Almaty ıadrolyq fızıka ınstıtýty Astana fılıalynyń ınjeneri Málik Qalıekperov atom energetıkasynyń qajettiligi men ony damytýdyń ǵylymı negizdegi derekterin keltirdi. Onyń aıtýynsha, qazirgi tańda Qazaqstanda aýany lastap jatqan parnıktik gazdyń 80 paıyzy energetıka sektorynan bólinip otyr.
-AES – bul eń aldymen elektr energıasyn óndirý kózi. Qazirgi ýaqytta Qazaqstanda elektr energıasynyń 70%-n kómir stansalary óndiredi, olardyń ortasha tozýy 70%-dan asady. Birqatar stansalar aldaǵy 10 jylda qoldanystan shyǵarylady.
Sonymen qatar, elde elektr energıasyn tutynýdyń ósýi jyl saıyn shamamen 3% - ǵa artyp keledi. Osyǵan baılanysty Úkimet 2035 jylǵa deıin jańa qýat kózderin iske qosý Josparyn bekitti. Josparǵa sáıkes aldaǵy ýaqytta elimizde 26,5 GVt jańa qýat engiziledi, oǵan jumys istep turǵan stansalardy jańartý da, jańasyn salý da kiredi.
Árıne, jańǵyrtylǵan energıa kózderi odan ári damıtyn bolady. Sonymen qatar gaz týrbınaly jáne bý-gaz qondyrǵylary bolyp tabylatyn retteýshi qýat engiziledi. Gaz generasıasynyń iri qurylys obektileri Túrkistan, Qyzylorda oblystarynda jáne Almaty jáne Shymkent qalalarynda iske asyrylýda. Jumys istep turǵan kómir stansalaryn jańǵyrtý da josparlanǵan, mysaly, Ekibastuz GRES-in keńeıtý, Kókshetaý, Semeı jáne Óskemen qalalarynda úsh kómir stansasyn salý kózdelip otyr.
Ókinishke qaraı kómirtekti beıtaraptylyq jónindegi álemdik saıasatqa baılanysty qazirgi ýaqytta kómir stansalaryn salýǵa qarjy tartý qıyn. Halyqaralyq qarjy ınstıtýttary parnıktik gazdar shyǵaryndylarynyń joǵary bolýyna baılanysty kómir stansalaryn salýǵa qarajat bólmeıdi. Osyǵan oraı eki joǵary qýatty reaktory bar "jasyl" energıa kózderine jatatyn bir AES salý qarastyrylýda.
Mysaly, bizdiń elimizde parnıktik gazdar shyǵaryndylarynyń 80%-ǵa jýyǵy energıa sektorynan taraıdy. Eger bir qýattylyǵy 1000 MVt kómir jáne atom elektr stansalarynyń qurylysyn salystyratyn bolsaq, onda biz kómirqyshqyl gazynyń shyǵaryndylaryn 7 mln.tonnaǵa deıin qysqarta alamyz.
Bizdiń elimizde JEK sektory jaqsy damyp keledi. Qazirgi ýaqytta elimizde jalpy qýaty 2900 MVt bolatyn 148 JEK nysany paıdalanylýda. Bul 46 kún elektr stansasy, 59 jel elektr stansasy. Biz 2025 jylǵa qaraı JEK-tiń jalpy generasıanyń 6% úlesine qol jetkizýdi maqsat etip qoıdyq, alaıda ótken jyly osy maqsatqa qol jetkize aldyq. Budan basqa, osy jyldyń 6 aıynyń qorytyndysy boıynsha JEK úlesi óndirilgen elektr energıasynyń jalpy kóleminiń 6,5%-n qurady. Úkimet jańǵyrtylǵan energıa kózderin damytý úshin barlyq sharalardy qabyldaýda, JEK óndiretin elektr energıasynyń baǵasyn tómendetý úshin aýksıon tetigi engizildi. 2027 jylǵa deıin aýksıon boıynsha qýaty 6700 MVt stansıalardy iske qosý josparlanǵan.
Budan basqa Jambyl oblysyndaǵy jel elektr stansıalary boıynsha 1000 MVt iri ınvestısıalyq nysandardy iske asyrý josparlanǵan. Alaıda, JEK-tiń bir kemshiligi bar. Aýa-raıyna baılanysty JEK turaqsyz energıa kózi sanalady. Jel bolmaǵan kezde – elektr qýaty da joq, Kún bolmasa da solaı. Jel elektr stansalary úshin belgilengen qýatty paıdalaný koefısıenti, tipti jel áleýeti bar aımaqtarda da 35-40% quraıdy. Eń kóbi 41-42%. Al bizge ónerkásip pen jalpy ekonomıkany damytý úshin 24/7 jumys isteıtin turaqty energıa kózderi qajet.
Sondyqtan búkil álem atom energetıkasyn damytýǵa umtylady.
Ókinishke qaraı Qazaqstan elektr energıasy qatty jetispeıtin saǵattarda shekara mańyndaǵy elderden elektr energıasyn josparly túrde satyp alýda. 2023 jyldyń qorytyndysy boıynsha tutynylǵan 115 mlrd. kVtsaǵ bolsa, sonyń 2 mlrd. kVtsaǵ astamy Reseıden josparly túrde satyp alyndy. Bolashaqta buǵan jol bermeý úshin biz qazirdiń ózinde sharalar qabyldaýymyz kerek. Qazirgi ýaqytta kóptegen elder óz elderinde atom elektr stansalaryn salýda. Qytaıda 26 reaktor salynýda, BAÁ óziniń alǵashqy atom elektr stansasyn saldy, Túrkıa da óziniń alǵashqy elektr stansasyn salý ústinde, kórshimiz Ózbekstan AES salatynyn jarıalady.
