Сөзіміздің әлқиссасын статистикадан бастайық. 2021 жылы Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық туралы 61 464 шағым тіркелген. 2022 жылдың 9 айында Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, 100 мыңнан астам тұрмыстық озбырлық фактісі орын алған. Бірақ бұл тек тіркелген жағдайлар, тағы қанша жәбірленуші жай ғана құқық қорғау органдарына арызданбай қалды, олар агрессордың жазасыз қалып, қайтадан өз «торына» қайтады деп қорқады. Бұл ретте полиция да агрессорлардың көпшілігі жазасыз қалып отырғанын мойындайды. Өйткені, жәбірленушілердің өздері полицияға жазған арыздарын қайтарып алады. Сондықтан да құзырлы орган ешқандай шара қолдана алмайды.
Осы проблемаға келгенде күйіп-пісіп жататын Шымкент қаласы туралы айтсақ, онда 2022 жылы отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы заңсыз әрекеттер бойынша 281 адам (оның алдындағы жылы – 238) әкімшілік жауапкершілікке тартылған. Жыл бойына 3529 «қорғау нұсқамасы» шығарылды. Қорғау тәртібін бұзғаны үшін учаскелік полиция инспекторларының талабы бойынша сот 103 тәртіп бұзушыға арнайы талап қойды.
Шымкент қалалық ІІБ Жергілікті полиция қызметі бөлімінің әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау тобының аға инспекторы Жаңыл Спанованың айтуынша, мегаполисте отбасы және тұрмыс саласындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу мақсатында ерлі-зайыптылардың қарым-қатынастары, олардың арасындағы жанжалдың алдын алу жұмыстары күшейтілді. Жыл басынан бері «To be», «Зорлық-зомбылықсыз отбасы» жоспарлы іс-шаралары ұйымдастырылған. Олардан бөлек 25 қараша мен 10 желтоқсан аралығында «Зорлық-зомбылықсыз 16 күн» республикалық акциясы өткен. Әйелдерді қорғау үшін арнайы бұйрықтар шығарылған.
«Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 20-бабына сәйкес, жәбірленушінің арызы бойынша тұрмыстық зорлық-зомбылық жасауға тыйым салынған жағдайда 30 тәулікке қорғау нұсқамасы шығарылады. Ал бұл қылмысқа жәбірленушінің еркіне, оның ішінде кәмелетке толмағандарды және оның отбасының әрекетке қабілетсіз мүшелерін іздестіру, қудалау, бару, ауызша, телефон арқылы сөйлесу және онымен басқа да тәсілдермен байланысқа түсу кіреді. Біздің инспекторлар әйелдер мен агрессорлармен профилактикалық әңгімелесулер жүргізіп, құқық бұзушылардан қорғану нұсқамаларын шығарды, әкімшілік хаттамалар жасалды», - деді Жаңыл Спанова.
Шымкент қаласында отбасынан зәбір көргендер паналайтын төрт дағдарыс орталығы бар. Полиция қызметкерлері үкіметтік емес ұйымдармен және «Сана-Сенім» заңгерлік көмек көрсету орталықтарымен, №3 «Самғау» әлеуметтік арнайы көмек көрсету және «Аналар үйі» қоғамдық қорларымен бірлесе отырып, тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерге психологиялық, құқықтық және басқа да көмек көрсетуде. Жалпы, жыл басынан бері «Самғау» әлеуметтік-арнайы көмек көрсету орталығына 97 әйел мен 257 бала орналастырылып, оларға құқықтық және әлеуметтік-психологиялық көмек көрсетілуде.
Тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына көмектесуге тырысатын көп жылдық тәжірибесі бар психолог Герман Владимировтың айтуынша, тұрмыстық зорлық-зомбылық, өкінішке қарай, бүкіл әлемде қанатын кеңге жайып келеді. Бұл қоғам сау еместігін, қандай да бір түйінді проблема бар екенін білдіреді.
