Túrkistan oblysy, Shardara aýdanynda búkil Qazaqstandy eseńgiretken oqıǵa oryn aldy. Jergilikti turǵyn, 70 jastaǵy aqsaqaldy óz uly aıaýsyz sabaǵan. Osy másele jóninde Dalanews tilshisi tájirıbeli psıholog, L.N.Gýmılev atyndaǵy Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshysy,«Máńgilik» qoǵamdyq qorynyń jetekshisi Ibragım Aıdos Erbolulymen suhbattasyp, búgingi kúnniń ózekti máseleleri men adam psıhologıasyndaǵy ózgerister jaıly pikirin bildik.
Bul – jeke bir otbasyndaǵy qaıǵy ǵana emes. Bul – otbasylyq qundylyqtar men rýhanı baılanystyń álsireýiniń kórinisi. Sońǵy jyldary elimizde otbasylyq janjaldardyń, ásirese ata- anasyna kúsh kórsetý faktileriniń artýy baıqalady. Bul- jeke tragedıa emes, bul – áleýmettik dert.
«Ata-anaǵa baǵyttalǵan agresıa ártúrli formada kórinýi múmkin. Fızıkalyq zorlyq- ata- anaǵa qol kóterý, ıterý, dene jaraqatyn keltirý. Psıhologıalyq qysym- balaǵattaý, qorqytý, mensinbeý, aıqaılaý.Qarjylyq qysym- ata-ananyń zeınetaqysyn ıemdený, aqshalaı qysym jasaý.Áleýmettik oqshaýlaý- ata-anadan alystap, olardy jalǵyz qaldyrý, nemerelermen kezdestirmeý.
Kóbinese bul jaǵdaılar jasóspirimder arasynda jıi kezdesedi. Alaıda, onyń alǵysharttary erte jastan –aq qalyptasa bastaıdy. Máselen, kishkentaı bala ata-anasyn qaıta-qaıta shaqyryp, kóńil aýdartýǵa tyrysqanda,úlkender ony elemeı qoısa, bala ıterýge, urýǵa kóshe bastaıdy. Bul da- shekara buzýdyń alǵashqy belgisi. Ádette, mundaı áreketterge ata-analar kúle qarap, «bala ǵoı» dep mán bermeı jatady. Alaıda, dál osy kezeńde emosıany durys jetkizýdi úıretpese, jyldar óte kele ishki renish jınalyp, onyń salmaǵy aýyrlaı túsedi. Al ol jınaqtalǵan sezimder ýaqyt óte kele ata-anaǵa baǵyttalǵan agresıa retinde kórinýi múmkin»,- deıdi psıholog maman.
Qazaq qoǵamynda ata-ana- qurmettiń, syılastyqtyń jáne tárbıeniń tiregi. «Atańa ne qylsań, aldyńa sol keledi» - dep beker aıtpaǵan dana halqymyz. Bul sóz urpaq tárbıesindegi eń mańyzdy qaǵıdalardyń biri. Ata- anany qurmetteý-balanyń boryshy, al olardyń alǵysyn alý- baqyttyń eń úlkeni sanalǵan. Degenmen, búginde bul qasıetti uǵymnyń maǵynasy kómeski tartyp bara jatqandaı. Sońǵy jyldary ata-anasyna daýys kóterip, tipti qol jumsaıtyn balalar jaıly jıi estıtin boldyq. Bul – jaı ǵana «bala erkelep ketti» deıtin jaǵdaı emes, bul- zorlyq-zombylyqtyń erekshe ári qaýipti túri.
Ata-anaǵa qarsy agresıa- kóbinese qoǵamda jabyq, kóleńkede qalatyn, ashyq aıtylmaıtyn másele. Biraq, bul únsizdik- janaıqaı. Ony elemeý- bútin bir urpaqtyń adasýyna jol berý.
Sarapshy kózqarasy: Mahabbattyń ámbebap formýlasy joq
«Balany jetkilikti jaqsy kórmegen» degen túsinik týraly aıtatyn bolsaq, bul jerde mynany eskerý kerek:mahabattyń bárine ortaq, ámbebap formýlasy joq. Ár adamnyń mahabbatty qabyldaý jáne berý tásili ártúrli. Bireýge ol jyly sóz, al bireýge- qamqorlyq, al úshinshisine – qatal tártip. Sondyqtan da «bala jetkilikti meıirim kórmedi» degen túsiniktiń ózi árkim úshin árqalaı uǵynylady.
Keıde ata-ananyń mahabbatqa degen túsinigi durys bolmaýy múmkin- biz úshin durys emes bolyp kórinetin tásil, ol úshin shynaıy súıispenshiliktiń kórinisi bolýy yqtımal. Kóbinese ata-analar balasyn uryp nemese jazalap alǵan soń, artynan ózderin kináli sezinip, balasyna tátti berýi, kóńilin tabýǵa tyrysýy- osynyń aıǵaǵy. Olar muny «mahabbatpen jasadym» dep túsinedi. Iaǵnı, tártip te, jazalaý da, ruqsat berý de- barlyǵy súıispenshilik úshin jasalyp jatyr degen ustanymda bolady.
