تۇركىستان وبلىسى، شاردارا اۋدانىندا بۇكىل قازاقستاندى ەسەڭگىرەتكەن وقيعا ورىن الدى. جەرگىلىكتى تۇرعىن، 70 جاستاعى اقساقالدى ءوز ۇلى اياۋسىز ساباعان. وسى ماسەلە جونىندە Dalanews ءتىلشىسى تاجىريبەلى پسيحولوگ، ل.ن.گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى،«ماڭگىلىك» قوعامدىق قورىنىڭ جەتەكشىسى يبراگيم ايدوس ەربولۇلىمەن سۇحباتتاسىپ، بۇگىنگى كۇننىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى مەن ادام پسيحولوگياسىنداعى وزگەرىستەر جايلى پىكىرىن بىلدىك.
بۇل – جەكە ءبىر وتباسىنداعى قايعى عانا ەمەس. بۇل – وتباسىلىق قۇندىلىقتار مەن رۋحاني بايلانىستىڭ السىرەۋىنىڭ كورىنىسى. سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدە وتباسىلىق جانجالداردىڭ، اسىرەسە اتا- اناسىنا كۇش كورسەتۋ فاكتىلەرىنىڭ ارتۋى بايقالادى. بۇل- جەكە تراگەديا ەمەس، بۇل – الەۋمەتتىك دەرت.
«اتا-اناعا باعىتتالعان اگرەسسيا ءارتۇرلى فورمادا كورىنۋى مۇمكىن. فيزيكالىق زورلىق- اتا- اناعا قول كوتەرۋ، يتەرۋ، دەنە جاراقاتىن كەلتىرۋ. پسيحولوگيالىق قىسىم- بالاعاتتاۋ، قورقىتۋ، مەنسىنبەۋ، ايقايلاۋ.قارجىلىق قىسىم- اتا-انانىڭ زەينەتاقىسىن يەمدەنۋ، اقشالاي قىسىم جاساۋ.الەۋمەتتىك وقشاۋلاۋ- اتا-انادان الىستاپ، ولاردى جالعىز قالدىرۋ، نەمەرەلەرمەن كەزدەستىرمەۋ.
كوبىنەسە بۇل جاعدايلار جاسوسپىرىمدەر اراسىندا ءجيى كەزدەسەدى. الايدا، ونىڭ العىشارتتارى ەرتە جاستان –اق قالىپتاسا باستايدى. ماسەلەن، كىشكەنتاي بالا اتا-اناسىن قايتا-قايتا شاقىرىپ، كوڭىل اۋدارتۋعا تىرىسقاندا،ۇلكەندەر ونى ەلەمەي قويسا، بالا يتەرۋگە، ۇرۋعا كوشە باستايدى. بۇل دا- شەكارا بۇزۋدىڭ العاشقى بەلگىسى. ادەتتە، مۇنداي ارەكەتتەرگە اتا-انالار كۇلە قاراپ، «بالا عوي» دەپ ءمان بەرمەي جاتادى. الايدا، ءدال وسى كەزەڭدە ەموسيانى دۇرىس جەتكىزۋدى ۇيرەتپەسە، جىلدار وتە كەلە ىشكى رەنىش جينالىپ، ونىڭ سالماعى اۋىرلاي تۇسەدى. ال ول جيناقتالعان سەزىمدەر ۋاقىت وتە كەلە اتا-اناعا باعىتتالعان اگرەسسيا رەتىندە كورىنۋى مۇمكىن»،- دەيدى پسيحولوگ مامان.
قازاق قوعامىندا اتا-انا- قۇرمەتتىڭ، سىيلاستىقتىڭ جانە تاربيەنىڭ تىرەگى. «اتاڭا نە قىلساڭ، الدىڭا سول كەلەدى» - دەپ بەكەر ايتپاعان دانا حالقىمىز. بۇل ءسوز ۇرپاق تاربيەسىندەگى ەڭ ماڭىزدى قاعيدالاردىڭ ءبىرى. اتا- انانى قۇرمەتتەۋ-بالانىڭ بورىشى، ال ولاردىڭ العىسىن الۋ- باقىتتىڭ ەڭ ۇلكەنى سانالعان. دەگەنمەن، بۇگىندە بۇل قاسيەتتى ۇعىمنىڭ ماعىناسى كومەسكى تارتىپ بارا جاتقانداي. سوڭعى جىلدارى اتا-اناسىنا داۋىس كوتەرىپ، ءتىپتى قول جۇمسايتىن بالالار جايلى ءجيى ەستيتىن بولدىق. بۇل – جاي عانا «بالا ەركەلەپ كەتتى» دەيتىن جاعداي ەمەس، بۇل- زورلىق-زومبىلىقتىڭ ەرەكشە ءارى ءقاۋىپتى ءتۇرى.