«Қоғамда түсініспеушілік көп, бала тәрбиесінде қателіктер бар, адамдар жан түршігерлік жағдайларға куә болып жатыр. Мұның бәрі, әрине, отбасына әсер етеді. Адам жұмыста болуы мүмкін, кеңседе ол өте сабырлы, адекватты болып көрінеді, бірақ үйде ол агрессор болып шығуы ғажап емес. Бұл оның да санасында мүгедектік бар екенін көрсетеді. Адамдар, өкінішке қарай, өз бетімен жұмыс істеуге дайын емес, түсінуге дайын емес, дамуға дайын емес. Зорлық қайдан шығады. Біріншіден, егер адам ата-анасынан тұрмыстық зорлық-зомбылықты көрген болса, тұрмыстық зорлық-зомбылыққа ұшыраған немесе мектепте зорлық-зомбылыққа ұшыраған болса, онда бұл мүлдем сау адам болып өседі деп айту екіталай. Иә, егер ол терапиядан өтсе, сөзсіз сауығып кетеді. Бірақ оның белгілі бір зиянды бейімділіктері бар және оларды сатып алуға болады. Отбасының дені сау, бәрі жақсы, бәрі дұрыс болуы мүмкін делік. Бірақ, өмірдегі қандай да бір қиындықтар, адам, мысалы, мектепте, институтта жұмыста оқыды және сау емес қоғам немесе сау емес басшылық болды. Оның жарақатына қоғамның қысымы да әсер етуі мүмкін. Соңында ол жасырын агрессияны көрсете бастайды. Біраз уақыттан кейін бұл агрессия ашық көрініс табады», - дейді Герман Владимиров.
Бірақ жәбірленушілер неліктен соққыға жығылады? Неліктен олар өздерінің агрессорынан қашып құтыла алмайды? Психологтың айтуынша, мұнда әдеттің күші, тәрбие, таптаурындар мінез рөл ойнайды. Өкінішке қарай, аналар қыздарына жиі орынсыз «ақыл» айтады, қызы күйеуі туралы айтып шағымданса, «Мен де шыдадым, күйеуіме де шыдадым, сен де шыдамды бол» дейді, өмір солай екенін құлағына құйып бағады. Бірақ бұл жақсы емес. Мен бәрін бірден дұшпандықпен қабылдамаймын. Біраз сұрақтардың жауабын табу керек, отбасының сау болуы үшін қандай да бір шешімдерді таба білу керек. Бірақ, мұның бәрі тәрбиеден, туғаннан кейінгі шектеулерден туындайды.
Мысалы, әйел төзе алатын белгілі бір стереотиптер бар. Мұндай қарым-қатынастан шығуға болады. Тек онымен жұмыс істеу керек. Іс жүзінде не болды? Адам келеді, ол тәуелді болады, ол құрбан болады, бірақ ол құрбандық жабулы қазан күйінде қалады. Сондай-ақ адамға жәбірленуші болу оп-оңай, үйреніп қалған, шағымдануға келген кезде қосалқы шектеулер пайда болады. Бұл да жарақат, бұл да сау емес тұлғаның белгісі. Айталық, әйел тиранмен бірге тұрып, ажырасып кеткен немесе ол қайтыс болған жағдайлар қаншама. Менің тәжірибемде нақты мынадай жағдай болды: күйеуі қайтыс болды, ал алты айдан кейін ол өзін дәл сол күйеуінен қорланғанын мәлімдеді. Көзі тірісінде жары ішіп келіп, ұрып-соғып жүрген. Бір-біріне тәуелді қарым-қатынастар бар, бірақ мұның бәрі шешілді. Одан құтылуға болады, аман қалуға болады, бірақ ол үшін тек терапия қажет, оған бару керек», - дейді тәжірибелі психолог.
Ал күйеуінен таяқ жеген әйел жақсарып, өмірін жаңадан бастай алатын болса, таяқ жеген балалар ше? Психолог зорлық-зомбылық ересек адамның психикасына зиянды әсер етсе, ол да баланың психикасына әсер ететініне сенімді.
«Егер бір бала отбасында зорлық-зомбылық көріп, соның арқасында мейірімді болып, зорлық-зомбылық жасамайды деп ойласаңыздар, бұл өте қате ұстаным. Бұл – адасушылық. Біріншіден, баланың бойында қатыгездік жасырынып жатады. Біраз уақыттан кейін ол да тиран болуы мүмкін. Тағы бір жағдай да керісінше, ол өмір бойы құрбан болып қалады. Тиісінше, бұл адамның денсаулығы нашар, ол жеткілікті түрде дамымайды, ол барлық құлшыныспен болса да алға баса алмайды, ол қалыпты отбасында өскен балаға қарағанда бақ-дәулеті мен табысы аз болады», - деп сендірді маман.
Психологтың айтуынша, мәселені шешумен емес, алдын алумен айналысу керек.
