3 maýsym kúni dúnıejúzilik Attıla kúni dep jarıalanǵanyn bilesiz be? Osy rette biz ataqty Edil patshanyń tarıhyn egjeı-tegjeıli zerttegen Qaınar ýnıversıtetiniń rektory, Qazaqstan Ulttyq jaratylystaný ǵylymdary akademıasynyń vıse-prezıdenti, akademık Erenǵaıyp Omarovpen áńgimelesken bolatynbyz.
– Ataqty Attılanyń áskeri sonaý Fransıaǵa deıin jetken deıdi? Osy ras pa?
– 1996 jyly Fransıaǵa jol tústi. Sol kezde biraz fransýz ǵalymdarymen sóılestim. Attılanyń Fransıaǵa kelgeni, osy jerde áskerin aıaldatyp, Atlantıka muhıtyna aıaǵyn jýǵanyn áńgimelep berdi. Baıqaısyz ba, munda da bizdiń, qazaqtyń saltyna jaqyn dástúr bar. Babalarymyz beıtanys jerge aldymen sol jerdiń sýyn iship, beti-qolyn, kún jyly bolsa aıaǵyn jýatyn edi ǵoı.
Budan syrt Fransıada «Attıla lageri» atty jer ataýy bar eken. Parıjden shyǵysqa qaraı 190 km jerde ornalasypty. Memlekettiń arnaıy qorǵaýyna alynǵan bul jerde de boldyq.
– Ǵundarda qala salý óneri qanshalyqty damydy osy?
– Attılanyń 14-shi atasy Taraz qalasyn salǵan degen derek bar. Attıla zamanynda ǵundar Edil boıynda óz astanasy Balańjar (Qyzyljar, Úrjar ataýlary sıaqty) qalasyn saldy. Rım ımperıasyna Adrıatıka teńiziniń jaǵasynan Ravenna qalasyn da syı retinde ǵundar salyp bergen.
Ǵundar qansha jerden kóshpendi halyq bolsa da, qala salý óneri jaqsy damyǵan.
Qyzyǵy, ol zamanda salynǵan úılerdiń tóbeleri kıiz úı sıaqty dóńgelenip kelgen. Mysaly, Ravenna qalasynda 8 qyrly bıik bir munara bar. Bir qyzyǵy sonyń tóbesi dóńgelek tastan oıylǵan kúmbezben jabylǵan, al ishki jaǵyna oıyp turyp shańyraq beınesin salǵan. Bile bilseńiz, búkil Eýropaǵa óksheli etik, shalbar, ertoqym, atpen soǵysý ónerin (kavalerıa) úıretken osy – ǵundar.
– Attıla Eýropaǵa qandaı esimmen tanys?
– Almanıa (Germanıa) men Skandınavıa tarıhynda Etsel degen atpen belgili. Slavándarǵa Atyly esimimen tanys. Al vengerler de ony babamyz dep esepteıdi. Attılanyń atalary bılik etken ǵun taıpalarynyń Batysqa joryǵy (IV ǵ.) halyqtardyń uly qonys aýdarýyna túrtki boldy.
Attıla asa daryndy qolbasshy bolǵan. 443 jáne 448 jyly Attıla áskeri qýatty Shyǵys Rım ımperıasyna joryq jasap, ony tize búktirdi. 452 jyly múmkindigi bola tura Rım qalasyn qıratqan joq. Mynaǵan nazar aýdarǵan jón: Ol jaýlap alǵan qalalarda mádenı eskertkishterdi qıratýǵa jol bermegen. Bul týraly derek jetkilikti. Eýropada korólderi balalaryn oǵan áskerı ónerdi úırensin dep jiberip otyrǵan. Osynyń nátıjesinde, rysarlyq óner kásibı deńgeıde qalyptasyp, soslovıege aınalǵan.
Edil patsha Eýropany Rım ústemdiginen azat etti, qul ıelenýshiliktiń joıylýyna áserin tıgizdi.
– Baıqaýymyzsha, sońǵy jyldary Eýropada Attılanyń atyn erekshe ulyqtap jatyr...Munyń sebebi nede?
– Ol ras. Sońǵy jyldary Batysta Attıla týraly eńbekter qaıta qaralyp, aqtaý jumystary júrýde. Tipti Vatıkandaǵy álemdik deńgeıdegi murajaıda Edilge arnalǵan úlken sýret tur. Katalaýn shaıqasy bolǵan jerde bıyl Attılanyń taǵy bir murajaıy ashyldy. Soǵan qaraǵanda, Eýropa Uly dala perzentin Eýropa tarıhynyń aınymas bóligi retinde qarastyrýǵa kóship jatyr.
[caption id="attachment_11064" align="alignright" width="3281"]
Attıla ımperıasynyń kartasy[/caption]
– Bizde qalaı?
