáne ozyq tájirıbeler almasýdy jalǵastyrý osy saladaǵy ynty­maq­tastyqty nyǵaıta túsýge septigin tıgizedi.

Besinshi. Ortalyq Azıanyń eń mańyzdy jáne eń qundy resýrsy – bilimdi jas urpaq.

Ortalyq Azıa – álemdegi hal­qy eń jas óńirdiń biri. Aımaq turǵyn­darynyń ortasha jasy – nebári 28,7. BUU-nyń boljamyna súıensek, 2040 jylǵa qaraı azamattarymyzdyń ortasha jasy odan ári tómendep, 28,3-ke jetedi. Bul – Soltústik Amerıka (41,5), Eýropa (46,8), Qytaı (48) sıaqty basqa óńirlerge qatysty boljamdardan áldeqaıda tómen kórsetkish.

Muny bes eldiń de ekonomıkalyq jáne áleýmettik damýyna keń jol asha­tyn biregeı básekelik artyq­shy­lyq deý­ge bolady. Jastar ekonomıka, tehnologıa jáne mádenıet sala­la­ryn­daǵy jańarý úderisteriniń qoz­ǵaý­shy kúshi bola alady. Jahandyq báse­kelestik jaǵdaıynda tabysqa jetý­diń kilti óskeleń urpaqtyń qolynda.

Osy oraıda ǵylym-bilim salasyn­daǵy yntymaqtastyqty tereńdetý, jas­tar arasyndaǵy baılanysty ny­ǵaıtý jáne jas urpaqqa tyń múm­kin­dikter berip, áleýetin asyrýǵa baǵyt­talǵan ortaq qurylymdar qalyp­tastyrý – ózekti mindet.

Qazaqstan joǵary oqý oryndary arasyndaǵy yqpaldastyqty damytý, bir-biriniń aýmaǵynda bilim ordalarynyń fılıaldaryn jáne ortaq fakúltetter ashý isine baryn­sha qoldaý bildiredi. Biz kórshi elder jastarynyń Qazaqstanda jo­ǵary bilim alýǵa degen umtylysyn jo­ǵary baǵalaımyz jáne olardyń óz ýnıversıtetterimizde oqýyna beri­letin kvota sanyn birshama arttyramyz. Búginde Qazaqstannyń joǵary oqý oryndarynda Ortalyq Azıadan kelgen 9 myńǵa jýyq stýdent bilim alyp júr.

Keıingi jyldary elimizde sheteldiń birqatar jetekshi ýnıversıtettiń ókildikteri ashyldy. Ǵylymı zert­teýlerdi júzege asyratyn joǵary oqý oryndarynyń sany artyp kele­di. Tehnologıalyq parkter men ınje­nerlik ortalyqtar ashylyp jatyr. Bul jumys Qazaqstandy óńirlik bilim berý habyna aınaldyrý jónin­degi strategıalyq maqsatymyzdyń aıasynda júrgizilip otyr. Biz joǵary bilim berýdiń Ortalyq Azıadaǵy biryńǵaı keńistigin qurý jolynda kúsh-jigerimizdi biriktirip, senimmen alǵa qadam bastyq.

Altynshy. Baýyrlas halyq­tar­dyń mádenı-gýmanıtarlyq baıla­nys­taryn úılestirý negizinde elde­rimizdiń órkenıettik biregeıligin qalyptastyrý mańyzdy mısıaǵa aınalyp keledi.

Ortalyq Azıanyń zamanaýı kel­betin jasaı otyryp, biz azamat­ta­rymyzdyń ulttyq jáne óńirlik bi­re­g­eıligine jańa kózqarasty da qalyp­tastyramyz. Bizdi Ortalyq Azıa­ǵa tán aıryqsha bolmysymyz birik­tiredi. Tól mádenıetimiz ben dás­túr­lerimiz de sonyń negizinde qalyp­tasqan. Ortaq tarıhı tamyrymyzdy qur­metteý, mádenıetaralyq dıalog jáne konfesıaaralyq kelisim Ortalyq Azıa biregeıliginiń ózegi sanalady.