«Студенттер мен мектеп оқушыларының психикасы сау болуы үшін психологтар мектептерде, институттарда студенттермен, әсіресе психикалық денсаулық мәселелерімен жұмыс істеуі тиіс. Шынын айтайық, біз тәуіп-балгерге баруға құмармыз. Негізі, психологқа бірінші бару керек. Әсіресе, қазір травматикалық жағдайлар көп. Арыстағы жарылыстар жайдан-жай болуы мүмкін емес, Тараздағы жарылыстар, қаңтар оқиғасы жайдан-жай болуы мүмкін емес. Барлық ақпарат адамдарға ауыр тиді. Ал адамдардың психикасы жай ғана сетіней бастады, уақыт өте келе, тіпті нашарлай береді. Ол бірден көзге көрінбейді. Ал мұның барлығы тұрмыстық зорлық-зомбылықтың артуына әкеліп соғуы мүмкін», - дейді психолог.
Қазақстан, әсіресе, қазақстандық балалар мен олардың ата-аналары білікті психологтарға зәру екенін Шымкент қаласының Бала құқықтары жөніндегі уәкілі Жаннета Жазықбаева да айтады.
«Мен өз жұмысымда психологиялық көмек қызметіне баса назар аударамын. Ол мектептерде де, емханаларда да болуы керек, бұл әсіресе әлеуметтік салада маңызды. Қазір жоғары оқу орындарында білім алып жатқан болашақ психологтарға көңіл бөлуіміз қажет. Психологиялық қызмет жаңа деңгейге көтерілуі керек, өйткені бұл қызметсіз қазір отбасылар үшін де, зорлық-зомбылықтан зардап шеккен әйелдер мен балалар үшін де өмір сүру қиын. Ендеше, мектеп психологы барлығын алдын ала білуі, баланың бет-әлпетіндегі эмоция, мимика, қимыл-қозғалыс арқылы бәрін түсінуі тиіс. Кәсіби психолог, ол мінез-құлық өзгерген сайын айырмашылықты көреді. Бірақ, өкінішке қарай, қазір мұны түсінетін кәсіби психологтар өте аз. Ал мектептерде бала көп, бірақ психологтар жетіспейді», - деп есептейді Жаннета Жазықбаева.
Дәл осындай психологиялық қолдау қызметі отбасылық өмірге енді қадам басып, бала жоспарлап отырған жас отбасыларға да қолжетімді болуы керек.
Егер отбасының қызметі бұзылса, отбасында анасын, әжесін ұрып-соғып, айғайлап, әдепсіз сөздер айтатын ерлер болса, шаңырақтың іші тыныш болмаса, мұндай отбасында өскен баланы әлеуетті зорлық-зомбылық көрсетуші деп айта аламыз. Тіпті, егер балалар отбасында агрессивті, тілазар болса, онда, ең алдымен, отбасы бұзылған немесе әкесі маскүнем немесе олар қол көтеретіні дәлелденді. Бала үшін бұл қалыпты жағдайға айналады, ол бәрін губка сияқты сіңіреді және сол баяғы қиянатшы болып өседі», - дейді Жазықбаева.
Отбасындағы ахуалға ерлі-зайыптылардың әлеуметтік-экономикалық жағдайы да әсер етеді. Егер ол дисфункционалды болса, стресстен кейін агрессия да пайда болуы мүмкін. Сондықтан уәкілдің пікірінше, Қазақстанда отбасын жоспарлау бойынша жұмыс жүргізу қажет.
«Соңғы жылдары отбасын жоспарлау тақырыбы өте өзекті болып келеді. Жастар отбасын құрады, бірақ олар несие арқылы дебеттерді азайта алмайды. Көбінесе жас отбасылардың баспанасы жоқ, пәтер жалдап тұрады, әйелі бірінен соң бірі бала көтереді. Иә, мемлекет қолдау көрсетеді, бірақ қарыз жүктемесі сияқты фактор да бар. Әрбір дерлік жас отбасымен сөйлескенде, әңгімелесушілеріміздің ешқайсысы «Менің несием жоқ» деп айтқан емес. Ал бұл қарыз жүктемесі тұрақты табыс болмаған жағдайда, барлық тапқан ақшасы несиені өтеуге кеткен кезде, біздің қазақстандық жас отбасылардың әлеуметтік осал тұстарының біріне айналып шыға келеді. Кейбіреулер осыдан соң өз шығындарын өтей алмай, ішімдікке салынып, әйелдері мен балаларына қол көтере бастайды. Олар өздерінің бар реніштерін, қатыгездіктерін әйеліне, балаларына төгеді. Сондықтан отбасын жоспарлауға көңіл бөлу керек. Бізге отбасын жоспарлау сабақтары, сыныптар қажет.
