2004 jyly Ortalyq saılaý komısıasy birinshi ret teledebat ótkizýge bel býdy. Bul kóbine-kóp sol kezdegi aqparat mınıstri Altynbek Sársenbaıulynyń eńbegi edi.
Jeti raýndtyq teledebat ótkizýdi birinshi ret Altynbek usynǵan. «El kimniń kim ekenin kórsin» degen edi ol. «Otannyń» qarqyny tómen boldy da, jurt oılanbastan demokratıalyq opozısıany jaqtap daýys berdi.
2007 jyly ótkennen sabaq alǵan bılik teledebattardyń sanyn aıtarlyqtaı qysqartty.
Ortalyq saılaý komısıasy bekitken jar degende jalǵyz resmı pikirsaıysty «Habar» arnasynda ótkizetin bolyp sheshti. Óte qolaısyz ýaqyt tańdalyp alyndy, endi she, juma – jumys kúni, bul kúni saǵat altydan jeti jarymǵa deıin jurttyń kóbi jumysta bolady.
Partıalarǵa óte shekteýli ýaqyt berildi, sanaýly mınýttyń ishinde saıası partıalar jańyltpash aıtqandaı jarysyp jatty. El tarıhyndaǵy mańyzdy máselelerdi keńirek talqylaýǵa mursha bermedi. Onyń ózi búkil saılaýaldy báseke barysyndaǵy jalǵyz ǵana kezdesý.
Ekinshi, úshinshi kezdesý jasaýǵa bıliktiń dáti barmady. Sirá, ashyq pikirsaıystyń bıleýshi topqa abyroı ápermeıtinin olar da bilgen bolsa kerek.
Pikirsaıys týraly sóz bolǵannan-aq biz tikeleı efırde «Nur Otan» partıasynyń ókilderimen pikirsaıys ótkizýdi usyndyq.
Osy partıanyń sý jańa músheleri Imanǵalı Tasmaǵambetov pen Qaırat Kelimbetovti jekpe-jekke shaqyrdyq. Olar ún-túnsiz qalǵandyqtan, «Nur Otanmen» debatqa túsý ıdeıasynyń kúli kókke ushty.
Qarsylastarymyzben eki ret kezdestik jáne birneshe ret telefon arqyly sóılesip, uzaq kelistik. Oraz Jandosov ekeýmiz Astanada ótetin, Ertisbaev pen Kelimbetov shyǵatyn debatqa qatysýǵa kelisim berdik.
«Túsirilim tikeleı efır sekildi túsirilsin, eshqandaı montaj jasalmasyn, stýdıada tórt qatysýshy men júrgizýshiden basqa eshkim bolmasyn» dep sóz baılastyq. Jazbanyń úsh kóshirmesin jasaýǵa da kózbe-kóz kelistik. Bireýi – Ertisbaevqa, ekinshisi – bizge, al úshinshisi «31-arnanyń» ıesi Armanjan Baıtasovqa... Qol alystyq!
Telesaıysty túsiretin kún de kelip jetti. «Qazaqstan» teleradıokorporasıasynyń tabaldyryǵyn attamaı jatyp-aq kútpegen jaǵdaılarǵa kez boldyq.
Pikirsaıysty túsirýge stýdıasyn usynyp otyrǵan korporasıa «31-arnanyń» operatorlaryn túsirý alańyna kirgizbeı qoıdy. Armanjan Baıtasovtyń dáleldi sózderine qulaq asqan da eshkim bolmady.
Reglament týraly da aldyn ala kelistik. Eki jaq ta aıtaryn aıtyp bolǵannan keıin talqylaýǵa tórt mınýt berilsin dedik. Oraz: «Demokratıa degenimiz –prosedýra. Árqaısymyzǵa bir-bir mınýttan tórt mınýt berilsin», – dep usynys jasady.
– Joq, – dep Ermuhamet úzildi-kesildi qarsy boldy, – tórt mınýt kóleminde tek talqylaımyz. Kim ne aıtqysy keledi, sony aıtsyn!
– Onda ol debat emes, bazar bolyp shyqpaı ma?! – dedik.
– Joq, osylaı keliseıik. Eger kelispeseńder, teledebat bolmaıdy. Bul jerdiń qojasy bizbiz! – dedi Ermuhamet.
– Biz senderdiń shaqyrýlaryńdy qabyl aldyq, endi óz shartymyzdy qoıamyz.
Bizge jónsiz shartty qabyldaýdan basqa amal qalmady.
Pikirsaıys qyzyqsyz boldy deı almaımyz. Mańyzdy máselelerdi talqylaǵan tustarda biraz terlep-tepshýge de týra keldi.
