2004 جىلى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى ءبىرىنشى رەت تەلەدەبات وتكىزۋگە بەل بۋدى. بۇل كوبىنە-كوپ سول كەزدەگى اقپارات ءمينيسترى التىنبەك سارسەنباي ۇلىنىڭ ەڭبەگى ەدى.
جەتى راۋندتىق تەلەدەبات وتكىزۋدى ءبىرىنشى رەت التىنبەك ۇسىنعان. «ەل كىمنىڭ كىم ەكەنىن كورسىن» دەگەن ەدى ول. «وتاننىڭ» قارقىنى تومەن بولدى دا، جۇرت ويلانباستان دەموكراتيالىق وپپوزيسيانى جاقتاپ داۋىس بەردى.
2007 جىلى وتكەننەن ساباق العان بيلىك تەلەدەباتتاردىڭ سانىن ايتارلىقتاي قىسقارتتى.
ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى بەكىتكەن جار دەگەندە جالعىز رەسمي پىكىرسايىستى «حابار» ارناسىندا وتكىزەتىن بولىپ شەشتى. وتە قولايسىز ۋاقىت تاڭدالىپ الىندى، ەندى شە، جۇما – جۇمىس كۇنى، بۇل كۇنى ساعات التىدان جەتى جارىمعا دەيىن جۇرتتىڭ كوبى جۇمىستا بولادى.
پارتيالارعا وتە شەكتەۋلى ۋاقىت بەرىلدى، ساناۋلى مينۋتتىڭ ىشىندە ساياسي پارتيالار جاڭىلتپاش ايتقانداي جارىسىپ جاتتى. ەل تاريحىنداعى ماڭىزدى ماسەلەلەردى كەڭىرەك تالقىلاۋعا مۇرشا بەرمەدى. ونىڭ ءوزى بۇكىل سايلاۋالدى باسەكە بارىسىنداعى جالعىز عانا كەزدەسۋ.
ەكىنشى، ءۇشىنشى كەزدەسۋ جاساۋعا بيلىكتىڭ ءداتى بارمادى. ءسىرا، اشىق پىكىرسايىستىڭ بيلەۋشى توپقا ابىروي اپەرمەيتىنىن ولار دا بىلگەن بولسا كەرەك.
پىكىرسايىس تۋرالى ءسوز بولعاننان-اق ءبىز تىكەلەي ەفيردە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ وكىلدەرىمەن پىكىرسايىس وتكىزۋدى ۇسىندىق.
وسى پارتيانىڭ سۋ جاڭا مۇشەلەرى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ پەن قايرات كەلىمبەتوۆتى جەكپە-جەككە شاقىردىق. ولار ءۇن-تۇنسىز قالعاندىقتان، «نۇر وتانمەن» دەباتقا ءتۇسۋ يدەياسىنىڭ ك ۇلى كوككە ۇشتى.
قارسىلاستارىمىزبەن ەكى رەت كەزدەستىك جانە بىرنەشە رەت تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، ۇزاق كەلىستىك. وراز جاندوسوۆ ەكەۋمىز استانادا وتەتىن، ەرتىسبايەۆ پەن كەلىمبەتوۆ شىعاتىن دەباتقا قاتىسۋعا كەلىسىم بەردىك.
«ءتۇسىرىلىم تىكەلەي ەفير سەكىلدى ءتۇسىرىلسىن، ەشقانداي مونتاج جاسالماسىن، ستۋديادا ءتورت قاتىسۋشى مەن جۇرگىزۋشىدەن باسقا ەشكىم بولماسىن» دەپ ءسوز بايلاستىق. جازبانىڭ ءۇش كوشىرمەسىن جاساۋعا دا كوزبە-كوز كەلىستىك. بىرەۋى – ەرتىسبايەۆقا، ەكىنشىسى – بىزگە، ال ءۇشىنشىسى «31-ارنانىڭ» يەسى ارمانجان بايتاسوۆقا... قول الىستىق!
