Men úshin birinshi anyq: Bilikti maman bolý, tárbıeleý!
Biz bir-birimizdi aıyptaýdan chempıon elge aınaldyq. Bılik basyndaǵylar qarapaıym halyqty túk túsinbeıtin tobyr sanaıdy, qarapaıym adamdar joǵary jaqtaǵylardy «jemqorlar» dep aıyptaıdy. Ata-analar ustazdardy, muǵalimder oqýshylardy, emdelýshiler dárigerlerdi, dárigerler aılyqty, oppozısıonerler saıası júıeni, t.b… Barshamyz basqalarǵa kiná taǵýmen ómirimizdi ótkizip jatyrmyz. Al, óz ishimizge úńilemiz be? Siz óz mamandyǵyńyzdy jaqsy kóresiz be? Jumysyńyzdy súıip isteısiz be? Túsinemin. Myna zamanda júregiń qalaǵan jumysty tabý, ornalasý qıyn. Biraq, túńilgennen ne utamyz… Bala-shaǵanyń nápaqasyn taýyp júrgen qyzmetińdi baryńdy salyp, adal atqar! Jıǵan-tergenińdi jas mamanǵa úıret.
Meniń «Qazaqtyń dárigeri álemdegi eń bilikti, muǵalimi eń bilimdi, ákimi eń ádil, basshysy eń kóregen!» – dep maqtanǵym keledi! Ár qazaq óz isiniń has sheberi bolýy kerek. Basyla bermeı balańyzdyń bolashaǵyn qamtamasyz etýge umtylyńyz. Siz kúsh salsańyz ǵana ol jaqsy mamandyq tańdap, oqyp, ıgere alady. Al, «Tóbeden qaıyr bolmady» dep Siz ezilseńiz urpaǵyńyz jasyq bolady! Qandaı qıyndyq kórseńiz de qazaq degen qara ormannyń ortasynda ekenińizdi umytpańyz. Úgilip bara jatqandarǵa úlgi bolyńyz! Men óz jeti atamnan bólek, jumysta ózime baǵdar beretin, álemdi moıyndatqan «jeti atamdy» da anyqtap alǵanmyn, jastarǵa únemi aıtyp otyramyn. Sonymen meniń jumystaǵy «jeti atam»:
Baýyrjan Momyshuly: BATYLDYQ PEN SHYNDYQ!
Qoryqsań – istemeý, isteseń – qoryqpaý. Ózińdi de ózgeni de aldamaý.
Dinmuhamed Qonaev: İLTIPAT PEN QURMET!
Áriptesterińdi, jumys barysynda kezdesken adamdardy, kórermenderdi syılaý.
Tomas Edıson: QUSHTARLYQ PEN TABANDYLYQ!
Jumysty qulshynyp isteý. Sátsizdikterden sabaq ala otyryp, tabandylyq tanytý.
Ýılfred Pareto: 20/80 PRINSIPİ.
Kez-kelgen iste neniń mańyzdy ekenin anyqtaý. Aldymen solardy qolǵa alý.
Ýolt Dısneı: SHYǴARMASHYLYQ PEN JAŃASHYLDYQ!
İzdený, izdený jáne izdený.
Immanýıl Kant: NAQTYLYQ PEN MUQIATTYLYQ!
Ýaqytpen sanasý. Usaq-túıekke de uqypty bolý.
Roýen-Garsıa: JAÝAPKERSHİLİK PEN NÁTIJE!
Óz jumysyńa tolyq jaýapty bolý. Nátıjege qalaı da jetý!
Prınsıpke súıenip jumys isteý keı adamǵa birtúrlileý kóriner. Biraq, Baýkeńniń «tártipke baǵynǵan qul bolmaıdysyn» esten shyǵarmaıyq. «Jeti atamnyń» ustanymy meni jerge qaratqan emes.
Al, ekinshi anyq nárse: Baqytty otbasyn qurý!
Qazaq dalasynda kóterilgen árbir úshinshi shańyraq shaıqalyp, ortasyna túsip jatyr. Shyn jetimdi sanamaǵanda, tul jetimderdiń sany júz myńnan asyp ketti… Esińizde me, «Otbasy – shaǵyn memleket» degen uran jıi aıtylýshy edi ǵoı? Shaǵyn memlekettiń shańyraǵynyń shaıqalýy úlken memleket ýyǵynyń berik emestigin baıqatady. Ondaı eldiń bolashaǵy qandaı bolmaq? Ajyrasýdyń túpki sebebi joqshylyq, psıhologıalyq faktor. Qolynan is kelmeıtin, saýda kózine aınalǵan bilimnen sýsyndaǵan nemese qabileti bola tura jumys tappaǵan otaǵasy bala-shaǵasyn asyramaq turmaq, óz basyn alyp júre almaıdy. Keteýi ketken ómirde erli-zaıyptylar eki bólek jol tańdaıdy. Al zardap shegetin – beıkúná búldirshinder.
