Qasymdaǵy jol serigim - Qaraýyldyń týmasy Náýbet aqsaqal da jan-jaqqa kózin júgirtip, osynaý ólkeniń tarıhymen meni tanystyrýda.
«Mynaý Qasqabulaq degen shaǵyn aýyl. Osy jerde qazaqtyń bas aqyny Ibrahım dúnıege kelgen. Al aldymyzda kórinip turǵan anaý qyrattyń eteginde Bórli degen aýylda Abaıdy búkil álemge pash etken zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Muhtar Áýezovtiń kindik qany tamǵan ólke» -dedi.
Ásirese, Náýbet aqsaqal: «Sonaý asharshylyq jyldary, odan keıin Stalındik repressıa kezinde keń baıtaq jerimiz qansha ult pen ulysqa meken boldy. Qushaqyn aıqara ashqan, baýyryna basqan, qazaqtaı darhan el bar ma, shirkin» dep atamyz bir oqıǵany eske aldy.
«Jer aýdarylyp kelgen jurtqa qorǵan bolyp, bir úzim nandy bólisip, tonnyń ishki baýyndaı qarasha úıde bir otbasyndaı ómir súrdik. Ózimiz kórshi turǵan nemis ultynyń ókilderi Iogannes, Eleonora Shenımandar Qaraýylǵa taǵdyrdyń tálkegimen 1941 jyly kelgen bolatyn.
Sol qıyn kezderi aýyl halqy qushaq jaıa qarsy alyp, baýyrǵa basyp, pana boldy. Ol kezde osynda olardyń ne týysy, ne úıi joq bolatyn. Biraq kórshi-mańaı jınalyp bireýi úıin, bireýi tamaǵyn berdi. Eshkim basqa dinniń ókili nemese basqa eldiń azamatysyńdar dep alalamady. Baýyrlaryna jaqyn tartty. Qazaqtyń ádet-ǵuryptaryn, salt-dástúrlerin úıretti. Sóıtip, aýylda ósip er jetip, taǵdyrlas jandar otbasyn quryp, urpaq órbitti. Aýylda Ivan atanyp ketken aqsaqal, jarymen birge ómir boıy jylqy baǵyp, mal sharýashylyǵyn damytýǵa úles qosqan. Ásirese bal tatyǵan qymyzdaryn kezekke turyp alýshy edik dep eske aldy» Náýbet aqsaqal.
Iogannes aqsaqal men Eleonora ájeı ulyn uıaǵa, qyzyn qıaǵa qondyryp, 10 balaǵa ómir sılap, solardan 31 nemere, 19 shóbere súıgen, baqytty jandar edi.
«Talaı qýanyshtarynda birge boldyq. Qyzdaryn qazaqtyń salt-dástúrimen uzatyp, qudalaryna quıryq-baýyr asatyp, tós qaǵystyryp, ádep-ǵurpymyzǵa óte berik boldy. Qazir qyzdarynyń barlyǵy qazaq jigitterine turmysqa shyǵyp, bir áýlettiń kelini atanyp, ata-anasynan kórgen ıgi dástúrdi óz shańyraqtarynda jalǵastyrýda» dep, qazaq halqymen etene jaqyn aralasyp, sýdaı sińisip ketken otbasy jaıly aǵynan jaryldy.
90-shy jyldardyń bel ortasynda uldarynyń shaqyrtýymen tarıhı otanyna kóship barǵan Iogannes aqsaqal men Eleonora ájeı, týǵan jerinde kóp turaqtamady. Bes jyl ótpeı jatyp, «elim, jurtym» dep Qaraýylǵa qaıta oraldy.
Náýbet aqsaqal: «Qazaqstanǵa kelgeni jaıly habardy alǵashqylardyń biri bolyp estidim. Qýanyshym qoınyma syımaı týysymdaı bolyp ketken eski dostarymdy kórýge asyǵyp, úılerine bardym.
«Germanıaǵa úırene almaı, ósip-óngen ortam, týǵan otynymdaı bolyp ketken qazaq jerin, etene jaqyn aralasyp ketken aýyldastardy, sizderdi saǵynyp, qaıta birjolata kóship kelýge sheshim qabyldadyq. Onyń ústine báıbishemiz ekeýmiz qazaqtyń keń dalasyn, aýylymyzdy ańsap tura berdik, tura berdik.