Alaıda aqyr aıaǵynda Ertisbaev stýdıadan kóńil kúıi buzylyp shyqty. «Myqty boldyńdar, dáıekteriń de dáleldi boldy» dep bizge biraz komplıment aıtqan Qaırat Kelimbetov sóz sońynda: «Opozısıada ótkizgen jyldarda ábden shynyǵypsyńdar», – dedi.
Ertisbaev úndemedi. Qyzyqtyń kókesi osy kezde bastaldy. Taspanyń bir danasyn berýdi surap edik, Ermuhamet nildeı buzyldy.
– Keshirińder, biraq biz taspany senderge bere almaımyz. Qazir keıbir túsiniksiz jerlerin alyp tastaımyz, efırge 45 mınýty ǵana shyǵatyn shyǵar, – dep ashyǵyn aıtty. Qysylyp-qymtyrylǵan da joq.
Men de, Oraz da, Armanjan da tań-tamasha bolyp qaldyq.
– Biz tikeleı efır formaty jóninde kelisken joqpyz ba? Bul neǵylǵan senzýra? Qaıdaǵy montaj? Qandaı túsiniksizdik? Tolyǵymen efırge shyqsyn! Tolyq jazbany kórsetińder! Armanjan 15:40-taǵy ushaqpen Almatyǵa ushady, al keshke teledebatty sol kúıinshe efırge bersin! – dedik.
– Joq, men taspany bermeımin! Bermeımin degen soń bermeımin! «31-arna» efırge 5 mınýt qalǵanda alady ony!
Janymyzda debat túsirilgen «Qazaqstan» arnasynyń astanalyq stýdıasynyń dırektory turǵan edi. Endi sodan suradym:
– Taspany bizge berińizdershi!
– Keshirińiz, bere almaımyn. Maǵan Ertisbaev eshkimge berme dep buıyrdy.
Bosqa aq ter, kók ter boldyq. Taspany sol kúıi ala almadyq. Al teledebatty efırden kórgen kezde tóbemizden jaı túskendeı boldy.
Pikirsaıystyń qaı tusy senzýraǵa ilikti?
Endi sony esime túsirip kóreıin.
Men «Nur Otan» partıasy týraly pikirimdi aıtqan edim:
«Prezıdenttiń atyn jamylǵannan basqa koldaryńnan ne keledi? Eki sózderińniń biri – prezıdent. Al prezıdenttiń artynda kim tur? Sizder halyq Jumaǵulovqa daýys beredi dep oılaısyzdar ma? Ermuhamet Ertisbaev myrza, sizge bireý daýys beredi dep oılaısyz ba? Sizderdiń qoldaryńyzdan keletini – tańnan qara keshke deıin prezıdentke adaldyqtaryńyzǵa ant berý ǵana!». Bul sózderdiń Ertisbaevqa unamaǵany aıdan anyq.
Jelge shashylyp jatqan aqsha týraly aıtqanymyz da efırden «túsip» qalǵan eken.
Dáliregi, biz jańa astanadaǵy qajetti-qajetsiz qurylystardy, pıramıdalar men záýlim saraılar turǵyzýdy toqtatýdy aıtqan edik.
«Mıllıardtaǵan dollardy – halyqtyń tólegen salyǵyn jelge shashýdy toqtatý kerek. Onyń ornyna Qazaqstan halqynyń kópshiligi muqtaj bolyp otyrǵan arzan turǵyn úı salǵan tıimdi», – degen usynysymyz senzýranyń tyrnaǵyna ilinip ketipti.
Ekonomıkany dıversıfıkasıalaý týraly sóz bola qalyp edi, Qaırat Kelimbetov daıyn jobalardy aıtyp maqtana bastady. «Jeke sektordyń jetistigin óz attaryńyzǵa aýdarmaı-aq qoıyńyzdar. Oǵan sizderdiń tıtteı de qatystaryńyz jok. Mysaly, «Medeý» men «Shymbulaqty» qaıta qalpyna keltirýge sizderdiń qandaı qatystaryńyz bar? Bul óte kúlkili jaǵdaı», – dedik. Árıne, efırden bul da kórsetilgen joq.
Habar barysynda Oraz Jandosov ekeýmiz «Nur Otannyń» básekege qabiletti elý eldiń qataryna nesimen qosylǵaly júrgenin suradyq.
Sybaılas jemqorlyqpen kúrestiń nátıjesizdigin aıttyq, korrýpsıa týraly aıtqanda birneshe naqtyly mysal keltirdik.
«Nur Otannyń» basy-qasynda júrgen bir myqtynyń «Baıqońyrdyń» tóniregindegi daý-damaıǵa qatysy bar ekenin, ekinshi bireýiniń «Qazaqstan temir jolynyń» bylyǵyna aralasqanyn aıttyq. «QazMunaıGaz» basshylarynyń mıllıondaǵan dollar para alǵanyn, osydan keıin «Bekker Húzben» daý-damaı bolyp, onyń jańǵyryǵy amerıkandyq prokýratýraǵa deıin jetkenin málimdedik.