اتا-اناعا قارسى اگرەسسيا- كوبىنەسە قوعامدا جابىق، كولەڭكەدە قالاتىن، اشىق ايتىلمايتىن ماسەلە. ءبىراق، بۇل ۇنسىزدىك- جانايقاي. ونى ەلەمەۋ- ءبۇتىن ءبىر ۇرپاقتىڭ اداسۋىنا جول بەرۋ.
ساراپشى كوزقاراسى: ماحابباتتىڭ امبەباپ فورمۋلاسى جوق
«بالانى جەتكىلىكتى جاقسى كورمەگەن» دەگەن تۇسىنىك تۋرالى ايتاتىن بولساق، بۇل جەردە مىنانى ەسكەرۋ كەرەك:ماحاباتتىڭ بارىنە ورتاق، امبەباپ فورمۋلاسى جوق. ءار ادامنىڭ ماحابباتتى قابىلداۋ جانە بەرۋ ءتاسىلى ءارتۇرلى. بىرەۋگە ول جىلى ءسوز، ال بىرەۋگە- قامقورلىق، ال ۇشىنشىسىنە – قاتال ءتارتىپ. سوندىقتان دا «بالا جەتكىلىكتى مەيىرىم كورمەدى» دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءوزى اركىم ءۇشىن ءارقالاي ۇعىنىلادى.
كەيدە اتا-انانىڭ ماحابباتقا دەگەن تۇسىنىگى دۇرىس بولماۋى مۇمكىن- ءبىز ءۇشىن دۇرىس ەمەس بولىپ كورىنەتىن ءتاسىل، ول ءۇشىن شىنايى سۇيىسپەنشىلىكتىڭ كورىنىسى بولۋى ىقتيمال. كوبىنەسە اتا-انالار بالاسىن ۇرىپ نەمەسە جازالاپ العان سوڭ، ارتىنان وزدەرىن كىنالى سەزىنىپ، بالاسىنا ءتاتتى بەرۋى، كوڭىلىن تابۋعا تىرىسۋى- وسىنىڭ ايعاعى. ولار مۇنى «ماحابباتپەن جاسادىم» دەپ تۇسىنەدى. ياعني، ءتارتىپ تە، جازالاۋ دا، رۇقسات بەرۋ دە- بارلىعى سۇيىسپەنشىلىك ءۇشىن جاسالىپ جاتىر دەگەن ۇستانىمدا بولادى.
الايدا، ماسەلەنىڭ ەكىنشى جاعى بار: بالالار- اتا-انانىڭ ايناسى. ولار كوبىنە ەرەسەكتەردەن كورگەنىن قايتالايدى.ەگەر سىرت كوزگە ءبارى جاقسى كورىنەتىن وتباسىنىڭ ىشىندە بالا اتا-اناسىنا اگرەسسيا كورسەتىپ جاتسا، وندا بۇل جاعدايدا ءبىرجاقتى قاراۋعا بولمايدى. جاعدايدى كەشەندى تۇردە تالداۋ قاجەت. ارينە، بۇل ەشقاشان بالانىڭ اگرەسسياسىن، اسىرەسە اتا-اناسىنا كورسەتىلگەن پسيحولوگيالىق نەمەسە فيزيكالىق زورلىق-زومبىلىقتى اقتامايدى. مۇنداي ارەكەت ءۇشىن ادام مىندەتتى تۇردە جاۋاپ بەرۋى ءتيىس. ءبىراق، سونىمەن قاتار اتا-انانىڭ دا ءوز مىنەز-قۇلقىن، قارىم-قاتىناس ۇلگىسىن، تاربيەلىك تاسىلدەرىن قايتا قاراپ، ءوز ۇلەسىن تۇسىنۋگە تىرىسۋى- وتە ماڭىزدى،- دەيدى مامان.
اگرەسسيا بايقالسا- ەڭ الدىمەن قاۋىپسىزدىكتى ويلاۋ كەرەك
«ەگەر بالا جاسى كامەلەتكە تولعان، ياعني ەرەسەك بولسا جانە اتا-اناسىنا فيزيكالىق نەمەسە پسيحولوگيالىق قىسىم كورسەتىپ جاتسا- ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە اتا-انا ءوز قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋى كەرەك. قاجەت بولعان جاعدايدا قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنا جۇگىنۋدەن قورىقپاۋ قاجەت.