– Qazaqstanda Edil patshaǵa arnalǵan ne bir murajaı, ne bir eskertkish joq. Jalǵyz shara – Qazaqstan ulttyq banki Attılaǵa arnap kúmis teńge shyǵardy. Qatelespesem, osydan 10 jyl buryn Almatydaǵy bir teatr orysshadan aýdarylǵan bir spektákl qoıdy. Boldy.
Qalaı bolǵan kúnde ataqty Edil patshany ulyqtaýda Eýropa bizden ozyp tur. Kúni keshe ǵana Fransıanyń La Shepp qalasynda Attılaǵa bıiktigi 3 metr bolatyn eskertkish qoıyldy! Al 3 maýsym kúni dúnıejúzilik Attıla kúni dep jarıalandy. Baıqasańyzdar, munyń bárine Eýropa elderi muryndyq boldyq. Biz únsiz qaldyq.
– Attıla ózgelerge ıdeal boldy ma osy? Qalaı bolǵan kúnde ol sol zamandarda teńdesi joq órkenıetti qalyptastyrdy ǵoı?
– Árıne. Qytaı Attılasy. Batystyq shyǵarmalarda «qytaı Attılasy» atanǵan Lú Iýánniń uly – Lú Sýn; Nemis Attılasy. HİH ǵasyrda Fransıa men Anglıa Germanıaǵa ókpelep Bısmarkty ǵundar patshasy Attılamen salystyra bastady.
– Attıla óliminiń syry nede?
– Attılanyń ajaly – murnynan ketken qanǵa tunshyǵyp ólgen. Qastandyq bolǵan joq. Keıbir tarıhshylar qalyńdyǵy kináli deıdi, sebebi ol óziniń úılený toıynda qaıtys bolady. Aýrýdyń saldarynan júıkesine salmaq túsip, nátıjesinde murnynan qan ketip, mıyna qan quıylýy da yqtımal. Ý berilip, sodan ólýi de joqqa shyǵarylmaıdy. Sondaı-aq, onyń ózi nemese aınalasyndaǵylardyń Rımde tańba qaldyrýdy umytyp ketýleri de qatelik bolyp tabylady.
Nemese aqyrǵy sáti kelip, ómir jolynyń aıaqtalýy. Ol ózine ajaldyń jaqyn ekendigin túısigimen sezgen bolar, múmkin, sol úshin de ómirden ketýin tipti úılený toıyn jasap, ádemi aıaqtaǵysy kelgen shyǵar. Onyń ómirden ótýi A.Toınbıdiń órkenıetter teorıasynda aıtylǵandaı, josparlanǵan ketý sıaqty. Mundaı jaǵdaı tarıhta bolǵan. Ýaqytyń tereńine múldem úńilip te kerek emes, ondaılar bizdiń zamandastarymyzdyń arasynda da kezdesedi. Buǵan shyndyqqa janasatyn mynadaı mysaldar keltirýge bolady. Sonyń biri belgili qazaq tarıhshysy, aǵartýshy, tereń dinı oıshyl, jazýshy jáne aqyn HİH-HH ǵasyrlarda ómir súrgen MáshHúr Júsip-Kópeı 73 jasynda ómirden ótken. Osy atamyz óziniń qaıtýyn 1 jyl buryn bilgen jáne de óz asyn ózi kózi tirisinde berip ketken eken deıdi.
– Attılany jeńilip kórmegen qolbasshy dep aıta alamyz ba?
– Shynymen de kózi tirisinde jeńilis tappaǵan. Ol tiri kúninde máńgi ólmeıtinder qatarynan sanalǵan. Oǵan birneshe márte qastandyq jasalǵanmen, bári sátsizdikke ushyraǵan. Katalaýn dalasyndaǵy shaıqas kezinde jaýdyń ishine kirip ketipti, sonda oǵan jebeler burshaqtaı jaýǵan kezde, birde biriniń oǵan darymaǵanyn óz adamdary da, jaýlary da kórgen dep aıtady. Oǵan qaraı zýyldap kele jatqan jebeler Attılaǵa taıap kele, óz baǵyttaryn ózgertken. Mundaı jaǵdaı tarıhı epıkalyq Alpamys batyr men ańyzdy tulǵa Qorqytta da bolǵan. Bul málimetter bizge ańyz túrinde jetti.
Attılanyń jeńilmeıtindigi týraly taǵy mynadaı ańyz bar. Mal baǵyp júrgen bir baqtashy qarasa bir sıyry aqsap júr eken. Nege aqsap qaldy eken dese, jerden shyǵyp turǵan bir semserge shalynypty. Kúnniń kózine shaǵylysyp turǵan asyl semserdi Attılaǵa ákelip tapsyrady. Sodan bastap Attıla eshqashan jeńilistiń ashshy dámin tatpaǵan deıdi. Ańyzdar joq jerden shyqpaıdy, áıteýir bir shyndyq bar ǵoı túbinde. Osyndaı aty ańyzǵa aınalǵan Attıla sıaqty tarıhı tulǵamyzdy qasterleýimiz kerek.
– Áńgimeńizge rahmet!
Suhbattasqan, Toqtaráli TAŃJARYQ
