Baýyrjan Momyshuly da álippeni oryssha bastaǵan. Búkil qyzmeti orys tilinde ótti. Biraq ol NAǴİZ QAZAQ bolyp qaldy.
Ol oryssha sóılegende onyń asqan sheshendigine, oı júıesiniń, logıkasynyń jampozdyǵyna, bıik bilimdiligine eń zıalymyn degen orystardyń ózi tań qalyp, tańdaı qaǵar edi.
Biraq ol oryssha oqyǵan basqa kóptegen qazaqtar sıaqty qazaq tilinen bezingen joq.
Onyń orys dostary óte kóp edi...
Ol adamnyń ultyna emes, aqyl-parasatyna, adamgershiligine qaraı baǵalaıtyn.
Al óz halqyn, óz qazaǵyn aǵynan jaryla, janyndaı jaqsy kórdi. Onyń ótkenin, qazirgisin, bolashaǵyn oılap, qaırat qyldy, kúresti.
«Jeńiske tek rýhtyń kúshtiligimen ǵana jetýge bolady», — deıdi Baýyrjan Momyshuly. Ol halyqtyń, urpaqtyń rýhy synbaýyn armandaıdy.
«Qoıandy qamys óltiredi, erdi namys óltiredi» degen danalyq sóz qazaqtyń rýh týraly, jaýyngerlik bolmys týraly bıik fılosofıasy. Ony basqalardan kezdestire bermeısińder» deıdi Baýyrjan Momyshuly.
Rýh týraly osyndaı ozyq fılosofıasy bar halyq týraly «keıbir sheshen symaqtar»: «Biz mal edik, qarańǵy edik», — degende meniń ashý-yzam keledi, — deıdi Baýyrjan.
Muny ol sonaý soǵys jyldary aıtty. Al óz halqy týraly mundaı
qorlaý sózdi dál qazir aıtyp júrgenderdi qara jer qalaı ǵana kóterip júr deseńizshi!
«Oktábr revolúsıasyna deıin qazaqtyń eki-aq paıyzy saýatty edi, qalǵandary sý qarańǵy degendi» bizdiń zıaly degenderimiz, bılik basy degenderimiz kúni keshege deıin óz baıandamalarynyń ózegi etip aıtyp keledi. Áli kúnge deıin aıtatyndar bar.
Al Baýyrjan Momyshuly sol soǵys jyldarynyń ózinde: «Kenesarydan onyń kózqarasynyń Marks kózqarasymen sáıkes kelýin talap etýge bolmaıdy», — dep aıdaı álemge jar saldy.
Osydan keıin Máskeý, Máskeýdiń Qazaqstandaǵy qolshoqparlary Baýyrjan Momyshulyn qaıdan jaqsy kóre qoısyn. Búkil keńestik ıdeologıa, kúlli úgit-nasıhat bir jaq. Baýyrjan Momyshuly bir jaq. Noqtaǵa basy syımaǵan degen osy bolady.
Baýyrjan Momyshuly sol kezde aıtty:
«Eger bizder kazak halqynyń barlyq jaqsy dástúrlerin keregi joq dep qýalaıtyn bolsaq, ata-babalarymyzdyń kim ekenin bilmeıtin bolsaq, munyń ózi paıda bere qoıar ma eken?» — deıdi.
Ótkendi jermen-jeksen etý – bolashaq urpaqty máńgúrttikke alyp baratynyn Baýyrjan Momyshuly budan alpys jyldaı buryn aıtyp qatań eskertti.
Qoǵam, qoǵamnyń tizgin ustarlary muny eskermedi. Endi sonyń zardabyn ólerdeı bastan keshirip, tipti myna táýelsiz degen zamannyń ózinde «memlekettik til» máselesimen áýre -sarsańbyz.
1943 jyly 8- naýryzda Baýyrjan Qazaq KSR Halyq Komısarlary Keńesiniń tóraǵasy Nurtas Ońdasynovqa maıdannan hat jazdy.
Sonda ol men jaýdy jaıratyp jatyrmyn, men ataqty batyrmyn demeıdi. Respýblıka basshysyna halyq taǵdyryna arasha túsýdi amanat qylady.
«Asyq, shilik, jasyrynbaq oınaý; jarys, kúres, aqsúıek oınaý jastardy eptilikke, sheberlikke, aılakerlikke, mergendikke, shıraqtyqqa, tabandylyqqa... tárbıeleıdi.
Qazaq halqynyń ótken tarıhyndaǵy barlyq jaqsy dástúrler búgingi tańda kaıta saltanat qurýǵa tıis. Halyq danalyǵynyń altyn qazynasy bizdiń jetistigimizge aınalyp, bilimimiz ben tájirıbemizdi baıytyp, isterimizge qolǵabys jasaýǵa tıis».
Dál sol kezde, 1943 jyly myna men úshinshi synypta oqýshy edim. Soǵystyń sormańdaı balalarynyń biri edim. Asyq oınasaq muǵalim ursatyn, brıgadır: «e, asyqta basyń qalǵyr» dep qýalap jumysqa salatyn.
Al Baýyrjan Momyshuly bolsa, Úkimet basshysyna balalardy shynyqtyr, shırat, shymyr et dep otyr.
Ol endi soǵys kezi dedik. Al dál qazir she? Baýyrjan Momyshulynyń osy ósıeti osy kúngi Úkimetke de óte - móte qatysty.
Esiter qulaq, túsiner júrek, paıymdar aqyl-oı bolsa, Baýyrjan Momyshuly aıtýyndaı -aq aıtty.
