Ol dintaný boıynsha elimizdegi irgeli oqý oryndarynda qazaqtildi aýdıtorıaǵa arnap dáris oqıdy. Ol – Artýr Artemev. Profesor. Fılosofıa ǵylymdarynyń doktory. Artemev «Qala men Dalanyń» – «salafızmge qarsy turar kúsh bar ma?» degen saýalyna jaýap berdi.

– Shynymen bar ma? Bar bolsa ol qandaı, nendeı kúsh?

– Bar. Ózimizden izdeýimiz kerek ony. Ol – qazaqy ıslam.

– Qazaqy ıslam?

– Iá. Qate estigen joqsyz. Dál solaı. Bul arada qazaqy jáne klasıkalyq sıpattaǵy ıslamnyń bóle jaryp otyrǵan joqpyn.

–  Degenmen, salafızmge qarsy turý úshin balama joldar izdeý kerek degińiz keledi ǵoı. Solaı emes pe?

– Álbette. Aqtóbedegi jáne Almatydaǵy jaǵdaıdan keıin bılik salafızmge qarsy ashyq kúresýge kiristi. Muny da bilesiz. Óıtpeske amaly qalmady. Buryn da aıtqanmyn, qazir de qaıtalaıyn: salafızm – ýahabızmniń eń radıkaldy tarmaǵy. Bizde qoıyp, ýahabtar, Arabıadaǵy resmı dinniń ókilderi, minekeı, solardyń ózi salaftardan irgesin aýlaq salyp jatyr. Nege? Sebebi, salafılerdiń minezi, is-áreketi olardyń tereńde tyǵylyp jatqan oı-nıetin áshkereleıdi.

–  İlgeridegi máselege qaıta oralaıyqshy. Qazaqy ıslam degen túsinik burynnan bar ma, álde bertin paıda boldy ma?

– Árıne, erteden bar. Alysqa barmaıyq. Sovet úkimeti kezinde Qazaqstanda «halyqtyq» dep alatyn ıslam nasıhattalǵan-tuǵyn. Al Iassaý sıaqty sopylardyń arqasynda ıslam Qazaqstanda paıda bolǵan tusta qazaqtyń dástúr-saltymen úılese bastady. Sonyń arqasynda ol qazaqtardyń kıim kıý úlgisinde, kúndelikti turmysynda tipti minez-qulqynda da óz ornyn tapty. Kirikti. Adaptasıalandy, bylaısha aıtqanda.

Aıtalyq, qazaqta páránjá eshqashan qoldanysta bolǵan emes. Hıjab kıse, tek egde jastaǵy áıelder ǵana kıgen. Al jastar jaǵy eshqashan bet-aýzyn búrkemelemegen. Er-azamattardyń ishinen de eshkim sholaq shalbar kımegen. Aıta berse kóp qoı. Aınalyp kelgende qazaqy ıslamnyń osyndaı óz erekshelikteri bar.

–  Siz Ábsattar qajyny jıi synaısyz. Nege? Ol ne jazdy?

–  Sebepsiz synamaımyn eshkimdi. Buǵan qatysty óz kózqarasym, óz pikirim bar. Bálkim, munysymen siz nemese sizdiń basylymnyń oqyrmandary kelispeýi múmkin. Ábsátter Derbisáli Arabıadan oralǵanda ne istedi? Qazaqy ıslamnyń nyshandarymen kúrese bastady.

Ol dástúrli ıslamǵa qaıshy keletin halyq dástúrin joıýdy belsendi túrde nasıhattaýǵa kóshti.

–  Demek...

–  Joq, meniń bul sózimnen qorytyndy shyǵarýdyń qajeti joq. Tek kórgenimdi aıtyp otyrmyn. İstiń nasyrǵa shapqany sonshalyq, Derbisáli kıeli oryndarǵa barýdy doǵarýǵa shaqyryp, mazarlardan arylyp, zırattardy jermen-jeksen etýdi usyndy.

Óz kezeginde sopylar qýǵyn-súrginge ushyrap, telearnalarda osy taqyryp tóńireginde aıtys-talastar kóbeıdi.

–  Munyń barlyǵyn nege qazir aıtyp otyrsyz?

–  Burynda da aıtqanmyn. Sol kezde birneshe dintanýshylar, arasynda ózim de barmyn, Derbisáli tarapynan mundaı pikirler aıtý – qaýipti ekenin, qazaqtardy tutastaı klasıkalyq ıslamǵa úgitteý ýahabımzge bastar tikeleı jol ekenin jipke tizgendeı etip dáleldep, jetkizgenbiz. Biraq, bizdi kim tyńdaıdy? Sózimiz dalaǵa ketti. Eshkim tyńdaǵan da, kelisken de joq. Al qazir she? Klasıkalyq ıslamdy ashyq nasıhattaý toqtatyldy. Anyǵy, erte bastan bastaý kerek edi muny.

