Дүниежүзілік банк Стратегиялық жоспарлау және реформа агенттігімен бірлесіп әзірлеген "Қазақстандағы кедейлік пен теңдікті бағалау" баяндамасын жариялады. Бұл арада Дүниежүзілік банк (ДБ) пайдаланатын есептеу тәсілі Қазақстаннан бөлек екенін баса айта кетелік. Мәселен, ДБ есебінде 2021 жылы Қазақстандағы кедейлік деңгейі 8,5% делінсе, біздің ұлттық бюро ол кезде оны 5,3% деп көрсеткен. Сондай-ақ еліміздегі соңғы 15 жылдағы кедейлік динамикасын зерттеген баяндамада халықаралық қаржы ұйымы халықтың осал тобының демеуші құралы болып табылатын атаулы көмектен сыбайлас жемқорлық құрам тапқан, деп жазады Dalanews.kz.
"Теңсіздік, әсіресе аймақтар контекстінде, сондай-ақ "қала-ауыл" бөлімінде өсуде. Сонымен бірге, Дүниежүзілік банк үкіметтің әлеуметтік көмек көрсетуге жұмсаған күш-жігері мен шығыстарын оң бағалап, олардың деңгейі салыстырмалы түрде жоғары екенін атап өтті. Кедейлік пен теңсіздікпен күресудің тиімді құралдары зейнетақы, балалар жәрдемақысы және мемлекеттік жәрдемақы екені атап өтілді. Атаулы әлеуметтік көмек негізгі атаулы құрал бола отырып, елдегі кедейлікті төмендетуге өте аз әсер етеді. Бұл жағдайдың себебі, ДБ мәліметінше, оның басқа төлемдермен салыстырғанда төмен деңгейі. Сонымен қатар, әлеуметтік көмектің мәселесі оның әмбебаптығы мен жеткіліксіз атаулылығында делінеді. Әлеуметтік төлемдер мен жәрдемақылар халықтың ең осал топтарына жете бермейтіні атап көрсетілген. Есепке сәйкес, әлеуметтік аударымдардың тек 31%-ы ең кедей үй шаруашылықтарына жіберілсе, қалған бөлігі табысы жоғары үй шаруашылықтарына бөлінеді", деп жазады Halyk Finance Талдау орталығы сарапшысы Мәдина Қабжалалова
Қолданыстағы жүйенің тиімділігін арттырудың негізгі әлеуеті - әлеуметтік көмек құралдарын халықтың шынайы әлеуметтік осал топтары алатындай етіп қайта бөлу механизмін жетілдіру.
"Ал бұл жерде, біздің ойымызша, баяндамада бюджеттік интервенциялар арқылы кедейлікпен күресудің негізгі құралы ретінде әлеуметтік проблемалар мен фискалдық саясат жақсы талданып, интеграцияланған. Осы талдаудың нәтижелері жеке табыс салығының прогрессивті шкаласын енгізу және көмек алушылардың пулын неғұрлым мұқият талдау арқылы мақсатты және фискалдық кеңістікті айтарлықтай жақсартуға болатынын көрсетті. Сонымен қатар, баяндамада бюджет қаражатын пайдалана отырып, елімізде жанар-жағармай мен коммуналдық қызметтерді субсидиялауды азайту ұсынылады. Осы жеңілдіктерді халықтың мұқтаж бөлігі үшін қолжетімді ету үшін қомақты мемлекеттік қаражат жұмсалып, 2021 жылы мұндай субсидиялар көлемі ЖІӨ-нің 2,8 пайызын құраса, негізгі бенефициарлар ауқатты үй шаруашылықтары болып шығуы, парадокс. Бұл мұндай орасан зор бюджеттер кедейлерді іс жүзінде қолдамай, тиімсіз жұмсалып жатқанын және оларды жою ақшаны үнемдеуге және оны әлеуметтік теңдік пен үй шаруашылықтарын әлеуметтік қорғауды жақсарту үшін шынымен қажет шараларға бағыттауға көмектесетінін білдіреді", - дейді Halyk Finance сарапшысы.
Әрине, кедейшілікпен күресте Қазақстанның нәтижелі жұмыстары да аталған баяндамада кеңінен қамтылыпты. Мәселен, Дүниежүзілік банктің есебінде Қазақстанның 2006 жылдан бері кедейшілік деңгейінің айтарлықтай төмендеуіне қол жеткізілгені көрсетілген: 49,5%-дан (!) 2021 жылы 8,5%-ға дейін. Бұл ретте кедейшілікті төмендету динамикасы экономикалық өсу динамикасымен өте тығыз байланысты. Осылайша, кедейлікті азайту үш кезеңде жүзеге асты:
- бірінші кезең - экономика жылына орта есеппен 7% өскен 2006-2013 жылдары – 49,5%-дан 11,1%-ға дейін жылдам қысқару;
- екінші кезең - дүниежүзілік тауар нарықтарындағы күйзеліс пен экономикалық құлдырау оның деңгейін 20,2%-ға дейін ұлғайтқан 2013 жылдан 2016 жылға дейін кедейшіліктің артуы;
- үшінші кезең - кедейшілікті төмендетудің бәсеңдеуі: COVID және төмен экономикалық өсімнің басқа да себептері 2021 жылы 8,5%-ға жеткен кедейліктің жылдам төмендеуіне жол бермеді.
Бұл ретте банк қала (6,6%) мен ауылдық (11,4%), сондай-ақ осы көрсеткіш бойынша Түркістан көш бастап тұрған облыстар (24%) арасындағы орташа деңгейде терең айырмашылықтың сақталуын атап көрсеткен.
