Qanıdiń pikirinshe Qazaqstanda memlekettik mártebege ıe qazaq tilin meńgermegen azamattardyń sany júz myńdap emes, mıllıondap sanalady. Qazaqshaǵa shorqaq sheneýnikter Úkimet pen Parlamentte ǵana aýyldyq keńester men aýyl ákimdikteriniń keńselerine deıin otyr.
“Qazaqsha qoıylǵan saýaldyń maǵynasyn túsinbeıtin mınıstrler men memlekettik tildegi tórt sóılemnen turatyn ant mátinin oqı almaıtyn májilis depýtattary bizdiń elde ǵana bar”, – deıdi osy oraıda Arman Qanı. Al jeke menshik kompanıalarda isteıtin mamandar qazaq tilin tipti kerek qylmaıdy.
Qoǵam qaıratkeriniń aıtýynsha mundaılardy májbúrlep oqytýdan ózge jol joq. Alaıda qazaq tilin maqsatty túrde úıretý týraly talap zańnamada jáne baǵdarlamalarda qarastyrylmaǵan.
Arman Qanı osy rette qazaq tilin úıretýdiń 5 ádisin usynǵan jáne osynyń negizinde memlekettiń tildiń máselesin túpkilikti sheshýge bolatynyn aıtqan.
Qazaq tilin úıretýdiń 5 ádisi:
- Qazaqsha qaqpaıtyn mınıstrler men Parlament depýtattaryna, sondaı-aq barlyq deńgeıdegi sheneýnikter men halyq qalaýlylaryna Elbasynyń: «Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde» degen ataly sóziniń mán-maǵynasyn túsindirip, úgit-nasıhat jumystaryn júrgizý;
- Memlekettik tildi bilmeıtin sheneýnikterge, jeke menshik nysandar ıelerine, kásipkerlerge qazaq tilin úırengeninshe aı saıyn iri mólsherde aıyppul salyp otyrý. Nátıje shyqpasa qyzmetinen bosatý;
- Memlekettik til saltanat qurmaǵan memlekettik jáne jekemenshik mekemelerdi, uıymdardy (Prezıdent ákimshiligi, Úkimet, Parlamentten bastap barlyq deńgeıdegi memlekettik mekemeler, halyqqa qyzmet kórsetý nysandary, jekemenshik saýda oryndary, t.b.) tarqatý, jumysyn toqtatý, tek qazaq tilin meńgergen, sonymen qatar, qajettiligine qaraı orys, aǵylshyn tilderinde erkin sóıleı alatyn kadrlarmen jasaqtap qaıta qurý;
- Memlekettik tildi bilmeıtin sheneýnikterdi, jeke menshik nysandar ıelerin, kásipkerlerdi Qazaqstan azamattyǵynan aıyryp, Reseı Federasıasyna kóshirip jiberý;
- Memlekettik tildi májbúrlep oqytý lagerlerin ashyp, qazaqsha qaqpaıtyn sheneýnikterdi, kásipkerlerdi belgili bir merzimge qamaý, tek qazaq tilinen emtıhan tapsyra alǵandaryn ǵana erkindikke shyǵarý.
Qazaq tilin májbúrlep úıretýdiń osyndaı bes ádisi ǵana oıyma kelip turǵany – deıdi Arman Qanı.
Qanı budan ózge de radıkaldy ıdeıalar usynǵan eken. Máselen, onyń pikirinshe memlekettik tildi bilmeıtin azamattardyń aty-jónin, qyzmet ornyn BAQ jáne áleýmettik jeliler arqyly jurtshylyqqa jarıa etip, masqaralaý qajet, tipti ar-ojdanyn qorlaý ádisi qoldansaq ta artyq etpeıdi.
…
Qoǵam qaıratkeriniń bul usynysyna orystildi aýdıtorıa óre túregeldi.
“Qazaq ultshyldary qashan kórseń búırekten sırek shyǵaryp júrgeni. Búıtip til máselesin sheshemiz dep oılamańyzdar. Bul manıfes turaqtylyqty shaıqaltyp, eldiń irgesin iritip tynady”, – deıdi olar.
Aıtalyq, jýrnalıs Valıhan Damırshın bul bastamaǵa qarsy.
“Úndeýdiń óne-boıy ultshyldyq ıdeologıasyna tunyp tur. Bul ıdeıa júzege assa saldary qandaı bolaryn avtor tipti paıymdaǵysy da kelmeıdi. Kór de turyńyz, erteń osy dúnıe memdeńgeıde iske asyrylsa, aldymen shaǵyn-orta bıznes japa shegedi! Til-til dep taqyldaǵan ultshyldardyń tepkisine tózbeı elden ketýge májbúr bolady. Sondyqtan mundaıǵa barmas buryn on oılanyp, júz tolǵanǵan jón”, – deıdi ol.