تەلەسايىستى تۇسىرەتىن كۇن دە كەلىپ جەتتى. «قازاقستان» تەلەراديوكورپوراسياسىنىڭ تابالدىرىعىن اتتاماي جاتىپ-اق كۇتپەگەن جاعدايلارعا كەز بولدىق.
پىكىرسايىستى تۇسىرۋگە ستۋدياسىن ۇسىنىپ وتىرعان كورپوراسيا «31-ارنانىڭ» وپەراتورلارىن ءتۇسىرۋ الاڭىنا كىرگىزبەي قويدى. ارمانجان بايتاسوۆتىڭ دالەلدى سوزدەرىنە قۇلاق اسقان دا ەشكىم بولمادى.
رەگلامەنت تۋرالى دا الدىن الا كەلىستىك. ەكى جاق تا ايتارىن ايتىپ بولعاننان كەيىن تالقىلاۋعا ءتورت مينۋت بەرىلسىن دەدىك. وراز: «دەموكراتيا دەگەنىمىز –پروسەدۋرا. ءارقايسىمىزعا ءبىر-بىر مينۋتتان ءتورت مينۋت بەرىلسىن»، – دەپ ۇسىنىس جاسادى.
– جوق، – دەپ ەرمۇحامەت ۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى، – ءتورت مينۋت كولەمىندە تەك تالقىلايمىز. كىم نە ايتقىسى كەلەدى، سونى ايتسىن!
– وندا ول دەبات ەمەس، بازار بولىپ شىقپاي ما؟! – دەدىك.
– جوق، وسىلاي كەلىسەيىك. ەگەر كەلىسپەسەڭدەر، تەلەدەبات بولمايدى. بۇل جەردىڭ قوجاسى ءبىزبىز! – دەدى ەرمۇحامەت.
– ءبىز سەندەردىڭ شاقىرۋلارىڭدى قابىل الدىق، ەندى ءوز شارتىمىزدى قويامىز.
بىزگە ءجونسىز شارتتى قابىلداۋدان باسقا امال قالمادى.
پىكىرسايىس قىزىقسىز بولدى دەي المايمىز. ماڭىزدى ماسەلەلەردى تالقىلاعان تۇستاردا ءبىراز تەرلەپ-تەپشۋگە دە تۋرا كەلدى.
الايدا اقىر اياعىندا ەرتىسبايەۆ ستۋديادان كوڭىل كۇيى بۇزىلىپ شىقتى. «مىقتى بولدىڭدار، دايەكتەرىڭ دە دالەلدى بولدى» دەپ بىزگە ءبىراز كومپليمەنت ايتقان قايرات كەلىمبەتوۆ ءسوز سوڭىندا: «وپپوزيسيادا وتكىزگەن جىلداردا ابدەن شىنىعىپسىڭدار»، – دەدى.
ەرتىسبايەۆ ۇندەمەدى. قىزىقتىڭ كوكەسى وسى كەزدە باستالدى. تاسپانىڭ ءبىر داناسىن بەرۋدى سۇراپ ەدىك، ەرمۇحامەت نىلدەي بۇزىلدى.
– كەشىرىڭدەر، ءبىراق ءبىز تاسپانى سەندەرگە بەرە المايمىز. ءقازىر كەيبىر تۇسىنىكسىز جەرلەرىن الىپ تاستايمىز، ەفيرگە 45 مينۋتى عانا شىعاتىن شىعار، – دەپ اشىعىن ايتتى. قىسىلىپ-قىمتىرىلعان دا جوق.
مەن دە، وراز دا، ارمانجان دا تاڭ-تاماشا بولىپ قالدىق.
– ءبىز تىكەلەي ەفير فورماتى جونىندە كەلىسكەن جوقپىز با؟ بۇل نەعىلعان سەنزۋرا؟ قايداعى مونتاج؟ قانداي تۇسىنىكسىزدىك؟ تولىعىمەن ەفيرگە شىقسىن! تولىق جازبانى كورسەتىڭدەر! ارمانجان 15:40-تاعى ۇشاقپەن الماتىعا ۇشادى، ال كەشكە تەلەدەباتتى سول كۇيىنشە ەفيرگە بەرسىن! – دەدىك.