Дүниежүзілік банктің есебінде кедейлік профилінің егжей-тегжейлі талдауы берілген, ол халықтың кедей санатына жатқызылуы мүмкін бөлігінің нақты сипаттамасын береді. Кедейлердің абсолютті саны халықтың барлық топтары бойынша төмендегенімен, соңғы 15 жылда кедейлік құрылымы айтарлықтай өзгерістерге ұшырады.
"Балалар кедейлігінің үлесі айтарлықтай өсті: 2006 жылғы 27%-дан 2021 жылы 40%-ға дейін, сондай-ақ үш және одан да көп баласы бар отбасылар (25%-дан 44%-ға дейін). Бұл, ең алдымен, елдегі демографиялық процестерге байланысты, өйткені осы кезеңде туу көрсеткіші айтарлықтай артқан", - дейді сарапшы.
Дүниежүзілік банк пен Стратегиялық жоспарлау және реформа агенттігі жанындағы Ұлттық статистика бюросының кедейлікті бағалаудағы сәйкессіздіктерге бөлек тоқталуымыз керек. ҰСБ мәліметтері бойынша, 2021 жылы кедейшілік деңгейі 5,3% болса, Дүниежүзілік банк бұл көрсеткішті 8,5% құрайды...
"Бұл жерде Дүниежүзілік банктің осы баяндамада анықтаған 8,5 пайызы да елдегі кедейлік жағдайын толық көрсетпеуі мүмкін екенін атап өткіміз келеді. Есептеу АҚШ-та бірдей тауарлар жинағын сатып алатын соманы қайта есептейтін сатып алу қабілеті паритетін пайдаланады. Мысалы, Дүниежүзілік банктің тағы бір жазбасы 2018 жылы кедейлік деңгейі 14,3%-ды құрағанын атап өтеді, ал біз талдаған Дүниежүзілік банктің кедейлік есебінде бұл бағалау 2018 жылы шамамен 11%-ды құрайды. Бұл, тіпті бір мекеменің өзінде бағалауда біршама алшақтық бар екенін көрсетеді. Бірақ біз біржақты қорытынды жасай аламыз: ҰСБ анықтаған кедейшілікті бағалау кедейлік деңгейін төмендетеді және оны қайта қарау керек. СЖжРА хабарлағандай, бұл келесі жылдың басында орын алуы мүмкін — кедейлік шегі өмір сүру құнына емес, орташа табысқа негізделіп есептелетін болады, бұл көрсеткіш сенімділігін арттыруы мүмкін", - дейді Қабжалалова.
Дүниежүзілік банктің есебіне сәйкес, Қазақстандағы кедейлікпен күрестегі басты мәселе әлеуметтік төлемдер мен жәрдемақылардың халықтың ең осал топтарына жете бермейді. Есепке сәйкес, әлеуметтік аударымдардың 31%-ы ең кедей отбасыларға (10%), ал қалғаны табысы жоғары үй шаруашылықтарына бөлінеді. Осылайша, әлеуметтік көмекті атаулы ету мәселесі туындап отыр.
"Баяндамада әлеуметтік көмекке жұмсалатын шығындар салыстырмалы түрде жоғары болғанымен, оның тиімділігі мен кедейлікке әсері айтарлықтай шектеулі екені анықталды. Бұл жерде біз әлеуметтік көмек көрсету шығындары салыстырмалы түрде жоғары болғанымен, олардың көпшілігі зейнетақыға бөлінгенін, ал салыстырмалы елдерде зейнетақы жүйелерінің ынтымақтастығы әлдеқайда төмен екенін, ал мемлекет зейнетақы төлемдерінің 90 пайызын жабуға міндетті еместігін қоса айта кетелік", - дейді сарапшы.
Атаулы әлеуметтік көмек кедейшілікпен күресудің ең атаулы құралы болып табылады.
"Біз АӘК мәселелерін, сондай-ақ Қазақстандағы кедейшілікке қатысты басқа да проблемаларды бірнеше рет айттық. Еңбек және халықты әлеуметтiк қорғау министрлiгiнiң бюджетi бойынша 2023 жылы АӘК бойынша шамамен 65 млрд теңге төленген. 600 мыңға жуық адам АӘК алады, ал 2023 жылы орташа айлық төлем 7 968 теңге болды. Бұл әлеуметтік қорғауға жұмсалатын жалпы шығыстардың 1%-дан сәл астамын құрайды, бұл өте аз үлес. Көптеген еуропалық елдерде кез келген балалар саны бар барлық отбасылар жәрдемақы алады, мысалы, Германияда айына бір балаға шамамен 250 евроны құрайды. Сонымен қатар, ЕО-да балалардың санына немесе отбасының табысына байланысты емес кешенді қолдау жүйесіне көшу бар, мысалы, Польшада олар екінші және одан кейінгі балалар үшін төлемдер жүйесінен ауысқан. Сонымен қатар, ең гүлденген елдерде Нидерландыдағыдай бала есейген сайын төлемдер көбейеді. Сонымен қатар, Дүниежүзілік банк есебін талдау кедейлік құрылымы балалар үлесін арттыру пайдасына өзгергенін көрсетті, сондықтан біз жоғарыда ұсынған шаралар бір жағынан әмбебап, ал екінші жағынан мақсатты және елдегі балалар кедейлігін айтарлықтай төмендетуі мүмкін".