Áli kúnge deıin Qazaqstannan barǵan biz sıaqty taǵdyrlas jandar, týyp-ósken ortasyn, aýylyn, tipti keıbireýleri sol jerde qaldyrǵan tórt túlik maldaryn saǵyna eske alyp otyrady»- dep, jasaýraǵan kózin bir súrtip qoıyp, aǵynan jarylyp edi Iogannes qurdasym».
Aqsaqal baǵanadan beri suhbatqa aralaspaı, tyńdap kele jatqan júrgizýshige kólikti toqtatýǵa belgi berdi. Dalaǵa shyǵyp, saf aýamen tynystap, keń baıtaq dalamyzǵa bir kóz salyp, Náýbet ata «Iá, saıqal saıasattyń kesirinen týǵan jerinen pana tappaǵan jandar qanshama!» Onyń ústine jer sharyna tarydaı shashylǵan qazaq balasyn qalaı umyta qoıamyz? Táýelsizdik alǵannan keıin elimizge shet el asyp ketken qandastarymyz orala bastady.
Alaıda qazaq jerin, óziniń týǵan elinen artyq kórip, arada jyldar salyp týyp ósken jerin ańsap kelgen Shenemandar otbasy sıaqty jandar neken-saıaq.
Germanıaǵa keterde úı jaıdy túgel satyp ketken qarıalardy qaıta oralǵanda da, óz aýyldastary ózekke teppedi. Kásipkerlerdiń biri aýdan ortalyǵynan úı satyp áperip jatsa, aýyldastary túgel qushaq jaıa qarsy alyp, jyly yqylastaryn bildirip jatty. Mine qazaqtyń jomarttyǵy, keń peıildiligi, qamqorlyǵy» dep, qarańǵy túspeı, Qaraýylǵa jetip alaıyq. Áli 70 shaqyrymdaı bar» dep kólikke otyryp, Abaı eline jol tarttyq.
Atamyzdyń Shenımandar otbasy jaıly jol boıy aıtyp kele jatqan áńgimesi endi qyza túskendeı boldy. Bul januıanyń ómiri qazaq halqymen etene baılanysyp ketkenin shejireli qarttyń áńgimesinen aq uqtyq.
«Iogannes pen Eleonora toılardyń sánin keltirip, biri umyt bolyp bara jatqan dástúrli ánderimizdi shyrqasa, atamyz aq batasyn berip, kópshiliktiń syı- qurmetine bólenip júrgen abaılyqtardyń qurmetteıtin qarıalarynyń qataryna edi. Qazaqtyń baı tilin sýdaı aǵyzyp, ádet-ǵurypty da keıingi jas býyn ókilderine nasıhattaýdan jalyqpaıtyn jandar bolatyn» dep qazaq pen nemis ultynyń dostyǵyndaı bolyp ketken Shenımandardyń ómiri jaıly baǵanadan beri syr shertip otyrǵan Náýbet aqsaqal kóz jasyna erik berip, tonnyń ishki baýyndaı aralasqan qımas jandary jaıly «Olardyń ǵumyry kópke úlgi-ónege. Sońǵy ret shańyraqtaryna baryp dám tatqanymda, «Endigi jerde óz Otanymyzdaı bolyp ketken Qazaqstannan eshqaıda attap ta baspaımyz» –dep edi qarıalar.
Taǵdyrdyń jazýymen elimizge jer aýdarylyp, Abaı elinde eńbek etip, sanaly urpaq tárbıelep ósirgen, halyqtyń qurmetine bólengen Iogannes aqsaqal men Eleonora ájeıge qazaq eliniń topyraǵy buıyrdy. Mine balam, ǵıbratty jandardyń ónegeli ǵumyry osyndaı» dep aqsaqal áńgimesin túıindedi. Kesh qaraıa Qaraýylǵa bizde jettik. Náýbet atanyń jol boıy aıtqan Shenemandar otbasy jaıly oqıǵa talaıǵa deıin oıymnan ketpedi.
Tarıhtyń tálkegimen Qazaq jerin pana tutyp, ózekke teppeı, baýyryna basqan, qolyndaǵy baryn bergen qazaqtyń keń peıildigili men meıirimdiligin esh umytpaı, aýyldastarymen etene jaqyn aralasyp, bir shańyraqtyń astynda ómir súrgen Eleonora Sheneman 2013jyly, joldasy Iogannes Sheneman 2014 jyly dúnıeden ótti. Qaraýyldyqtar jaqyn bolyp ketken qımas jandardy áli kúnge deıin eske alady.
Qýanysh Rahmetollauly
Semeı-Qaraýyl-Semeı