– جوق، مەن تاسپانى بەرمەيمىن! بەرمەيمىن دەگەن سوڭ بەرمەيمىن! «31-ارنا» ەفيرگە 5 مينۋت قالعاندا الادى ونى!
جانىمىزدا دەبات تۇسىرىلگەن «قازاقستان» ارناسىنىڭ استانالىق ستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى تۇرعان ەدى. ەندى سودان سۇرادىم:
– تاسپانى بىزگە بەرىڭىزدەرشى!
– كەشىرىڭىز، بەرە المايمىن. ماعان ەرتىسبايەۆ ەشكىمگە بەرمە دەپ بۇيىردى.
بوسقا اق تەر، كوك تەر بولدىق. تاسپانى سول كۇيى الا المادىق. ال تەلەدەباتتى ەفيردەن كورگەن كەزدە توبەمىزدەن جاي تۇسكەندەي بولدى.
پىكىرسايىستىڭ قاي تۇسى سەنزۋراعا ىلىكتى؟
ەندى سونى ەسىمە ءتۇسىرىپ كورەيىن.
مەن «نۇر وتان» پارتياسى تۋرالى پىكىرىمدى ايتقان ەدىم:
«پرەزيدەنتتىڭ اتىن جامىلعاننان باسقا كولدارىڭنان نە كەلەدى؟ ەكى سوزدەرىڭنىڭ ءبىرى – پرەزيدەنت. ال پرەزيدەنتتىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ سىزدەر حالىق جۇماعۇلوۆقا داۋىس بەرەدى دەپ ويلايسىزدار ما؟ ەرمۇحامەت ەرتىسبايەۆ مىرزا، سىزگە بىرەۋ داۋىس بەرەدى دەپ ويلايسىز با؟ سىزدەردىڭ قولدارىڭىزدان كەلەتىنى – تاڭنان قارا كەشكە دەيىن پرەزيدەنتكە ادالدىقتارىڭىزعا انت بەرۋ عانا!». بۇل سوزدەردىڭ ەرتىسبايەۆقا ۇناماعانى ايدان انىق.
جەلگە شاشىلىپ جاتقان اقشا تۋرالى ايتقانىمىز دا ەفيردەن «ءتۇسىپ» قالعان ەكەن.
دالىرەگى، ءبىز جاڭا استاناداعى قاجەتتى-قاجەتسىز قۇرىلىستاردى، پيراميدالار مەن ءزاۋلىم سارايلار تۇرعىزۋدى توقتاتۋدى ايتقان ەدىك.
«ميللياردتاعان دوللاردى – حالىقتىڭ تولەگەن سالىعىن جەلگە شاشۋدى توقتاتۋ كەرەك. ونىڭ ورنىنا قازاقستان حالقىنىڭ كوپشىلىگى مۇقتاج بولىپ وتىرعان ارزان تۇرعىن ءۇي سالعان ءتيىمدى»، – دەگەن ۇسىنىسىمىز سەنزۋرانىڭ تىرناعىنا ءىلىنىپ كەتىپتى.
ەكونوميكانى ديۆەرسيفيكاسيالاۋ تۋرالى ءسوز بولا قالىپ ەدى، قايرات كەلىمبەتوۆ دايىن جوبالاردى ايتىپ ماقتانا باستادى. «جەكە سەكتوردىڭ جەتىستىگىن ءوز اتتارىڭىزعا اۋدارماي-اق قويىڭىزدار. وعان سىزدەردىڭ تيتتەي دە قاتىستارىڭىز جوك. مىسالى، «مەدەۋ» مەن «شىمبۇلاقتى» قايتا قالپىنا كەلتىرۋگە سىزدەردىڭ قانداي قاتىستارىڭىز بار؟ بۇل وتە كۇلكىلى جاعداي»، – دەدىك. ارينە، ەفيردەن بۇل دا كورسەتىلگەن جوق.