«Sıasy keppegen» jáne bir janjaldy esterine saldyq. Esep palatasynyń málimeti boıynsha, «nurotandyq» úmitkerlerdiń biri mıllıardtaǵan teńgeni tıisti ornyna jumsamaǵan eken.
«Osy janjaldar men bylyq-shylyqtarǵa qatysy bar adamdardyń bári de «Nur Otannyń» tiziminde júr. Bul adamdardan irgeni aýlaq salýǵa ne kedergi? Nelikten saılaýǵa osyndaı janjaldarǵa qatysy bar adamdarmen qol ustasyp qatysyp jatyrsyzdar» – dep suradyq.
Erıne, mundaıdy efırge jiberýge Ermuhamettiń dáti shydamaǵan!
Efırge jiberilgen baǵdarlamanyń tý-talaqaıy shyqqan. Bizdiń sózimiz tolyq emes.
Ertisbaev Qazaqstanda alpystan asa opozısıalyq basylym bar ekenin aıtty. Biz munyń bári qyp-qyzyl ótirik ekenin aıtqan edik.
Bizde eshqashan 60 opozısıalyq gazet bolǵan emes. Alty gazet dese, aqylǵa syıady. Olardyń ózi qýǵyn-súrginnen kóz ashpaıtyn gazetter.
Qaırat Kelimbetovtiń Qazaqstanǵa aldaǵy bes jylda mıllıon shetel jumysshysyn shaqyryp, olardy ornalastyrý jóninde másele kótergeni málim. Biz osy problemany da kótergen edik. «Mıllıon júmysshy qaıda turady? Jumyssyzdyq etek alǵanyna qaramastan, bizde onsyz da sheteldikter órip júrgen joq pa?! Esesine, mıllıondaǵan Qazaqstan azamaty turǵyn úıge zárý. Mıllıon sheteldikti shaqyryp, olarǵa jaǵdaı jasasaq, bul úısiz-kúısiz halyqty qorlaý bolyp shykpaı ma!» – dep suraǵanbyz.
Kelimbetov te, Ertisbaev ta jibi túzý jaýap bere almaǵan. Efırden muny da alyp tastapty!
Aqıqatyn aıtýǵa tıispiz
Aqıqatyn aıtýǵa tıispiz, montajǵa ilikken Oraz ekeýmizdiń sózimiz ǵana emes. Ertisbaevtyń aıqaı-shý kóterip, qaı kameraǵa qararyn bilmeı, alaq-julaq etken tustary da alynyp tastalypty.
Anyqtap tyńdaǵan kórermen Ertisbaev pen Kelimbetovtiń mıkrofondary únemi qosylyp turǵanyn baıqaǵan bolar. Al Oraz ekeýmizdiń mıkro- fonymyz birden qosylǵan joq, bizdiń daýsymyz da durys estilmedi. Qarsylastarymyzdyq «krýpnyı planmen» kórsetilgeni óz aldyna. Bizdi basynda bir ret stýdıadaǵy adamdarmen birge kórsetti de, sosyn birese meni, birese Orazdy úzip-julyp kórsetti. Onyń ózinde kileń aıqaı-shýdyń aıasynda.
Sol túsirilimniń kezinde bizge Aqparat mınıstrligi qajet pe, joq pa degen máseleni de kótergen edim.
«Elimizde shynaıy sóz bostandyǵy bolmaı jatsa, ol – sizdiń kináńiz. Siz baspasózdiń qorǵaýshysy emessiz. Kerisinshe, BAQ-ty burynǵydan beter basyp-janshyp tastadyńyz. Eger biz Parlamentke kelsek, sizdiń mınıstrligińizdi taratamyz», – dep edim. Munyń efırge jiberilmegeni óz-ózinen túsinikti shyǵar.
Endi sońǵy «súrprız» jóninde. Efırge biz múldem kelispegen epızod jiberilipti. Dálirek aıtsaq, «nurotandyqtar» men onyń tabynýshylarynyń «Nur Otannyń» paıdasyna sóılegen sózderi men bergen baǵasyn qystyryp qoıǵan. Júzbe-júz kezdeskende múldem basqasha sóılegen adamnyń osyndaı qıanatshyl tirlikke barǵanyna qaıranmyn.
Ol ózi jigittik qasıetten jurdaı eken. Aqparat mınıstriniń ózi rejıser, ózi redaktor, ózi senzor, ózi montajdaýshy bolǵany birtúrli yńǵaısyz da. Álde, «Nur Otannyń» aqyl-oıy, ar-uıaty jáne ar-namysy osy Ertisbaev sıaqtylar ma?!
Men bul suraqty «nurotandyqtarǵa» qoıǵym keledi...
Bolat ÁBİLOV
2007 j
