Tarıh betinde tur - aýyzbirshilik bolmady, alaýyzdyqqa kóp jol berdik. Sóıttik te, jeńildik.
"Altyn ordanyń" murageri bola tura muratymyzǵa jete almadyq, menbilermendik pen menmendiktiń jibin úzip kete almadyq.
Az dushpan aılasyn asyrdy, kóp dushpan degenine kóndirdi. Tarydaı shashyrap, ár túrli taǵdyrdyń talaıyna ushyradyq.
Umytyldy...
Uzaq ýaqyt quldyqta bolǵandyqtan, sanamyzdan «meniń elbasym», «meniń memleketim» degen syndy uǵymdar umytylyp, "tól tulǵaǵa" boısuný degen sezimder joǵalyp ketti. Iá, biz "taıpalyq toleranttylyq", "rýlyq ishtartý" sekildi baılanysty saqtadyq. Jer betinde aman qalý úshin jerlestik qarym-qatynasty da jek kórmedik. Áli kúnge "jerlesim" dese, bórkimizdi atýǵa daıynbyz. Rýlasymyz qyzmetke tursa rýxtanyp qalamyz. Aǵaıynnyń aty shapsa, taqym qysamyz. Qońsymyzdyń qoıy egiz tapsa oǵan qýanamyz.
Biraq «bul - meniń memleketim, elbasym-elimniń egesi, onyń mártebesi - meniń mártebem, elbasyna aıtylǵan aýyr sóz - maǵan da qatysty ǵoı» dep oılaı alatyn deńgeı, ókinishke qaraı, ár qazaqtan tabylmaı tur.
Rýymyzdy boqtatpaq túgili, qoqyraıǵannyń qolynda ólýge barmyz.
Al, "memleketim, meniń ultym", degen jerde, "bitken elmiz ǵoı", "shirigen júıe ǵoı", "bárine bılik kináli", dep, otyrǵan butaqty qıyp jiberýge, "ne bolsa o bolsyn", dep, ortaq kıizdi tilip jiberýge daıar turamyz.
Kúıeý balamyz kedenshi bolsa qyzymyzdy bermeıtindeı, qudamyz general bolsa, úıine barmaıtyndaı, joǵarydaǵy joly bolǵannyń kóbin jemqor, áldiniń bárin ádiletsiz kóremiz.
Áıtsede, memlekettik mekemelerge barǵanda, sonda isteıtin tanysy kezdesse, aınalyp ótip tanymaıtyn terezege barǵan pendeni keziktirmedim.
Joǵary jyldamdyqpen júrip qoıyp, "jolpol" toqtatqan kezde "jiberip qalar ma eken", dep, jumsaq jymıyp, onyń zań talap etpeýin ishteı dámetip, "tar jerde tanyp qap, bosata qoıar ma eken", degen emeksý ekiniń biriniń oıynda júrgen pendeshilik emes pe?.. ".
Ótirik ókpe
"Árkimniń óz maqsaty kereginde..." dep, Abaı xakım aıtqandaı, Elbasyna ekilene tıisip, bılikke ishi jylymas bop alǵandardyń elmen arlasyp júrgende birneshe túrin kórdim.
Biri, "qısyq-qyńyr bop, bıliktiń qabyrǵasyna tizeńdi taqap, mazasyn alyp, búıi tıgendeı qyp, bar ekenińdi baıqatyp otyrmasań, bıiktegiler basynady. Qolqańa qulaq salmaıdy. Qoıasyn aqtaryp,qorqytyp otyrsań ǵana, bererimen bólisip, bedelińdi qaperine alady", degen túsinikpen júrgender.
Ekinshisi,
kishigirim bıliktiń dámin tatyp, kisi jumsap, taltaıyp turyp, shalqaıyp sóılep úırengender. Odan da bıik jotaǵa joǵarylaımyn, dep, júrgende ártúrli sebeppen joly jabylyp, qoly qaǵylǵandar.
Olar da, bılikke degen ókpesin, mansapqa qushtar pendeshiligin "xalyqtyń qamy, kóptiń talaby" sıaqty perdelerdiń artyna jasyryp, soqqysyn jasap, esebin túgendeıdi. Jazataıym joly bola qalsa, túr-túsi de, kúlkisi de ózgere qalatynyna kúmánińiz bolmasyn.