حابار بارىسىندا وراز جاندوسوۆ ەكەۋمىز «نۇر وتاننىڭ» باسەكەگە قابىلەتتى ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا نەسىمەن قوسىلعالى جۇرگەنىن سۇرادىق.
سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەستىڭ ناتيجەسىزدىگىن ايتتىق، كوررۋپسيا تۋرالى ايتقاندا بىرنەشە ناقتىلى مىسال كەلتىردىك.
«نۇر وتاننىڭ» باسى-قاسىندا جۇرگەن ءبىر مىقتىنىڭ «بايقوڭىردىڭ» تونىرەگىندەگى داۋ-دامايعا قاتىسى بار ەكەنىن، ەكىنشى بىرەۋىنىڭ «قازاقستان تەمىر جولىنىڭ» بىلىعىنا ارالاسقانىن ايتتىق. «قازمۇنايگاز» باسشىلارىنىڭ ميلليونداعان دوللار پارا العانىن، وسىدان كەيىن «بەككەر حيۋزبەن» داۋ-داماي بولىپ، ونىڭ جاڭعىرىعى امەريكاندىق پروكۋراتۋراعا دەيىن جەتكەنىن مالىمدەدىك.
«سياسى كەپپەگەن» جانە ءبىر جانجالدى ەستەرىنە سالدىق. ەسەپ پالاتاسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، «نۇروتاندىق» ۇمىتكەرلەردىڭ ءبىرى ميللياردتاعان تەڭگەنى ءتيىستى ورنىنا جۇمساماعان ەكەن.
«وسى جانجالدار مەن بىلىق-شىلىقتارعا قاتىسى بار ادامداردىڭ ءبارى دە «نۇر وتاننىڭ» تىزىمىندە ءجۇر. بۇل ادامداردان ىرگەنى اۋلاق سالۋعا نە كەدەرگى؟ نەلىكتەن سايلاۋعا وسىنداي جانجالدارعا قاتىسى بار ادامدارمەن قول ۇستاسىپ قاتىسىپ جاتىرسىزدار» – دەپ سۇرادىق.
ەرينە، مۇندايدى ەفيرگە جىبەرۋگە ەرمۇحامەتتىڭ ءداتى شىداماعان!
ەفيرگە جىبەرىلگەن باعدارلامانىڭ تۋ-تالاقايى شىققان. ءبىزدىڭ ءسوزىمىز تولىق ەمەس.
ەرتىسبايەۆ قازاقستاندا الپىستان اسا وپپوزيسيالىق باسىلىم بار ەكەنىن ايتتى. ءبىز مۇنىڭ ءبارى قىپ-قىزىل وتىرىك ەكەنىن ايتقان ەدىك.
بىزدە ەشقاشان 60 وپپوزيسيالىق گازەت بولعان ەمەس. التى گازەت دەسە، اقىلعا سىيادى. ولاردىڭ ءوزى قۋعىن-سۇرگىننەن كوز اشپايتىن گازەتتەر.
قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ قازاقستانعا الداعى بەس جىلدا ميلليون شەتەل جۇمىسشىسىن شاقىرىپ، ولاردى ورنالاستىرۋ جونىندە ماسەلە كوتەرگەنى ءمالىم. ءبىز وسى پروبلەمانى دا كوتەرگەن ەدىك. «ميلليون ءجۇمىسشى قايدا تۇرادى؟ جۇمىسسىزدىق ەتەك العانىنا قاراماستان، بىزدە ونسىز دا شەتەلدىكتەر ءورىپ جۇرگەن جوق پا؟! ەسەسىنە، ميلليونداعان قازاقستان ازاماتى تۇرعىن ۇيگە ءزارۋ. ميلليون شەتەلدىكتى شاقىرىپ، ولارعا جاعداي جاساساق، بۇل ۇيسىز-كۇيسىز حالىقتى قورلاۋ بولىپ شىكپاي ما!» – دەپ سۇراعانبىز.