Onyń atap ótkenindeı Arman Qanıdiń tildi májbúrlep úıretý týraly talaby Qazaqstannyń kózqarasy men qundylyǵyna qaıshy. Avtor osy arada Tuńǵysh prezıdent pen Toqaevty mysalǵa keltirip, mundaıǵa barar bolsa bıliktiń álemdik qaýymdastyqtyń aldynda abyroıdan jurdaı bolaryn aıtypty.
İrgedegi Qytaıdy da tilge tıek etip, qazaqtar men uıǵyrlarǵa qysym kórsetip jatqan Beıjińniń halyqaralyq qaýymdastyq tarapynan soıqan sanksıa ushyraǵanyn eskertipti.
“Qanı myrza, bet albaty shatyp-butqanyńyz jeter. Qoǵamnyń sanasyn ýlap, adamdy adamǵa aıdap salǵandy doǵaryńyz. Jaranyń betin tyrnap jazbaıdy. Osy esińizde bolsyn. Qazaqstanda konslagerge aınaldyrý týraly oıyńyzdan aınyńyz. Áli-aq opyq jeısiz. Mundaı arandatýdyń saldarynan erteńgi kúni Qazaqstan Qara qurlyqtaǵy qaıyrshy elderdiń deńgeıine túsedi”, – dep eskertipti Valıhan Damırshın.
Memtildi úırengisi joq aýdıtorıaǵa ún qatqan qoǵam qaıratkerine qarsy tarap osylaısha jaýap qatypty.
Muny bir ǵana adam emes, tutas orystildi ortanyń oı-pikiri dep qabyldaýǵa bolatyndaı. Til úırenýde qandaı da bir qysastyqqa qarsy, radıkaldy sharalardy sóz etkenge shamdanyp qalatyn aýdıtorıa Arman Qanıdi sotqa súıreıtin túri bar.
Sóı degen Valıhan Damırshın Arman Qanıdi Qazaqstannyń memlekettiń saıasaty men strategıasyna qarsy shyqty dep esepteıdi. Sol úshin ony QR Qylmystyq kodeksiniń birneshe baby boıynsha sotqa berýdiń jóni bar.
“Bul ıdeıa ý! Avtordyń eldegi qos tildi aýdıtorıany shaǵylystyrýdan ózge bileri joq. Osy arqyly til máselesine kelgende bireýdiń basyn jaryp, kózin shyǵarýdy kózdemeıtin memlekettiń ustanymyna qarsy kelip otyr. Qanıdi Qylmystyq kodekstiń birneshe baby boıynsha sotqa súıreýge bolar edi. Bes jylǵa aıdalyp kete barsa, osyndaı oıda júrgen ózgelerdi de sabasyna túsirer edi…”, – deıdi Damırshın.
Toq eterin aıtqanda, bılik qazaq tilin meńgerýdi májbúrler bolsa Qazaqstan quzǵa qulaıdy. Damý jolyna túsken memleketten qurdymǵa bastaıtyn qıralań-buralańǵa túsedi. Erteńge degen úmiti semip, Afrıkadaǵy kelesheginen kúder úzgen elderdiń qosynyna qosylady. Degradasıaǵa ushyraıdy. Qolynan is keletinder tentirep ketedi, bıznes bógde elde aýady. Eldi jappaı jumyssyzdyq jaılaıdy. Eń sońynda shańyraǵy oırandalyp, jan saqtaı almaıtyn deńgeıge jetedi. Osynyń bári memtildi meńgerýdi májbúrlegen jaǵdaıda ǵana “júzege asatyn” senarı. Damırshın sóı deıdi.
Orystildi aýdıtorıanyń atynan sóz alǵan avtor Arman Qanıdiń álgindeı jazbasy úshin jaýapqa tartylmaǵanyna ań-tań.
“Árıne, Elbasy da, Prezıdent te álgindeı qadamǵa barmaıdy. Bul anyq jaıt! Úı syrtynda AQSH, Batys elderi men soltústiktegi ata kórshimiz tur...
Sony bile tura, nege olaı jazdyń? – dep surarsyz. Jaýap bereıin. Memlekettik tildiń múshkil jaǵdaıyn ońaltý jónindegi másele aıtyla-aıtyla ábden jaýyr boldy! Bul taqyryptyń jurtshylyqty yǵyr qylǵany sonshalyq, eshkim tyńdamaıdy. Bılikke qulaq túrgizip, qoǵamdyq sanany selt etkizý úshin radıkaldy usynystar aıtýyń kerek eken. Basqa amal joq. Men sony túsindim. Maqsatyma jetkendeımin”, – deıdi óz kezeginde Arman Qanı.
Ázirlegen, Dýman BYQAI