وكىنىشكە وراي، بىزدە مۇنداي جاعدايدا «ۇيات بولادى»، «بالا عوي»، «حالىق نە دەيدى؟» دەگەن سياقتى قوعامدىق كوزقاراستىڭ سالماعى ادام قۇقىعىنان جوعارى قويىلادى.الايدا، بۇل –وتە ءقاۋىپتى كوزقاراس. اتا –انا – ەشكىمنىڭ سوققىسىنا نەمەسە قورلىعىنا توزۋگە مىندەتتى ەمەس.
ەگەر بالا 10 جاس شاماسىنداعى كىشكەنتاي بولسا، ونىڭ اگرەسسياسى- بۇل دابىل سيگنالى. ول تاربيەدە، قارىم-قاتىناستا ءبىر جەردەن اقاۋ كەتكەنىن كورسەتەدى. بۇل جاعدايدا وتباسىمەن جۇمىس ىستەيتىن مامانداردىڭ كومەگىنە جۇگىنۋ- ەڭ دۇرىس شەشىم»،- دەيدى پسيحولوگ يبراگيم ايدوس ەربول ۇلى.
اگرەسسيا- ادامنىڭ ىشكى كۇيزەلىسىنە رەاكسيا
«اگرەسسيا ءارقاشان دا شەشىم ىزدەۋدىڭ بۇرىس ءتۇرى. ءبىراق، كەي ادامدار ءۇشىن بۇل- جالعىز تۇسىنىكتى جول. ماسەلەن، پسيحولوگيادا بالا اكەسىنەن اشۋىن اناسىنا جاسالعان ادىلەتسىزدىك ءۇشىن كورسەتۋى مۇمكىن. بۇل جاعدايدا ول ادىلەت ورناتقىسى كەلەدى. ءبىراق، ارينە، بۇل ارەكەت اقتالمايدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامدا پسيحولوگيالىق كومەككە جۇگىنۋ ءالى دە سيرەك. قازاقستاندا 83.7% ادام ومىرىندە بىردە ءبىر رەت پسيحولوگتىڭ كومەگىنە جۇگىنبەگەن. ادامدار پروبلەمانى شەشكەنشە، ونى جاسىرىپ، ءۇنسىز ءومىر سۇرۋگە تىرىسادى. ال ەموسيالىق اۋىرلىق سىرتقا شىقپاعان سايىن، ىشتە ۋ بولىپ جينالا بەرەدى. سوندىقتان، ءار جاعداي جەكە قاراستىرىلۋى كەرەك. اگرەسسيانىڭ ارتىندا- تەرەڭ جارا،ەستەلىكتەر، شەشىلمەگەن پسيحولوگيالىق پروبلەمالار مەن بالالىق شاقتاعى اۋىر اسەرلەر تۇرۋى مۇمكىن»،- دەيدى مامان.
اتا-انا مەن بالا اراسىنداعى قارىم –قاتىناس – كەز كەلگەن وتباسىنىڭ ىرگەتاسى. بۇل قارىم-قاتىناستا جىلۋلىق، تۇسىنىستىك، قۇرمەت پەن شىنايى ماحاببات بولسا عانا، ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلەر قۇندىلىقتار ساقتالادى. اتا-اناعا قول كوتەرگەن بالانى اقتاۋعا بولمايدى. ءبىراق ونىڭ نەگە بۇلاي ارەكەت ەتىپ جاتقانىن تۇسىنۋگە تىرىسۋ- بولاشاقتا مۇنداي قايتالانباۋى ءۇشىن ماڭىزدى قادام. مۇنداي كەزدە وتباسى ىشىندەگى قارىم قاتىناستى قايتا قاراپ، ديالوگ ورناتىپ، قاجەت بولسا، ماماندار كومەگىنە جۇگىنگەن ءجون.
اتا- انا دا، بالا دا ءبىر بىرىنە جاۋ ەمەس. ەكەۋى دە- ءومىردىڭ ءتۇرلى كەزەڭدەرىندە جاراقات العان، ءبىراق ماحابباتقا ءزارۋ ادامدار. ەڭ باستىسى- ءبىر-بىرىمىزدى ەستي الۋ، تۇسىنە ءبىلۋ جانە كەشىرۋگە دايىن بولۋ.
اسەل قايرات قىزى