Úshinshiler, alpaýyt elderdiń astaýynan jem jep, attyń qamytyn taıǵa kıgizgisi kep, túımeniń kózine túıeli kisini kirgizgisi kep, tańerteń eńbektegen balany tal túste júrgizgisi kep júrgender.
Tarıxy men tanymy bólek, qýaty men qarymy bólek damyǵan elderdeı bola qoımadyń, dep, keshe ǵana "jerdiń jaıyna qaraı kóship-qonyp, maldyń jaıyna qaraı ósip-ónip, aıǵyry shaýyp, bıesi taýyp, etti qazanǵa sap qoıyp, shejire shertip, áńgime aıtyp otyrǵan", qamsyz qazaqtyń qareketshil, jınaqy bolmaǵyna sabyr qyla almaı, sastyrtatyndar.
Syrttan tańylatyn tanymdar men aqparattardy arqalap kelip, óz jurtyna "jaý saǵynǵan" jaramsaqtar.
"Ákeńdi jaqsy kóresiń be, joq, shesheńdi jaqsy kóresiń be?» dep balanyń basyn qatyratyn bátýasyz adamdardaı «bılikpen birgesiń be, joq, halyqpen birgesiń be?» dep kópe-kórneý qaýymdy ekige bóletin túsiniktegiler.
Tórtinshiler, Abaı atamyz aıtpaqshy, "kózinen basqa oıy joq", estigeni men kórgenine ǵana senetinder. Jetken aqparat ósek pe, aqıqat pa, anyǵyn qajet etpeıtinder.
Otynyń basyna sózin ótkize almaı otyryp, otandyq máselege sheshim aıtatyndar.
Taǵdyrǵa ketken esesin klavıatýrany qaqyrata basyp, áleýmettik jeliniń álimjettiligin paıdalanatyndar, ınternet ıininde otyryp alyp, aty shyqqannyń alqymyna jarmasyp, aty shapqannyń artynan tas laqtyrýdy "azamattyq paryzym", dep esepteıtinder. Atam qazaq aıtpaqshy: "Kósh keri burylsa, aqsaq túıe aldyǵa shyǵady".
Kósem men sheshen, tekti men betti atylyp-satylyp, sapamyz ketkeli, qarǵalyǵyna qaramaı qyrannyń tuǵyryn egelegender, qashyrlyǵyna qaramaı, tulpardyń taǵasyn tuıaǵyna shegelegender.
Kimge ne dáleldep, kimge aıbar kórsetkendeımiz?
Dúnıeniń dıdary kúnde ózgerip jatyr. Álem bolsa- álemtapyraq. Mádenıetter mıdaı aralasyp, ımanı ımýnıteti joqtar jahanǵa jutylyp bara jatyr. Kimge ne dáleldep, kimge aıbar kórsetkendeımiz.
Keıbir deńgeıles elder Alladan surap, armandap qol jetkize almaı otyrǵan, kósh bastar-Erdiń de qadirine jete almaı, etekten tartyp, esin jıdyrtpaýǵa daıyn otyrǵandar bar.
Eń qıyny,
aıdaladaǵy bılik ókilin aıtpaǵanda, tula boıyn renish kernep, aǵaıynymen at quıryǵyn kesisýge daıyn, jarty aýyz sóz úshin jaryna talaq bere salýdan taısalmaıtyn, ul-qyzynyń qaıda, kimmen júrgenine mán bermeıtin qapersiz qaýymǵa aınalyp bara jatyrmyz.
Úsh ǵasyr kıgen bodandyq qamyty basymyzdan sheshilgenmen, sanamyzdan saldary keter emes.
Bir týdyń astyna úsh qazaqtyń basyn biriktirgen erdiń elesi ǵana esimizde. Ondaı qaharmandy "ózim" dep, ózeýreýge júregimiz qattylyq, qushaǵymyz tarlyq qylyp jatyr. Ata-áje kórmegen balanyń ózi úlkenge ılikpeı, izetke sarań bop jatady, ata-anasynyń bireýi bolmaı jalǵyzilikti tárbıe kórgen perzent te jurtpen birden juǵysa almaı, ákeden almaǵan erkóńildikti boıynan tappaı, anadan almaǵan meıirim bulaǵynyń kózin asha almaı, qanshama súrinip, qanshama túńiledi?... Al, uzaq ýaqyt ulttyq memleket qura almaǵan, ortasynan ozyǵy aldyǵa shyǵa almaǵan, tarıxyn satqyndardyń izi shubarlaǵan qaýymnyń xali aıtpasa da túsinikti.