كەلىمبەتوۆ تە، ەرتىسبايەۆ تا ءجىبى ءتۇزۋ جاۋاپ بەرە الماعان. ەفيردەن مۇنى دا الىپ تاستاپتى!
اقيقاتىن ايتۋعا ءتيىسپىز
اقيقاتىن ايتۋعا ءتيىسپىز، مونتاجعا ىلىككەن وراز ەكەۋمىزدىڭ ءسوزىمىز عانا ەمەس. ەرتىسبايەۆتىڭ ايقاي-شۋ كوتەرىپ، قاي كامەراعا قارارىن بىلمەي، الاق-جۇلاق ەتكەن تۇستارى دا الىنىپ تاستالىپتى.
انىقتاپ تىڭداعان كورەرمەن ەرتىسبايەۆ پەن كەلىمبەتوۆتىڭ ميكروفوندارى ۇنەمى قوسىلىپ تۇرعانىن بايقاعان بولار. ال وراز ەكەۋمىزدىڭ ميكرو- فونىمىز بىردەن قوسىلعان جوق، ءبىزدىڭ داۋسىمىز دا دۇرىس ەستىلمەدى. قارسىلاستارىمىزدىق «كرۋپنىي پلانمەن» كورسەتىلگەنى ءوز الدىنا. ءبىزدى باسىندا ءبىر رەت ستۋدياداعى ادامدارمەن بىرگە كورسەتتى دە، سوسىن بىرەسە مەنى، بىرەسە ورازدى ءۇزىپ-جۇلىپ كورسەتتى. ونىڭ وزىندە كىلەڭ ايقاي-شۋدىڭ اياسىندا.
سول ءتۇسىرىلىمنىڭ كەزىندە بىزگە اقپارات مينيسترلىگى قاجەت پە، جوق پا دەگەن ماسەلەنى دە كوتەرگەن ەدىم.
«ەلىمىزدە شىنايى ءسوز بوستاندىعى بولماي جاتسا، ول – ءسىزدىڭ كىناڭىز. ءسىز ءباسپاسوزدىڭ قورعاۋشىسى ەمەسسىز. كەرىسىنشە، باق-تى بۇرىنعىدان بەتەر باسىپ-جانشىپ تاستادىڭىز. ەگەر ءبىز پارلامەنتكە كەلسەك، ءسىزدىڭ مينيسترلىگىڭىزدى تاراتامىز»، – دەپ ەدىم. مۇنىڭ ەفيرگە جىبەرىلمەگەنى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى شىعار.
ەندى سوڭعى «سيۋرپريز» جونىندە. ەفيرگە ءبىز مۇلدەم كەلىسپەگەن ەپيزود جىبەرىلىپتى. دالىرەك ايتساق، «نۇروتاندىقتار» مەن ونىڭ تابىنۋشىلارىنىڭ «نۇر وتاننىڭ» پايداسىنا سويلەگەن سوزدەرى مەن بەرگەن باعاسىن قىستىرىپ قويعان. جۇزبە-جۇز كەزدەسكەندە مۇلدەم باسقاشا سويلەگەن ادامنىڭ وسىنداي قياناتشىل تىرلىككە بارعانىنا قايرانمىن.
ول ءوزى جىگىتتىك قاسيەتتەن جۇرداي ەكەن. اقپارات ءمينيسترىنىڭ ءوزى رەجيسسەر، ءوزى رەداكتور، ءوزى سەنزور، ءوزى مونتاجداۋشى بولعانى ءبىرتۇرلى ىڭعايسىز دا. الدە، «نۇر وتاننىڭ» اقىل-ويى، ار-ۇياتى جانە ار-نامىسى وسى ەرتىسبايەۆ سياقتىلار ما؟!
مەن بۇل سۇراقتى «نۇروتاندىقتارعا» قويعىم كەلەدى...
بولات ءابىلوۆ
2007 ج