Жалпы, олар қазір емхана деңгейінде ғана жұмыс істеп жатыр, бірақ жастардың оған қаншалықты жүгінетіні белгісіз. Әдетте олар жүкті болған кезде гинекологқа келіп, тіркеледі. Отбасын, жүктілігін сауатты жоспарлауға, ана болуға дайындалуға өтініш білдіретіндер өте аз. Бұл отбасы институтының дамуына кедергі келтіреді. Тіпті бір рет емханаға барғанда, отбасын жоспарлау бөлімшелеріне кіріп-шығатындардың жоқ екеніне жүз пайыз сенімдімін. Өкінішке қарай, қай кезде де әйелдер мен ерлер отбасын жоспарлауға бармайды. Қазір бізде отбасын жоспарлау бағдарламасы іс жүзінде жоқ. Соңғы рет мемлекеттік бағдарлама сонау 2017 жылы жүзеге асырылған көрінеді. Мемлекеттік сатып алулар сайтына кірсеңіз, соңғы кездері бұл тақырыптың белсенді болып тұрғанын көрмейсіз. Егер қоғам қайраткерлері бұл бағдарламаны насихаттаса, жағдай басқаша болар ма еді», – дейді уәкіл.
Маманның айтуынша, отбасылық зорлық-зомбылықтың бір мысалы жақында Шымкентте болған. Әйел баланы өзі емделіп жатқан аурухананың қабырғасына соққан. Жазықбаеваның айтуынша, бұл отбасының қызметі бұзылған.
«Бұл оның психоэмоционалды жағдайына байланысты болды. Отбасы әлеуметтік жағынан осал. Әйелдің бес баласы бар, біреуі мүгедек, біреуі шала туған, екеуі қайтыс болған. Ол қазір бесінші баласына жүкті. Бұл оған әсер қатты етті. Ол біреумен телефон арқылы хат жазысып отырған кезде, бала одан сусын сұраған немесе оның қолын алмақ болған, сол кезде оның бетінен ұрған. Мен онымен сөйлескенде, оның көзінен жасты көрмедім, ол үндемейді, тіпті күлді, содан кейін мен онымен сөйлестім. Күйеуі жұмыс істемейді, қосымша ақша тауып күн көреді, тұрақты жалақысы жоқ, ал олардың сатып алған көлігінің қомақты несие болса, жүргізуші куәлігінен айырылғандықтан көлік тұр. Өйткені, күйеуі мас күйінде көлік жүргізіп, ұсталып қалған. Алайда, ол кешке көлікпен такси қызметін атқарады. Олардың да анасы зейнеткер, сонымен қатар қызы әлсіз, шала туған. «Күйеуімнің жарты күндік жұмысы 50 000, мүгедектігі мен бала күтімі бойынша 100 000 шамасында жәрдемақы» дейді. Есептеп қарасам, олардың жалпы табысы 160 мың, ал шығыны орасан, 170 мыңнан астам несиесі бар. Тамақтану керек, киіну керек, бала жиі ауырады, оларда көмір жоқ, өйткені ол қымбат. Ол жүкті болмауға тырысқан. Анықталғандай, оған спираль салынған, бірақ ол оған сәйкес келмей, оны алып тастаған. Содан кейін гинекологпен тығыз байланыс болмағандықтан, ол жүкті болып қалған. Бұл жерде көптеген факторлар бар», - деп түсіндірді Жанетта Жазықбаева.
Сарапшы үйленгенге дейін дайындалу керек деген қорытындыға келді. Ал балалы болмай тұрып, денсаулығықты реттеп, аяқтан тұрып алу керек. Материалдық базаны дайындап алған жөн. Сонымен қатар міндетті түрде психологиялық дайындық керек. Отбасы мен баланы жоспарлау кабинеттеріне барып, психологтарға хабарласқан дұрыс. Ешбір жағдайда балаларды да, әйелді де қинауға болмайды.
Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың құрбаны болсаңыз, полицияға 102 телефоны арқылы хабарласуға болады. Сонымен қатар, Қазақстанда балалар, жастар және тұрмыстық зорлық-зомбылықтан зардап шеккендер үшін сенім телефоны жұмыс істейді. Психологтар зардап шеккендерге 150 нөмірі бойынша кеңес беруге дайын.