–  Munymen ne degińiz keledi?

– Baıqar bolsańyz, qazir de Qazaqstandaǵy musylmandardyń derligi halyqtyq ıslamdy ustanady. Hıjabty áıelderdi barlyǵy birdeı kımeıdi. Negizinde, mundaı dásúrdi Qytaı men Mońǵolıadan ata-jurtyna oralǵan oralmandar ákeldi. Sebebi, ol jaqtaǵy ıslam Qazaqstandaǵydan bólek. Iá, solaı. Súnnıtter barlyq jerde birdeı emes qoı.

–  Jaraıdy, bul bólek áńgime. Toq eterin aıtqanda, siz aıtqan qazaq ıslam salafıtterge toıtarys berer halde me?

–  Meniń oıym, egerde biz halyqqa qazaqy ıslamnyń ótkeni men búgini týraly kóbirek baıandaıtyn bolsaq, sol jón. Alaıda, ókinishke qaraı, bizdiń Dinı basqarmadaǵylar osy máseleni kótersek, klasıkalyq ıslamdy ustanýshylar aldynda dinbuzar keıpinde bolamyz dep, qaýiptenedi. Solaı.

–  Mynadaı pikir bar. Osy ustanymnyń jolynda júrgenderdiń: «ıslamdy memlekettik din retinde jarıalaý kerek, biraq bul ınstıtýtqa eshqandaı bılik bermeý kerek» degenin estigenbiz. Biraq bul ıdeıa memlekettiń zaıyrlyǵymen qalaı úılesetin bolady ózi?

–  Úılespeıdi árıne. Jol bermeýge bolmaıdy oǵan. Nege deseńiz, biz zaıyrlylyqtan aıyrylatyn bolamyz. Mundaı jaǵdaıda biz múldem bólek memlekette turatyn bolamyz. Máselen, Túrkıa basynan ótkendi muny. Atatúrik zaıyrlylyq ustanymynda boldy ǵoı. Munysy úshin ony áli kúnge deıin synaıtyndar bar. Túrkıada bılikke musylman kóshbasshylary kelgennen keıin barlyǵy ózgerip sala berdi. Alaıda Qazaqstanda zaıyrlylyqtan aıyrylýdyń taǵy bir qaýiptiligi bar — biz kóp konfessıonaldy memleketpiz.

–  Bilsek, siz orystildi ǵana emes, qazaqtildi stýdentterge, qazaqtildi aýdıtorıaǵa dáris oqısyz. Solardan (stýdentterden) dinge ne úshin kelgenin surap bilgen kezderińiz boldy ma?

–  Jalpy din taqyrybyna kelgende ashyq pikiralmasýdy quptaımyn. Iá, suraıtyn kezderim kóp. Jumysym ǵoı.

–  Olar ne deıdi sonda?

–  Kópshiligi otbasylyq dástúrlerdi alǵa tartady. Aqıqaty mynaý: dinge óziniń shyn senimimen kelgender sırek bizdiń elde. Ásirese, jastar arasynda. Aıtalyq, meniń jeti dintanýshy magıstrantymnyń arasynda tek bir qyz ǵana ıslamdy óziniń senimine saı qabyldaǵan

Ol hıjab kıip júredi, barlyq dinı ádet-ǵuryptar men dástúrlerdi saqtap, kúndelikti meshitke baryp, namaz oqıdy, únemi dinı ádebıetti oqyp, bilimin kóterip otyrady. Qalǵandarynyń aty ǵana musylman.

–   Sonda qalaı bolǵany?

– Bilmeımin, bálkim bul úrdis shyǵar, bálkim basqa bir qubylys. Qazirgi jastardyń arasynda saýaty men  kózqarasy tolyq pispeı jatyp musylman ataný sánge aınalǵan. Negizinen, qudaıylyq taratý moldanyń qatysýymen ótedi, alaıda shaqyrylǵandardyń kópshiligi bas kıimsiz keledi. Mine, osyndaı mysaldardy kóptep keltirýge bolady.

Belgilisi, dindi kópshilikke óte sypaıy, asqan ádeptilikpen jetkizgen jón. Ókinishke oraı, búgingi kúni jibi túzý sarapshylardyń kópshiligi suranysqa ıe emes. Shet qalǵan. Qaýipti bul. Mundaı jaǵdaıda Qazaqstandaǵy dinı máselelermen bilimi men dinı nanymy kúmán týdyratyn tulǵalar aınalysatyn bolady. Ondaılar aramyzda júr, ókinishke oraı...

– Áńgimeńizge rahmet!

Suhbattasqan, Aıaýlym Shaımardan