Ákesiz ósken ul, sheshe tárbıesin kórmegen qyz… Jaratqan ózge jany bardan aıyrmasy bolsyn dep bizge SANA bermep pe edi… Al, biz sanany turmysqa bıletemiz?! Otbasyńnan bezingende baqytty bolyp kete almaısyń. Perzentterińniń kól bolǵan kóz jasy kúndiz kúlkińdi, túnde uıqyńdy urlaıdy. Eń durys joly talmaı kúresip, aýyrtpashylyqty jeńý kerek. Biz úılenetin kezimizde otbasynyń 7 qaǵıdasyn jasap edik:
1) Syılastyq birinshi kezekte turý kerek. «Úılengen kúnnen bastap meni «siz» deısiń» dedim. Bastapqyda «siz» degeni qulaqqa túrpideı estilip, kúlkige kómilip qalǵam. On bes jyldan beri «siz» degen sóz otbasymyzdyń tatýlyǵynyń tiregine aınaldy. Dostarymnyń áıelderi bireýi 5 jyldan soń, bireýi 8 jyldan soń, bireýi 10 jyldan keıin kúıeýlerin «siz» deı bastady. Anasy ákesin «siz» dep syılap tursa, bala da ákesin qurmetteıtinin túsindi;
2) Seniń ata-anań – meniń ata-anam, meniń ata-anam – seniń ata-anań. Baldyzyma aqyl aıtsam, týǵan qaryndasyma aıtqandaı aıtam, kelinshegim qaınysyna uryssa, týǵan inisine urysqandaı urysady;
3) Qandaı syıly qonaq kelse de úıimizge ishimdik kirgizbeımiz;
4) Balalarymyzdy mektepke deıin han sıaqty syılaımyz, mektep kezinde shákirt sıaqty tárbıeleımiz, mektepten soń dos sıaqty syrlas bolamyz, biraq aqyl aıtpaımyz;
5) Renjisip qalsaq 5 mınýttan soń sóılesemiz. «Jaqsy adamnyń ashýy sháıi oramal kepkenshe, jaman adamnyń ashýy basy jerge jetkenshe». Bireýimiz qylt etsek, ekinshimiz ýaqyt sanap otyramyz;
6) Bizdiń úıde er-azamat esep bermeıdi, telefon soǵyp: «Qaıda júrsiń? Qashan kelesiń?» – degen suraq qoıylmaıdy. Keıbir dostarymnyń áıelderi telefonmen: «Qaıda júrsiń qańǵyryp?» – dep jatqanyn estigende, «telefony bolmaǵan bizdiń ata-babalar» ne degen baqytty dep oılaımyn;
7) Eshqashan ajyraspaımyz. Maǵan áıel, oǵan kúıeý tabylar, al balalarǵa bóten bireý áke-sheshe bola almaıdy.
Bul kelisim buzylǵan emes. Syılastyq pen túsinistik ústemdik qurǵan otbasyny joqshylyq júndeı túte almaıdy. Oǵan kózim anyq jetti. Shańyraqtyń qos tiregi-áke men ana birlese kúresse ǵana kez kelgen qıyndyqty jeńedi!
Endi úshinshi anyqqa keleıik: biz ulttyq rýhta tárbıelengen deni saý, daryndy urpaq ósirý kerekpiz!
Qoǵamdaǵy buratartpa súrleýlerden urpaǵyńyzdy tek Siz saqtaı alasyz! «Ózgeden kem bolmasyn» dep jalań uranǵa salyp, qalaǵanyn qolyna ustatyp, betinen qaqpaǵanda utarymyz káne?! Baıaǵyda atalarymyzdyń tym sholjań bala kórse «Tekti bilmeıtin – teksiz» dep qabaq shytatynyn umyttyq. Qazir qazaq balasyna keregi «Kola», «Spraıt», «Barbı» me? Meniń bilýimshe, oǵan keregi – besik jyry, qazaqy tárbıe, ákeniń jylýy, ananyń meıiri. Álem ǵalymdary besik jyryn tyńdap ósken búldirshinderdiń ózge qatarlastaryna qaraǵanda anaǵurlym alǵyr, zerek bolatynyn zerttep, dáleldep berdi.
Bárińiz «Sultan Súleımendi» kóretin shyǵarsyzdar? Túrik rejıseri osy serıalda sultannyń áıeli Húrremniń jat tilde besik jyryn aıtyp otyrǵanyn jıi kórsetedi. Sebebi, túrik qanynan jaralyp, jattyń besik jyryn tyńdaǵan urpaq Uly Osman ımperıasyn qulatyp tynǵan. Mine, ana áldıiniń qudireti qandaı. Sondyqtan bala tárbıesi qazaq úshin negizgi taǵandardyń biri. Besik jyryn aıtyńyz, es bile kele balańyz «Spanch bob» kóre bastasa janyna jaıǵasyp, qulaǵyna «Er Tóstik» týraly ertegi sybyrlańyz… «Shrekti» aıtsa qazaqtyń Alpamysy talaı Shrekti shirene tepkeni týraly ertegi oılap tabyńyz. Jantalasyńyz! Rýhanı azyqqa ashqaraq bala ózgeniń jeteginde ketse, ońbaımyz. Memleket moıyn burmady eken dep óz urpaǵymyzdan teris aınalmaıyq. Siz ben biz osylaı áreket etsek qana balabaqshada, mektepte, qoǵamda qalyptasqan, balanyń basyn tuqyrtatyn jaıttardan qutylamyz. Ustazdar da balanyń qabiletin ákesiniń qaltasymen ólshegendi qoıyp, onyń Qudaı bergen darynyn asha túsýge umtylady. Shákirtterge qoradaǵy aqtyly qoı syndy qaramaı, erkin oılaı biletin, pikirin ashyq jetkizetin AZAMAT qalyptastyrýǵa janyn salady. Ustaz degen uly ataýdyń eń basty maqsaty osy emes pe…
İrgetasy myqty úı eshqashan qulamaıdy!
Meniń ustanymym osy. Bularǵa qol jetkizsek urpaǵy saý, qoǵamy oıaý, rýhy myqty elge aınalamyz dep oılaımyn. Qalǵanynyń bári bos sóz. Ult taǵdyry bizdiń qolymyzda…
Beısen QURANBEK
Derekkóz: /elana.kz/