Bizdiń elimizde atom energetıkasyn damytý áleýeti óte joǵary. Tabıǵı ýran óndirý boıynsha álemde birinshi orynǵa ıe bolýdan basqa, Óskemen qalasynda Úlbi metalýrgıa zaýytynda Keńes Odaǵynan bastap otyn tabletkalary óndiriledi. 2021 jyldan beri Úlbi metalýrgıa zaýyty daıyn ıadrolyq otyn shyǵarady. Atom stansıasynda eń sezimtal oryn – ıadrolyq otyn, bizdiń joǵary bilikti mamandar qazirgi ýaqytta Qytaıǵa eksporttalatyn daıyn ıadrolyq otyn shyǵarady. Alǵashqy partıalar Qytaıdaǵy Atom stansalaryna jóneltildi.
Memleket basshysynyń Qazaqstanda atom energetıkasyn damytý múmkindigin zerdeleý jónindegi tapsyrmasyn oryndaý maqsatynda reaktorlyq tehnologıalardy tańdaý boıynsha buryn júrgizilgen zertteýlerdi ózektendirý, AES-tiń qýaty men qurylys aýdanyn anyqtaý boıynsha jumystar júrgizildi. Júrgizilgen zertteýlerdiń qorytyndysy boıynsha stansıanyń qýaty 2800 MVt deıingi AES qurylysynyń eń qolaıly aýdany retinde Almaty oblysy Jambyl aýdany Úlken aýylynyń aýmaǵy tańdaldy.
Áleýetti jetkizýshiler retinde «CNNC» (QHR, HPR-1000 reaktory), «Rosatom» (RF, VVER-1200, VVER-1000 reaktorlary), «KHNP» (Ońtústik Koreıa, APR-1400 reaktory) jáne «EDF» (Fransıa, EPR1200 reaktory) kompanıalary qarastyrylýda. Qazirgi ýaqytta ıadrolyq tehnologıalardy jetkizýshilermen AES salý jobasyn iske asyrý boıynsha usynylyp otyrǵan sharttardy talqylaý boıynsha kelissózder júrgizilýde.
Bul rette Memleket basshysy 2023 jylǵy 1 qyrkúıektegi «Ádil Qazaqstannyń ekonomıkalyq baǵyty» atty Qazaqstan halqyna Joldaýynda osy máseleni halyqpen aldyn ala jarıa talqylaýdy júrgize otyryp, Qazaqstanda AES salý máselesi boıynsha jalpyulttyq referendým ótkizýge bastamashylyq etkenin atap ótý mańyzdy. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti óz Joldaýynda referendým ótkizý merzimderi keıinirek belgilenetinin atap ótti. Referendým ótkizý tártibi 1995 jylǵy 2 qarashadaǵy «Respýblıkalyq referendým týraly» Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýsıalyq zańymen reglamenttelgen.
Qazaqstanda qaýipsizdiktiń barlyq talaptaryna jaýap beretin jańa jetistikter men ázirlemelerdi paıdalana otyryp, jańa býyn III nemese III + AES-tiń qurylysy qarastyrylýda, bul apat qaýpin azaıtady. Jańa býyn reaktorlarynyń basty ereksheligi – stansıany syrtqy jáne ishki áserlerge barynsha tózimdi etetin belsendi jáne pasıvti qaýipsizdik júıeleriniń biregeı úılesimi. Qazirgi zamanǵy úshinshi býyn stansıalarynda aýyr apat yqtımaldyǵy jylyna 10-7 oqıǵadan az – 10 mıllıon jyl ishinde bir ǵana apat bolýy múmkin. Stansıalar qunynyń 40% deıin qaýipsizdik júıelerine ketedi. Bul rette, Chernobyl AES-i 1977 jyly, al Fýkýsıma AES-i 1971 jyly salyndy jáne qaýipsizdigi áldeqaıda tómen eski býyn reaktorlary boldy, sondyqtan qazirgi AES-pen salystyrǵanda apat qaýpi joǵary.
Qazaqstanda qurylys úshin qarastyrylatyn barlyq reaktorlar eki tizbekti bolyp tabylady, onda birinshi tizbekte sý aınalyp, belsendi aımaqqa tikeleı tıip turady. Birinshi kontýrdaǵy sýdyń jylýy ekinshi kontýrdaǵy sýǵa janaspaı beriledi. Bul jaǵdaıda týrbına reaktordyń ekinshi tizbeginde óndirilgen býlardy basqarady. Jalpy, AES-te sý jabyq júıede aınalady, onda paıdalanylǵan bý kondensasıalanyp, qaıtadan paıdalanylady.
Balqash kóliniń jaǵasynda AES ornalastyrylǵan jaǵdaıda, AES paıdalaný kezinde sýdyń qaıtarymsyz shyǵyny kól betinen sýdyń tabıǵı býlanýynan bolatyn shyǵynmen salystyrǵanda áldeqaıda tómen bolatynyn atap ótý mańyzdy. Máselen, 2023 jyly Balqash kóliniń sý balansynyń shyǵys bóligi sý betinen – 18,7 km3 kóleminde býlanýmen usynylǵan. Vendorlar usynǵan derekterge sáıkes eki blokty AES paıdalanýdan sýdyń qaıtarymsyz shyǵyny (býlanýy) jylyna shamamen 63 mln.m3 quraıdy, bul Balqash kóliniń barlyq býlanýynyń 0,32%-na teń. Aıta ketý kerek, Balqash kólindegi sýdyń jalpy kólemi shamamen 108,3 mlrd. m3 quraıdy, bul AES salqyndatý úshin qajetti kólemnen edáýir kóp, sondyqtan AES kóldiń kólemine aıtarlyqtaı áser etpeıdi.
