Eger erte bastan etek-jeńimizdi jınap, óz-ózimizge senimdi bolsaq, búgingi kúni ózge emes, Qazaq memleketinde qazaq tili sóz qozǵar másele bolmas edi. Jyldan jylǵa qazaq tiliniń qoldanýshylary artyp kele jatqanymen, ultymyzdyń tilimizdiń taǵdyryna degen alańdanýshylyǵy da artyp keledi. Óıtkeni, tilimiz áli de bıliktiń minberine, ǵylymnyń tórine shyǵyp, memelkettik mekemelerdiń isin júrgize almaı kele jatyr. Oǵan ne kedergi deseńiz, qazanshynyń qaıdan qulaq shyǵarsa da óz erki degendeı, el isin júrgizip otyrǵan kisilerge kelip tireledi. Sol búgingi qazanshylalar zań shyǵarýa, zańdy ózgertýge qumar. Ózderine salsań, zańnyń bárin óz qajetterine saı jasap alǵysy keledi. Qazaq balasyn qazaq azamaty jasaǵysy kelmeı, qazaq jerin satqysy keledi. Elimniń baılyǵyn qazaq azamatyna emes, árkimge bir atasynan qalǵan mura etkisi keledi. Biraq, qazaq tiline jasalǵan qıanatty kórgisi kelmeıdi.
Ata zańdy ózgertkisi keletinder Ata zańymyzdyń 7-babynyń 2- tarmaǵyn bilmeıtin sıaqty. Bilse de sońǵy kezde umytyp ketken sıaqty. Bilgen bolsa, ózge eldiń memlekettik tilin qazaq tilimen qatar qoıǵan «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady» degen bapty áldeqashan alyp tastaǵan bolar edi ǵoı. Eshten kesh jaqsy degen, esterinde joq bolsa endi esine salaıyq. Ata zańǵa ózgerister ener bolsa, osy bapty da alyp tastaýdy talap eteıik. Dál osy bap alynbaı, qazaq tiliniń kósegesi kógerýi múmkin emes. Dál osy bap badyraıyp turǵan soń memlekettik qyzmetke memlekettik tilden bir aýyz sóz bilmeıtin adam keledi. Osy bap turǵandyqtan eldegi búkil is-qaǵazdary memlekettik tilge kóshýge asyqpaıdy.
Qazaq tiliniń emshisi ýaqyt deıdi. Ýaqyt óte bári óz orynyna keledi deıdi. Ol ýaqyt sonda qaı ýaqyt? Orys tilin umytyp, bárimiz aǵylshyn tiline kóshken kezde me? Ótkende bir joǵarǵy oqý ornynyń basshylyq qyzmetterinde uzaq jyldan beri júrgen kisiniń «89 jyly 2 qazaq tobyn ashqanda bórkimizdi aspanǵa laqtyrǵanbyz. Qazir bizdiń ýnıversıtettiń 92 paıyzy qazaq, qazaq tobynda oqıtyndar 75 %. Bárin ýaqyt óz retinde saldy» degenin estidim. Biraq, ol kisi qazaq tildi muǵalimderi men stýdentteri kóbeıgenimen, 25 jylda is-qaǵazdaryn qaı tilde júrgizip kele jatqandaryn oılamǵan edi.
Atalǵan bapqa baılanysty aıtar bolsaq, depýtattarymyzdan bastap qatardaǵy keıbir azamattarymyzǵa deıin «áli bunyń ýaqyty kelgen joq» dep qutylady. 26 jyl ishinde qazaqtardyń elimizdegi úles salmaǵy eki esege jýyq óskeni belgili. Soltústiktegi bir-eki oblystan basqa oblystyń bárinde qazaqtyń sany 50 paıyzdan joǵary. Egemendik jyldardaǵy 6,5 mıllıon qazaq qazir 11 mıllıonnan asyp, jalpy halyqtyń 70 paıyzynan assa, 6 mıllıonnan 3 mıllıonǵa deıin azaıǵan orys halqy 20 paıyzǵa jeter jetpes, qalǵan 10 paıyzy azsandy ult ókilderi (basym bólgi túrik tektes ulttar). Onyń ústine sol búkil halyq bir aýyzdan «bir el - bir taǵdyr» dep urandaıdy ǵoı. Sondyqtan, da soltústik oblystarmen ózimizdi ózimiz qorqyta beretin kezden ótip kettik deýimizge tolyq negiz bar.
Prezıdent bılyǵy joldaýynda «Atap aıtqanda, úsh tildi oqýǵa kezeń-kezeńmen kóshý máselesi boıynsha usynystar ázirlensin. Qazaq tiliniń basymdyǵy saqtalady. Onyń ári qaraı damýyna zor kóńil bólinedi. Sonymen qatar, búginde aǵylshyn tili – jańa tehnologıa, jańa ındýstrıa, jańa ekonomıka tili. Qazirgi kezde 90% aqparat aǵylshyn tilinde jarıalanady. Árbir eki jyl saıyn olardyń kólemi 2 ese ulǵaıyp otyrady. Aǵylshyn tilin meńgermeı, Qazaqstan jalpy ulttyq progreske jete almaıdy.» dep adamı kapıtaldy damytý baǵyty boıynsha aıtyp ótipti. Meniń oıymsha, joǵarydaǵy atalǵan bap turǵan kezde, qazaq tiliniń basymdylyǵy saqtala qoımasy anyq. Ol bap alynyp qana qoımaı, memlekettik tildiń mártebesi Ata zańda naqty belgilenip, ózge de zańdarda basymdylyq berilmese, orys tiliniń orynyn aǵylshyn tili basady dep oılaımyn.
Prezıdent Nursultan Nazarbaev aıtqandaı, aǵylshyn tilin meńgermeı zamanǵa ilesýimiz de múmkin emes. Sondyqtan aǵylshan tilin meńgerýmen birge, tilimizdi saqtap qalýǵa haraket jasaýymyz kerek. Ol úshin Ata zańnyń 7- babynyń 2- tarmaǵyn «Memlekettik uıymdarda jáne jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda is-qaǵazdary qazaq tilinde júredi. Memlekettik qyzmetker memlekettik tildi bilýge mindetti» dep ózgertýdi usynamyn.
Sonymen birge, qazaq tilin bilim men ǵylym tiline aınaldyra bilýimiz kerek. Ol úshin:
- Memlekettik bilim grantyna úmitkerler mindetti túrde qazaq tilinen emtıhan tapsyrýy shart.
- Ǵylymǵa keletin úmitkerlerge de, atap aıtqanda magıstratýra men doktorantýra dárejesin alýǵa úmitkerler aǵylshyn tili men birge memlekettik til - qazaq tilinen emtıhan tapsyrýy kerek.
- Ǵalymdarymyzǵa sheteldik basylymdarǵa ǵylymı maqala jazýdy talap etýmen birge, jylynda birneshe ǵylymı maqalasyn qazaq tilinde jazýdy mindetteý kerek.
Mine, osy atalǵan talaptardy qoıǵan kezde ǵana árkimdi ózi úshin memlekettik tildi úırenýge jeteleımiz. Biz úshin eshkim qazaq tilin úırenbeıdi. Ózi úshin aǵylshyn tilin úırense, qazaq tilin de ózi úshin úırenetindeı jaǵdaı týǵyzatyn ýaqyt keldi. Jáne bul talap dál osy kezden bastalýǵa tıis. Áıtpese orys tilinen qutylǵanmen, aǵylshyn tiline tutylamyz.
Turdybek QURMETHAN