Aqsaqaly joq aýyl- jetim. Kóshbasshysy joq qaýym-jetim.
Bizden buryn ómir súrgen babalarymyz da, ras, halyqtyń muń-muqtajyn basshylarǵa jetkizip, bılikti synaıtyn. Biraq biz sekildi arany ashyp, jaýlyqqa qıyp jibermeıtin. Ádiletti bolatyn. Basshyny qalaı synaýdyń joly men jónin biletin. Tekti babalardan qalǵan dástúrli ádisterdi qoldanatyn.
Basshyǵa ońasha aıtýǵa, óz aıaǵymen baryp, óz aýzymen aıtýǵa múmkindigi bolmasa, aýzy dýaly adam arqyly jetkizýge tyrysatyn.
Bir aýyz sózi qaperge alynsa, kópke maqtanyp, keýdesin urmaıtyn. Gazetke suhbat berip, ne ınternetke post jazyp "mine, biz bılikke bylaı dep aıtyp tastadyq", dep urandamaıtyn.
Qazir she?
Al qazir eki adamnyń basyn qosyp, esiktiń aldyn sypyrta almaıtyn bireý álemdik deńgeıdegi máselelerdi sheship júrgen tulǵaǵa kúlin shashyp otyratyn boldy. Munda qandaı ádildik bar?
Ajyrasqaly jatqan eki jasty jarastyryp, aǵasyn aldap-sýlap araǵyn qoıǵyzyp, temekisin tastatyp, jıenin jumysqa turǵyzyp, ákesine jańalaý kólik mingizýge tyrysyp, áıteýir, áýletine qamqor bop, problemalaryn sheshýge shyn umtylyp júrgen jan memleket basqarýdyń qandaı qıyn ekenin túsiner edi. Óıtkeni, memleket - úlken bir otbasy sekildi. Osyǵan meniń kózim ábden jetti.
Otbasy berekeli bolýy úshin - sózi jaraspaı tursa da adamdar bir-birin túsinýge tyrysady. Jeńgeńniń qabaǵy salqyn bolsa da, aǵań úshin sol úıden sháı iship ketýge mindettisiń.
Keliniń bilý kerek nasıxatty qyzyńa aıtý arqyly jetkizesiń. Bizdiń memleket - bizdiń otbasy.
Sol otbasymyzdyń basshysynyń jaqsylyǵyn kórmesek, bıliktiń bizge unamaǵan sıpatynyń neden ekenin naqty túsinýge tyryspasaq, qazirgi múmkindikterimizge dál baǵa bere alýymyz neǵaıbyl. Sondyqtan, keıde bılikti túsinýge tyrysý, qazir bılik úshin emes, qaýym úshin qajet bolyp tur.
Qanshama memleketterdiń taǵdyry talqandalyp jatqanynyń negizgi sebebi - bılik pen halyqty ekige bólýden bastalǵan bolatyn.
Basy ashyq aqıqat- qaı bılik bolsa da óz qaýymyna laıyq. Bılikte otyrǵan tulǵalar jemqor bolsa da, jaǵympaz bolsa da, jaqsy bolsa da, jasampaz bolsa da, sony tárbıelep jetildirgen qaýym bar.
Bıliktegi bar problema qaýymnan bastaý alyp tur, al qaýymda bar máseleni bılik sheshýge múddeli. Osy eki nıet bir jerge toǵyssa, memleket baıandy baqyttyń jolynda.
"Balta óziniń sabyn shappaıdy, pyshaq óziniń sabyn jonbaıdy. Bılik pen qaýym bútin bir aǵza sekildi. Synaıtyndar bolý kerek, biraq, syndyryp almaýymyz kerek. Jaqsy kórýimiz kerek, biraq, jaǵympazdyqqa ulasyp ketpeýi kerek... Tuńǵysh prezıdentimizdiń kúni qutty bolsyn! El aman, jurt tynysh bolsyn!
Muhamedjan Tazabekov,
Avtordyń áleýmettik jelidegi paraqshasynan alyndy
