Atap aıtqanda, nemis avtonomıasyn qurý ıdeıasy, Almaty oblysyndaǵy uıǵyr jáne basqa da aýdandarǵa derbestik berý máselesi jıi kóteriletin jáne ol udaıy jappaı narazylyq týdyratyn. 1991 jyldan keıingi postkeńestik elderde separatızm máselesi ýshyǵa tústi.
Atap aıtqanda, Ázirbaıjanda – Taýly Qarabaq, Grýzıada – Ońtústik Osetıa jáne Abhazıa, Reseıde – Sheshenstan, Moldovada – Prıdnestrove jáne Gagaýzıa. Al Reseı men Ýkraına qaqtyǵysy aýqymy men qarqyny jaǵynan árıne bulardyń barlyǵyn basyp ozady.
Bul jerde erekshe aıta ketetin másele bar. Eger ótken ǵasyrdaǵy bıpolárlyq álemde oryn alǵan qyrǵı-qabaq soǵys kezinde geosaıası qaqtyǵys tek ıadrolyq qarý jarysy men ıdeologıalyq nasıhatta kórinis tapsa, búgingi álem kóp polárly jáne aımaqtyq derjavalardyń qaqtyǵysy aldyńǵy orynǵa shyǵady. Bundaı túzilim jaǵdaıdy tipti shıelenistire túsedi. Sebebi qaqtyǵysqa qatysýshylar sany kóp jáne olardyń árbirimen til tabysý óte qıyn.
Búgingi Qazaqstan úshin kez-kelgen «separatızm» kórinisi opat qylmaı qoımaıtyn «obyrmen» teń. Al álemdegi bul qubylysty juqpaly indetpen salystyrýǵa bolady.
Búginde bul áreket jekelegen halyqtyń nemese aımaqtyń ózin-ózi daralaýynyń kórinisin bildirmeıdi, búgingi jaǵdaıdaǵy «separatızm» – álemdik saıasat pen nasıhattyń quralyna aınalyp ketti. Al onyń saldary tek bir eldiń aýmaǵy úshin ǵana emes, onyń jaqyn kórshileri men strategıalyq seriktesteri úshin de joıqyn apatqa ákelýi múmkin. Kez-kelgen elde oryn alǵan ishki tartys pen qaqtyǵystyń saldary tek sol ýaqytta ǵana emes, onyń keleshegi úshin de qıyndyq týǵyza beredi. Ásirese eldiń ekonomıkalyq damýyn artqa ketirip, shet elden ınvestısıa tartýdyń jolyn kesedi.
Keıingi jyldary jalpy álemde bolyp jatqan ekonomıkalyq daǵdarys pen sońǵy eki jyldaǵy pandemıanyń saldary az bolǵandaı memleketter arasyndaǵy múddeler qaqtyǵysy – ortalyq basqarý saıasatyna qarsy jáne túrli deńgeıdegi aýmaqtyq kıkiljińderi elderdegi saıası shıelenisti órshite tústi.
Bul oraıda, Ortalyq Azıadaǵy terıtorıasy eń úlken jáne EAEO elderi ishinde ekinshi iri memleket sanalatyn Qazaqstan óz táýelsizdigin jarıalaǵannan bastap, Eýrazıalyq ıntegrasıa men kópvektorly saıasat arasynda tepe-teńdikti ustaýǵa tyrysyp keledi. Óziniń ishki qurylymy boıynsha kópetnosty qoǵamy bar Qazaqstan «separatızmniń» kez-kelgen kórinisin el táýelsizdigi men halyqaralyq qaýipsizdikke qater tóndiretin qubylys dep tanıdy.
Ýkraınanyń shyǵysynda Reseı Federasıasynyń dem berýimen oryn alǵan separatızm kórinisteri – Reseıdiń Soltústik Atlantıkalyq Aláns blogymen teke-tiresi men Ýkraınanyń óz ishindegi bıliktiń álsireýiniń nátıjesinde áskerı shıeleniske ákelip, álemdi azyq-túlik, kóshi-qon jáne tipti ıadrolyq qaýipke ıtermelep otyr.
Bul rette, BUU Bas Assambleıasynyń 76-sessıasynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev taraptardy beıbit kelissózge shaqyra sóılegen sózinde memleketterdiń aýmaqtyq tutastyǵynyń mańyzdylyǵyna toqtalǵan bolatyn.
Ýkraınadaǵy kıkiljińnen bólek, Aýǵanstandaǵy tereń gýmanıtarlyq daǵdarys ta Ortalyq Azıa elderiniń qaýipsizdigine úlken qater tóndirýde. Bul rette, Qazaqstannyń halyqaralyq uıymdar úshin óńirlik alańǵa aınalyp, aımaqtaǵy turaqtylyq pen ekonomıkalyq damýdyń kepili bolýǵa áleýeti de, tájirıbesi de jetedi.
Memleket basshysy bul máselede: «Ótkir gýmanıtarlyq jaǵdaı bizdiń basty basymdyǵymyz bolýy tıis. BUU mekemeleri men basqa gýmanıtarlyq uıymdar qaýipsiz jáne kedergisiz gýmanıtarlyq qol jetimdilikke der kezinde ıe bolýy tıis. Almaty qalasynda usynylǵan BUU óńirlik habyn qurý jónindegi Qazaqstan bastamasy osy mańyzdy mısıany oryndaýǵa yqpal ete alar edi. Biz BUU-men, kórshilerimizben jáne uıymdarmen tyǵyz yntymaqtastyq ornatýǵa daıynbyz» degen bolatyn.
Bizdiń terıtorıalyq kórshimiz Qytaı Halyq Respýblıkasy úshin de separatızm qaýpi óte mańyzdy. Bul rette, 1993 jyly Qazaqstanmen birigip qol qoıǵan ekijaqty shartta «separatızm» qaýpi terorızm men ekstremızmmen birge turatyn «úsh negizgi zulymdyq» qatarynda kórsetilgen. Sebebi Qytaı úshin onyń memlekettik birtutastyǵyn kórshi memleketterdiń moıyndaýy óte mańyzdy edi. Sondyqtan joǵaryda atalǵan «úsh zulymdyqqa» qarsy kúres Qazaqstan músheligine kirgen SHYU qyzmetiniń basty baǵyttarynyń birine aınaldy.
Biraq separatızmmen kúresti qarýly qaqtyǵysqa jetkizbeı qalaı júrgizýge bolady? Jalpy qaraǵanda soǵys áreketteri júrip jatqan ýaqytta da kelissóz ústeline otyryp, máseleni talqylaýǵa bolatyny belgili. Mysal retinde, Moldova Gagaýzıamen, Reseı Sheshenstanmen osylaı jasaǵany belgili.
Jalpy álemdik qaýymdastyq mundaı qaqtyǵystardyń aldyn alý úshin jáne ol oryn alǵan jaǵdaıda onymen qalaı kúresý kerektigi týraly usynystardy burynnan ázirlep qoıǵan. Ol úshin óz aýmaǵynda da, kórshiles elderde de separatızm kórinisteriniń bolǵanyn qalamaıtyn memleketter mynadaı normalardy saqtaýy qajet:
- BUU-nyń 3 qaǵıdaty – ıaǵnı, memleketterdiń egemendik teńdigin saqtaý, aýmaqtyq tutastyqty qurmetteý jáne memleketterdiń beıbit qatar ómir súrýi;
- Ekonomıkalyq, áleýmettik jáne mádenı quqyqtar týraly halyqaralyq pakti;
- Azamattyq jáne saıası quqyqtar týraly halyqaralyq pakti.
Bylaı qaraǵanda qarapaıym ǵana qaǵıdalar. Alaıda, ádette bolatyndaı qarapaıym ustanymdardy saqtaýdyń ózi qıyndyq týǵyzyp jatady. Degenmen, bul másele boıynsha EQYU ázirlegen jeke qujattar da bar. Eger olardy saqtaı bilse eldegi separatızmniń damýyna jol bermeýge ábden bolady. Olar:
- Til salasynda az ulttardyń quqyǵy týraly Oslo usynystary;
- Ár túrli qoǵamdardy biriktirý boıynsha Lúblána usynystary;
- Kópultty qoǵamdaǵy polısıa qyzmeti máseleleri boıynsha usynystar;
- Az ulttardyń bilim alý quqyqtary týraly Gaaga usynystary;
- Az ulttardyń qoǵamdyq-saıası ómirge tıimdi qatysýy týraly Lýnd usynystary;
- Memleketaralyq qatynastardaǵy az ulttar týraly Bolsan usynystary.
Bul usynystardyń barlyǵy da ókinishke oraı, túrli qaqtyǵystardyń saldarynan tógilgen qan, shyqqan jan tájirıesi negizinde jazylǵan. Sondyqtan buǵan júrdim-bardym qaramaǵan jón. Ultaralyq beıbitshilik pen kelisimdi saqtaý úshin jumsalatyn kúsh-jiger, bastalyp ketken janjaldy toqtatý jáne onyń saldaryn joıýǵa qajetti resýrstan on ese az bolatynyn túsinýimiz kerek.
Sondyqtan Qazaqstannyń separatızmniń kez-kelgen túrin qoldamaý turǵysyndaǵy ustanymy – halyqaralyq quqyqty saqtaý ǵana emes, ekonomıkalyq jaǵynan da ábden zerdelengen sheshim.
Biz álemge osy ustanymdy nasıhattaý men taratý úshin ǵana emes, sonymen birge ózimizdiń ishki birlikti nyǵaıtý úshin únemi jumys isteýimiz kerek.
Maqalanyń tolyq nusqasy osy siltemeden oqı alasyz:
https://dalanews.kz/saraptama/81765-separatizmning-alem-ushin-zhane-qazaqst