Tarıhı jadymyz – halyqtary­myzdyń ulttyq sana-seziminiń myz­ǵy­mas tuǵyry. Biz ata-babalary­­myz­dyń jetistikterin jáne baı máde­nıetimizdi maqtan tutamyz. Osy oryn­dy maqtanysh qazir barsha ult­tar­­dyń tabysty damýyna, sondaı-aq olar­dyń bolashaqqa senimmen qadam basýyna qýatty serpin beredi. Son­dyq­tan biz ortaq tarıhymyzdyń jarqyn betterine kóbirek nazar aýda­rýǵa tıispiz. Ortalyq Azıanyń jal­py tarıhyn túrki, parsy, arab, qytaı, Reseı jáne Batys Eýropa de­rek­kózderine súıenip jazý mańyzdy mindet dep sanaımyn.

Jahandyq básekege qabiletimizdi arttyrý úshin biz birligimizdi saqtaı otyryp, ortaq maqsattarǵa úzdiksiz umtylýymyz kerek. Uly Abaı «Birlik – aqylǵa birlik» dep beker aıtpaǵan.

Qazir jer júzinde geosaıası jobalar men ıdeologemalar dáriptelip jatyr. Mundaı jaǵdaıda biz ózimiz­ge tán qonaqjaılyq, yntymaq jáne ózara qamqorlyq sıaqty qasıet­terimizdi, sondaı-aq otbasylyq qun­dy­lyqtarymyzdy jáne basqa da ozyq dástúrlerimizdi qamtıtyn rýha­nı-mádenı kodymyzdy kózdiń qara­shyǵyndaı saqtaýymyz kerek.

*  *  *

Sóz sońynda óńirlik yntymaq­tastyqtyń shynaıy ahýal ǵana emes, ómirlik qajettilik ekenin atap aıtqym keledi.

Geosaıası belgisizdik beleń alyp, álem­dik tártiptiń qalyptasqan úlgisi ydy­rap turǵan qazirgi jaǵdaıda bul – shyn máninde, birden-bir ońtaıly tásil. Bizdiń bolashaǵymyz birligi­miz­di ny­ǵaıtýǵa, ózara senimdi arttyrý­ǵa jáne barsha álemge ashyq bolýǵa baıla­nysty. Osy qaǵıdattardyń ne­gizinde ǵa­na biz Ortalyq Azıanyń serpindi, ın­no­vasıalyq jáne máde­nı baı óńir re­tin­degi renesansyn qamtamasyz ete alamyz.

Óńirlik birlik paradıgmasyn kúsheıtý qazirgi jáne bolashaqtaǵy syn-qaterlerge barynsha laıyqty jaýap bolady, jaǵymsyz úrdisterdi tejeýge qatysty ortaq ustanymdardy ázirleýge múmkindik beredi, kez kelgen syrtqy kúshke qarsy turýǵa qajetti pármendi sharalardyń negizine aınalady. Sol úshin Qazaqstannyń usynysy boıynsha Aımaqtyq kooperasıany damytý jónindegi «Ortalyq Azıa – 2040» tujyrymdamasy daıyn­daldy. Onda kópqyrly jáne bes­jaqty yqpaldastyqty odan ári damytý baǵdarlary aıqyndalǵan.

Biz óz tarapymyzdan «Tabysty Ortalyq Azıa – tabysty Qazaqstan» qaǵıdatyn dáıekti túrde ustanyp kelemiz jáne óńirdegi strategıalyq áriptesterimiz ben odaqtastarymyz ıntegrasıalyq úderisterdi odan ári damytýǵa qanshalyqty daıyn bolsa, biz de sonshalyqty daıyn ekenimizdi málimdeımiz. 

Qasym-Jomart TOQAEV,

Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti