Meniń kindik qanym tamǵan jerim Abaı aýdany Arhat aýyly, basymnan ótken ózim bóliskeli otyrǵan jáıt ta sol týǵan aýylymda ótken edi.
Aıtar áńgimeme ózek bolar taqyryp ta óz bastaýyn segizinshi synypqa kóshken kezden oryn alǵan edi. Arhat aýyly ań-qusy kóp taýly meken ǵoı, bir kúni dosym Samat maǵan taýdan ıtelginiń uıasyn kórgenin jáne de uıada tórt balapan bar ekenin aıtyp, asyraıyq dedi.
Balalyq qyzyǵýshylyq basym kez ǵoı, birden kelistim. Sonymen úsh bala birigip taýǵa tartyp kettik, uıaǵa kóterilý biraz qıyndyq týdyrsa da sol taýda ósken balamyz ǵoı, uıadaǵy aqúrpekten sál qaraıa bastaǵan tórt balapannyń úsheýin oljalap alyp qaıttyq. Alyp kelgen soń ártúrli saıatshylyq jónindegi áńgime-maqalalardy izdep júrip oqyp degendeı eptep «saýatymyz» ashyla bastady, eń bastysy ystalǵan, tuzdalǵan et bermeý, turǵan jeri tútinen taza bolýy, tek jas etpen qorektendirý t.t sıaqty talaptaryn buljytpaı oryndadyq.
Bir qyzyǵy úsheýmizdiń de balapan qusymyz aman ósti, jáne qalǵan ekeýine qaraǵanda meniki iri boldy, soǵan qaraǵanda urǵashy bolǵan sıaqty. Aıaqbaýyn jasaý, tomaǵasyn jaıly qylyp tigý, tuǵyryn jasaý meniń tarapymnan asa yjdahattylyqpen jasalǵan dúnıeler edi. Tipti onyń sańǵyryǵyn da esh jerkenbesten ózim tazalaıtynmyn.
Rogatkany jaqsy meńgergendikten kúnine eń bolmaǵanda sarshunaq, keıde kógershin etinen kende qylǵan joqpyn, tipti mańaıdaǵy dostarym da bir kórip shyǵý úshin, sarshunaqqa deıin aýlap ustaǵandaryn maǵan ákelip turdy. Tamaqtan tarshylyq kórmedi, as máziriniń assortımenti baı desem de bolady.
Tipti, bir joly úıdegi kári áteshti de qurbandyqqa shalyp jibergenim bar, endi qyryq jyldan soń kári áteshtiń nege «iz-túzsiz joǵalyp» ketkenin moıyndaýǵa bolar deımin. Ol kezde qusym ósip qomaǵaılanyp «appetıti» de ulǵaıǵan bolatyn, onyń ústine taýyqqa minbek túgili qýyp jete alatyn qaýqary az kári átesh arqyly ıtelgimniń kúsh qýatyn synap kóreıin dep oılasam kerek, saıys alańy qoranyń ishi edi.
Jastyń aty jas qoı, ushýǵa jarap qalǵan ıtelgim kúsh qýaty taıǵan átesh baıǵusty áp-sátte tý talaqaı qylyp qomaǵaılana júnin burqyratyp shashyp tastady. Aýyldaǵy úsh «qusbegi» kúnara bas qosyp, hal surasyp degendeı, bir-birimizge árkim óz qusymyzdy jer kókke tımeı jarysa maqtaımyz. Qustarymyzdan surap áýre bolyp jatpaı-aq kúzde nege, qandaı ańǵa salatynymyzdy da kóz aldymyzǵa elestetip kesip piship qoıǵan edik, qoıan túgili túlkiden de dámemiz joq emes. Aıańdap qońyr kúzde keldi, eki dostyń biriniń qusy bosata salysymen izim-qaıym joq boldy desem bolady, qashyp ketti-aý deımin, al ekinshisi anyq esimde qalmapty. Meniki qashpady, sodan biraz oqyǵandarymyz boıynsha mańaıdaǵy balalar jınalyp qoıan terisin shópke toltyryp kózi ornynan jas et shyǵaryp ashyǵyp turǵan ıtelgime dámin tatqyzyp uzyn jippen bir bala súıretip júgirýdi tapsyrdym.
Men túgili úlkenderdi de tań qaldyryp ıtelgim álgi «qoıanǵa» tústi, qolymnan ushyp shyqqanda birden kóterilmeıdi, jer baýyrlap ushyp baryp túsýshi edi, jalma jan qoıan týlaǵynan shyǵyp turǵan etti qylǵytady. Sóıtip aıaq astynan mańaıdaǵy balalarǵa qusbegi bolyp shyǵa keldim, balalar da qyzyǵa qaraıtyndaı, sol kezdegi maqtanshaqtyǵyma Tom Soıerdiń ózi de astar bolmaı qalar ma edi. Biraq «ańǵa» shyǵyp úlgermedim, ákem marqum: «balam, myna qusty áıteýir qoımaı júrip ósirdiń ǵoı, endi meniń tilimdi alsań erkindikke jiber, bul dala qusy obalyna qalma» dedi.
Ákeniń bir aýyz sózi zań, buljytpaı oryndalatyn zaman edi ǵoı. Balapan kezinen asyraǵandyqtan qımaı kózime jas kelip tursa da aqyry bosatýǵa májbúr boldym. Senesizder me, qus ekesh qusta ıesin tanıdy, tek men shaqyrsam ǵana keletin. Eki kúndeı kelip júrdi, úıge taqaý bıikke qonyp otyrady, al men bar bolǵan jaýtańdap qaraı beremin, tek shaqyra almadym. Oń aıaǵyndaǵy qoldan ılengen teriden jasalǵan bir qarystaı aıaq baýyn sheshpegen bolatynmyn. Qansha degenmen qus qoı, men sıaqty qashanǵy jaýtańdaı bersin, aqyrǵy ret shańq etip ún shyǵardy da tóbemnen eki-úsh aınalyp taýǵa tartyp ketti, sol ketkennen mol ketti. Endi eshqashan da oralmaıdy degen qımastyq sezimmen eki kózime shyq turyp men qala berdim.
Bul qımastyq maǵan sol sátte ne qaldyrdy, múmkin adamdarǵa renjip sondaı qyranǵa aınalyp artynan qýyp ketsem degen balalyq qıalı qıaldy qaldyrǵan bolar, qas qaraıǵansha úıge kirmeı júrgenim de sodan bolar. Al sol núktege aınalyp alystaǵan, aqúrpek kezinen asyrap baýyr basqan qusymnyń kózimen alyp qarasaq she, oǵan ıesi bolǵanmen ıe bolýǵa jaramaǵanyma ol da ókpeli ketken bolar. Biraq qalaı desek te munyń bári de ańǵal, eleýsiz júretin, ońashada oqyǵan kitabynyń keıipkerine aınalatyn, biraq pikirimen eshkim asa sanasa bermeıtin, bir japyraq kishkentaı bala Erlannyń qıaly ǵana bolatyn...
Umytyp barady ekenmin, keıinnen kórgenderi ras bolsa balalar: "seniń ıtelgińdi kórdik, aıaǵyndaǵy aıaqbaýynan tanydyq" dep júrdi, biraq men aspanǵa qansha tesile qarap eleńdep júrsem de qaıtyp jolyqtyra almadym.
Munyń bárin nege aıtyp otyrmyn, endi soǵan oralaıyn, sodan beri jyldar ótti, eseıdim, úıli boldym, bala súıdim, eseptep kórsem qazir sodan beri qyryq jyldan astam ýaqytty artqa tastappyn. Aýyldan kóship qalaǵa kelgenimizben túsinde aýylynda júretin tústen aryla almaı júrgenimizge de shırek ǵasyrdan asty.
2007 jyldar shamasy bolar jarym Janar ekeýmiz ol kezde «ózen jaǵalaǵannyń ózegi talmaıdy» degen tirshilik qamymen bazardan kesh qaıtyp kele jatqanbyz. Úıge jıyrma qadamdaı qalǵanbyz, kenet qulaǵyma sol asyraǵan ıtelgimniń ómir boıy jattalyp qalǵan úni shańq etip keldi, árıne, ol emes qoı. Selk ete qaldym da: «Janar, myna daýys meniń ıtelgimniń úninen aýmaıdy eken» degenimdi ózim de baıqamaı qaldym. Óıtkeni, ol da estigen ǵoı bala kezimde ıtelgi asyraǵanymdy, neshe jyl birge otaý quryp kele jatqandyqtan janyńyzdaǵy jaryńyzǵa balalyq shaǵymyzdan aıtatynymyz bar ǵoı. Endi myna qyzyqty qarańyzdar, álgi daýsy estilgen ıtelgi týra meniń úıimniń tóbesinde otyr, men sasqalaqtap «bopym, bopym» dep qalaı jalańash qol sozǵanymdy da baıqamaı qaldym. Alla kýá, álgi ıtelgi dalpyldap kelip meniń bilegime qondy, qolymnyń aýyrǵanyna da qaramaı aıaq baýynan shap berdim.
Janar shoshyp ketken «jiber, jiber, kózińdi shuqyp alady» dep tur, mańaıda júrgen bir-eki jasóspirim balalarda júgirip kelip myna kınoda ǵana kórip júrgen jaǵdaılaryna tań qalyp "dádá, dádá, kak vy poımalı, vam ne strashno?" dep tipti jaqyndap taqaýǵa qorqyp tur. Al mende ondaı qorqynysh sezimi múlde bolǵan joq edi, tipti joǵalyp ketken jaqynymdy tapqandaı qýanǵannan órekpip júregim aýzyma tyǵylǵandaı, adam aıtqysyz erekshe bir kúıge tústim.
Bir sát meńireý adamdaı esimnen aıyrylǵandaı turyp qaldym, oǵan sebep myna ıtelgi qustyń da túr kelbeti, kólemi men asyraǵan ıtelgiden aýmaǵany bylaı tursyn oń aıaǵynda týra menikindeı syńar aıaqbaýy bar eken. Týra sol qusym kelip otyz jyldan soń tanyp qolyma qaıta qonǵandaı edi. Jaraıdy, bireýden bosap adasyp ketti deıik, biraq búkil qaladan týra meniń úıime kelip, onyń ústine esh jatyrqamaı bir shaqyrǵannan qolyma kelip qonǵany, oń aıaǵyndaǵy aıaqbaýy men úshin bala kezimdi alyp kelgen ǵajaıyp sát bolatyn. Osyndaıda bir tylsym qudyretke bas ımeske sharańyz da qalmaıdy eken, mıllıon utyp alǵan adam da osyndaı kúıge túser deımin.
Sodan ol ıtelgi úıimde eki kún boldy, anyǵy qoramda, erteńine mal satýmen aınalysatyn baýyrymnan baryp qoıdyń shıki ókpe-baýyryn aldym. Telmire qarap, túsinbese de "sóılesip" qoradan shyqpaı kóp otyrdym, tipti qarańǵyda dalaǵa shyqsam da bir magnıt tartqandaı qoraǵa qaıta-qaıta barǵyshtaı berdim. Men sol kezde balalyq shaǵymmen qaıta qaýyshyp tildestim, ara-arasynda qushaqtaı baýyryma basyp ustasam da qus bulqynyp qarsylyq tanytpady.
Sonymen erteńine jumysqa barǵan soń jigitterge, onyń ishinde Aıbek Sapyshev degen aqyn aǵamyz bar edi bárine tańdanysymdy jasyra almaı jyrdaı qylyp aıttym. Sol-aq eken, kim jetkizgenin bilmeımin tústen keıin eki jigit jetip kelip tur «brat, sizde qus bar eken, baǵasyna kelisip satyp alaıyq» dedi. Sol kezderde arabtar Qazaqstannan qus satyp alyp jatyr eken degen áńgimeniń qyzyp turǵan kezi-aý deımin, uzynqulaqpen jetip jatatyn, qulaq bolǵan soń estıdi ǵoı.
Árıne, qarajattan qysylyp júrgen sol kezde kókten ózi ushyp kelgen aqsha artyq bolmas ta edi, biraq tez oılanyp maǵan senim artyp pana tutyp kelgen ıtelgini azattyǵynan aıyrmaımyn degen shuǵyl sheshimge birden keldim. Sol oıǵa bekem bekip ıtelgini satpadym. Shyny kerek, balalyǵymnyń bir umytylmas beınesin alyp kelgen qusty satý men úshin baǵa jetpes qymbat balalyǵymdy satqanmen birdeı ekenin uqtym. Bul qaıta oralmas balalyqtyń qanshalyqty qundy ekenin uqtyrǵan sát edi, ar degen qasıetti uǵymnyń barlyq qundylyqtan joǵary turatynyn uqtyrǵan sáti edi.
Uıat ta bolsa «jigitter ustap alǵanym ras edi, biraq, qashyryp aldym...» dep jalǵan sóıleýge týra keldi, keıde adamdyǵyńdy saqtap qalý úshin esh zalaly joq ótiriktiń de zıany joq eken-aý. Keshke úıge kele sala qoradan alyp shyqtym da qoıa berdim, biraq men jiberdi eken dep birden kete qoıý ıtelginiń oıynda múlde joq eken, ushqan beti esigi ashyq turǵan monshaǵa baryp kirdi, sonymen qaıtadan qoraǵa aparyp ózi keter dep esigin ashyq qaldyrdym. Tańerteń tursam áli otyr, ketpegen eken, tańdanysymdy jasyra almasamda esikti sol beti ashyq qaldyryp, biraz erkeletip sıpalaı sóılesip jumysqa kettim.
Kezinde asqar taýdaı ákem qusyma erkimnen tys azattyq bergizgen edi, endi ózim áke bolǵandyqtan sol qusqa óz erkimmen azattyq berýdi jón dep sanaǵan edim. Keshke taman kelsem sańǵytqan aqtańdaq mórlerin qaldyrypty da ushyp ketipti. Mine, adam sengisiz osyndaı jaǵdaı meniń basymda qaıtalandy, araǵa orda buzar jas salyp tań qaldyrdy, tipti áli kúnge deıin aspanda qalyqtaǵan qus kórsem sol jáıt birden esime túsedi, tipti sol ma dep qaraılaımyn.
Múmkin, bul meni qorǵap júrgen perishte keıpindegi qusym bolar, meniń oǵan azattyq bergenim de men úshin synaq bolǵan shyǵar, kim bilsin, tek bir Allaǵa aıan!
Bireýler úshin bul qyzyqsyz da bolar, biraq men úshin óte ǵajaıyp oqıǵa, sondyqtan meniń bala kezimdegideı «eshqashan» degen sózdi eshqashan aıtpańyzdar. Tabyldy aıtqandaı qazaq halqy bıiktigin sol qyranynyń qanatymen ólshegen el ǵoı, basymnan ótken osy oqıǵany Sizdermen bólisýdi jón kórdim. Unamasa jáı ǵana oqyp óte shyǵarsyzdar, tek ákeniń balasy bolǵan soń meniń de kóńilin bir atym nasybaıdan qalatynyn eskerińizder, sókpeseńizder eken.
Óıtkeni, bireýler úshin oıdan shyǵarylǵan qıal dep qabyldansa da munda aqıqat jatyr, oǵan aldymen Alla kýá, men ózim kýámin, meniń januıam kýá!
Biraq kim ne oılasa da osy tylsym jaǵdaıdyń óz basymnan ótkenin men úshin ómirimniń erekshe baqytty sátiniń biri dep qabyldadym.
Bul sáıkestik bolar deıin desem de sol suraq qaıta mazalaıdy, nege óz ıtelgimnen aýmaıdy, nege munyń da oń aıaǵynda aıaqbaýy bar, nege meniń úıime keldi, nege men shaqyrǵanda esh jatyrqamastan birden qolyma qondy?... Eki kún qaraılap tosatyny ol da jumbaq, men úshin qalǵan ómirime ózek bolar sheshýi tabylmas asa kúrdeli qupıa.
Mine kórdińizder me, suraq kóp, jaýap joq, jalpy meniń ishimde júrgen suraqtarymnyń kóbi jaýaby joq jumbaqtar ǵoı, ózime aıan. Mysaly, sonyń biri Semeı qalasynyń gerbin alaıyqshy, basqa qalalarǵa gerb bolady, al Semeıge kelgende... eh, azamattar.
Erlan Shaıahmetuly, Semeı qalasy.