Alaıda, máseleniń ekinshi jaǵy bar: balalar- ata-ananyń aınasy. Olar kóbine eresekterden kórgenin qaıtalaıdy.Eger syrt kózge bári jaqsy kórinetin otbasynyń ishinde bala ata-anasyna agresıa kórsetip jatsa, onda bul jaǵdaıda birjaqty qaraýǵa bolmaıdy. Jaǵdaıdy keshendi túrde taldaý qajet. Árıne, bul eshqashan balanyń agresıasyn, ásirese ata-anasyna kórsetilgen psıhologıalyq nemese fızıkalyq zorlyq-zombylyqty aqtamaıdy. Mundaı áreket úshin adam mindetti túrde jaýap berýi tıis. Biraq, sonymen qatar ata-ananyń da óz minez-qulqyn, qarym-qatynas úlgisin, tárbıelik tásilderin qaıta qarap, óz úlesin túsinýge tyrysýy- óte mańyzdy,- deıdi maman.
Agresıa baıqalsa- eń aldymen qaýipsizdikti oılaý kerek
«Eger bala jasy kámeletke tolǵan, ıaǵnı eresek bolsa jáne ata-anasyna fızıkalyq nemese psıhologıalyq qysym kórsetip jatsa- eń birinshi kezekte ata-ana óz qaýipsizdigin qamtamasyz etýi kerek. Qajet bolǵan jaǵdaıda quqyq qorǵaý organdaryna júginýden qoryqpaý qajet.
Ókinishke oraı, bizde mundaı jaǵdaıda «uıat bolady», «bala ǵoı», «halyq ne deıdi?» degen sıaqty qoǵamdyq kózqarastyń salmaǵy adam quqyǵynan joǵary qoıylady.Alaıda, bul –óte qaýipti kózqaras. Ata –ana – eshkimniń soqqysyna nemese qorlyǵyna tózýge mindetti emes.
Eger bala 10 jas shamasyndaǵy kishkentaı bolsa, onyń agresıasy- bul dabyl sıgnaly. Ol tárbıede, qarym-qatynasta bir jerden aqaý ketkenin kórsetedi. Bul jaǵdaıda otbasymen jumys isteıtin mamandardyń kómegine júginý- eń durys sheshim»,- deıdi psıholog Ibragım Aıdos Erboluly.
Agresıa- adamnyń ishki kúızelisine reaksıa
«Agresıa árqashan da sheshim izdeýdiń burys túri. Biraq, keı adamdar úshin bul- jalǵyz túsinikti jol. Máselen, psıhologıada bala ákesinen ashýyn anasyna jasalǵan ádiletsizdik úshin kórsetýi múmkin. Bul jaǵdaıda ol ádilet ornatqysy keledi. Biraq, árıne, bul áreket aqtalmaıdy. Ókinishke qaraı, bizdiń qoǵamda psıhologıalyq kómekke júginý áli de sırek. Qazaqstanda 83.7% adam ómirinde birde bir ret psıhologtyń kómegine júginbegen. Adamdar problemany sheshkenshe, ony jasyryp, únsiz ómir súrýge tyrysady. Al emosıalyq aýyrlyq syrtqa shyqpaǵan saıyn, ishte ý bolyp jınala beredi. Sondyqtan, ár jaǵdaı jeke qarastyrylýy kerek. Agresıanyń artynda- tereń jara,estelikter, sheshilmegen psıhologıalyq problemalar men balalyq shaqtaǵy aýyr áserler turýy múmkin»,- deıdi maman.
Ata-ana men bala arasyndaǵy qarym –qatynas – kez kelgen otbasynyń irgetasy. Bul qarym-qatynasta jylýlyq, túsinistik, qurmet pen shynaıy mahabbat bolsa ǵana, urpaqtan urpaqqa beriler qundylyqtar saqtalady. Ata-anaǵa qol kótergen balany aqtaýǵa bolmaıdy. Biraq onyń nege bulaı áreket etip jatqanyn túsinýge tyrysý- bolashaqta mundaı qaıtalanbaýy úshin mańyzdy qadam. Mundaı kezde otbasy ishindegi qarym qatynasty qaıta qarap, dıalog ornatyp, qajet bolsa, mamandar kómegine júgingen jón.
Ata- ana da, bala da bir birine jaý emes. Ekeýi de- ómirdiń túrli kezeńderinde jaraqat alǵan, biraq mahabbatqa zárý adamdar. Eń bastysy- bir-birimizdi estı alý, túsine bilý jáne keshirýge daıyn bolý.
Asel Qaıratqyzy