«Kókpar, báıge, aýdaryspaq batyldyqqa, eptilikke, bulshyq etti shynyqtyratyn, qumarlyqty oıatar, eseppen táýekelge bel baılaýǵa, tipti óziniń ary men ataǵy úshin ólimge bas tigýge deıin baratyn dástúrli ulttyq sporttyq oıyndar...
Bizdiń shoqynǵandar bul ıgi dástúrlerdi kúni ótken nárse dep qarap, jaýyngerlik qasıetti tárbıeleý isine qoldanýǵa mensinbeı, elemeı, tipti kúni búginge deıin ótken predsedateldiń ústelinde otyrǵan, memlekettik turǵyda otyrǵan, memlekettik turǵyda oılaı almaıtyn adamdar qýdalap keldi».
Baýyrjan Momyshulynyń ult, urpaq taǵdyryna baılanysty osy hatyna Nurtas Ońdasynov jaýap berdi me, bermedi me — ony biz bilmeımiz. Biraq aqıqat aıtady: bul hat tek Ońdasynovqa ǵana arnalmaǵan. Memleket, Úkimet tizginin ustaıtyn keleshek basshylarǵa da arnalǵan.
«Tárbıe jumysyndaǵy osyndaı soraqy jańsaqtyqtyń saldarynan jastardyń keıbir bóligi adam tanymastaı ádepsiz, jeńil oıly, nashar, ebedeısiz, qopal bolyp ósip keledi; tipti sý júrek, qajyrsyz, bas qamyn ǵana oılaıtyndar ushyrasady».
Baýyrjan Momyshuly bul qasiretti jazǵaly beri jarty ǵasyrdan áldeqashan asyp ketti.
Osy dert asqyndamasa, azaıǵan joq. Demek Baýyrjan ósıeti el qamyn, bolashaq qamyn oılaımyn dese,ULT NAMYSYN qorǵaımyn dese, adamdardy azdyrmaı, tozdyrmaı, asyldandyrýǵa asa zer salǵany kerek-aq qoı.
Dál qazir mal tuqymyn asyldandyraıyq degen sóz jıi aıtyla bastady. Al adam tuqymyn, ult násilin asyldandyraıyq dep eshkim jaq ashpaıdy.
Jármeńke jarysynda 51 put kirdiń tasyn kótergen Balýan Sholaq qaıda?!
Kúreste álem chempıony atanǵan Qajymuqan qaıda?!
«Aýzy túkti» dushpandaryn laktaıyn baqyrtqan Imanjúsip qaıda?!
Olar qıaldan jasalǵan ertegilerdiń keıipkerleri emes; olardyń kózin kórgender biren-saran bolsa da áli de bar ǵoı. Osyndaı asyl súıek darabozdardy týǵyzǵan qazaq halqy ornynda, óz Otanynda otyr ǵoı. Halyq asyldardy týǵyzbaýy múmkin ǵoı. Tek olardy izdep taýyp, baýlý úshin basshylarda ıman, yqylas, yjdahat, namys bolýy kerek...
Qyzyl dıktatýra Batyr degen ataqty oǵan kóziniń tirisinde qımady. Qımaǵany bylaı tursyn, ony qudalady:
— Ultshyl, — dedi.
Ultshyldyǵy — patrıottyǵy, Otansúıgishtigi, ult súıerligi.
— Basyna noqta saldyrmaıdy, aıtqanyńa kónbeıdi, aıdaýyńa júrmeıdi, — dedi qyzyl dıktator.
Baýyrjan Momyshuly Ókimettiń ótirikshildiginen jeridi. Konstıtýsıada bári ádemi: odaqtas respýblıkalardyń bári teń pravoly, bári mamyrajaı. Al shyndyǵynda barlyq respýblıkalardy, barlyq ulttardy jappaı orystandyrý saıasaty júrdi, baılyqtyń bárin Máskeý tartyp aldy. Qazaq emes, qyrǵyz emes, tatar emes, bashqurt emes, «keńes halqy» degen shyqty.
— Baýyrjan qoǵamnan tysqary turǵan adam, qoǵamnan tysqary tek aıýan ǵana bolady, — dep keńirdekterin soza, qyzyl dıktatorǵa jaǵympazdana aıqaılady.
Baýyrjan ondaılar týraly:
— Meniń jaýlarym kóp. Jaý taýyp alýym ońaı. Biraq baıybyna barsaq, olar maǵan jaý da emes. Men olardyń ózderimen emes, olardyń boılaryndaǵy merezben kúrestim, — dedi. — Munymdy az ǵana adamdar bolmasa, kóbisi túsingen joq. Ágárakı, rýhanı kór soqyrlar meni jaý sanasa, meıli, solaı-aq bolsyn. Olardyń áýenine tóńkerilip, men ózimniń aq jolymnan qaıtpaq emespin. Men qudaıdan jaýdyń shirikterin emes, irilerin tiledim. Biraq taǵdyr maǵan dostardyń alyptaryn, dushpandardyń baqa-shaıanyn buıyrtty. Al naǵyz jaýlardy men soǵysta ǵana kórdim.
Mine, Baýyrjannyń kredosy, ǵumyrynyń maqsat - muraty, myq shegesi.
Sherhan MURTAZA, jazýshy
«Aqyndar men Ákimder» jınaǵyndaǵy
«Rýh pen namystyń tóresi» maqalasynan yqshamdalyp alyndy
Maqalany kóshirip basarda gıpersiltemesin kórsetýge mindettisiz.
