سول حراپۋنوۆتى بيلىك كەرى قايتارۋى مۇمكىن دەگەن سىبىس سوڭعى ۋاقىتتا جەلدەي ەسىپ ءجۇر. الدىمەن قۇداسى ءابليازوۆتىڭ شارۋاسىن شەشىپ الادى. سوسىن سوعان كىرىسەدى.
بىلسەك، بيلىككە ۆيكتوردىڭ كەرەگى شامالى. وزىمەن بىرگە الىپ كەتكەن، انىعىندا، ۇرلانعان – شۆەيساريا باسىلىمدارى ەسەپتەپ شىعارعان 400 ملن دوللارعا تارتا كاپيتالى جانە الگى 18 توننا دۇنيە-مۇلكى كەرەك. بيۋدجەت تاپشىلىعىن تارتىپ، اقشادان تارىعىپ وتىرعان قازاقستانعا بۇل ۇلكەن كومەك...
بىلەتىندەر، بۇل قيىندىقتىڭ باسى عانا دەيدى. جۇت دەۋگە اۋزىمىز بارماي وتىر. جامان ءسوز عوي. ءبىر جاعىنان بۇلاي بولعانى دا جاقسى بولدى. مۇنايدىڭ ارزانداعانىن ايتامىز. جوق، راس. بيلىكتىڭ بۇگىنگە دەيىن تۇك بىتىرمەگەنىن بىلدىك. وزدەرى دە ءبىلدى.
كىم بىلەدى، مۇناي ارزانداماسا، بيلىكتىڭ بۇگىنگى بۋىنى بۇل ومىردەن ابىرويىن جوعالتپاي وتەر مە ەدى؟! (قاتتى ايتىپ قويعان جوقپىز با؟).
ءقازىر قالاي؟ مۇنايعا باعىنىشتى بيۋدجەتتىڭ ءوزىن بەكىتە الماي جاتىر. وسى ۋاقىتقا دەيىن كوزگە ىلمەي كەتكەن نەمەسە رەسميلەپ ايتقاندا، كولەڭكەلى جولمەن شەتەل اسقان قالىڭ كاپيتالدى كەرى قايتارۋ تۋرالى اڭگىمەلەر سوڭعى كەزدەرى ۇكىمەتتە ۇلكەن ءسوز بولىپ ءجۇر.
بۇل دا بەكەر ەمەس. بىلەسىز بە، وسى 15 جىلدا، جوق، بۇلاي دەگەنىمىز دۇرىس ەمەس، اينالاسى 15 جىلدىڭ ىشىندە قازاقستاننان شەتەلگە زاڭسىز، جاسىرىن جولمەن اكەتىلگەن اقشا 180 ملرد دوللاردان اسىپ جىعىلىپتى!
ءبىر عانا 2013 جىلى ەلدەن شامالاپ العاندا 16 ملرد دوللار شەتەل اسقان. شەتەل اسقان اقشا عانا ەمەس، ونىڭ يەسى دە...
بۇل نەتكەن باقىلاۋسىز بايلىق سوندا؟
ۆيكتور
شۆەيساريانى «وليگارحتاردىڭ وتانى» دەيدى. انىعى، ولاردىڭ اقشاسىنىڭ. شۆەيساريادا شارۋامىز جوق. ماقالانىڭ كەيىپكەرى – حراپۋنوۆ وسى ەلدە تۇرادى. ءبىراز جىل بولدى.
2008 جىلدىڭ ساۋىرىندە الماتىنىڭ ەكس-اكىمى شۆەيسارياعا قاشتى. سودان بەرى حالىقارالىق ىزدەۋدە...
ينتەرپول ىزىنە تۇسكەن. ءوز ويىمىز، جاسىرىنىپ جۇرگەن ادامعا ۇقسامايدى.
ءدال ءقازىر ونىڭ ورتا جولدان ۇزىلگەن ساياسي كارەراسىن ءسوز ەتۋدىڭ قاجەتى شامالى. سوندا دا ءسال توقتالايىق.
1997 جىلى حراپۋنوۆ الماتىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالادى. بۇل كەز ساياسي يستەبليشمەنت استاناعا قونىس اۋدارىپ جاتقان كەز-تۇعىن. حراپۋنوۆ ابىر-سابىر ءساتتى ءوزىنىڭ قولايىنا پايدالانعان دەيدى. مەگاپوليستى ءبىر ءوزى بيلەگەن...
ول الماتىنى قالاي باسقاردى نەمەسە قالاي ساۋدالادى؟
حراپۋنوۆ الماتىداعى جاقسى جەردە ورنالاسقان جەر تەلىمدەرى مەن پاتەرلەردى ساتقان. ۆيكتوردىڭ باسىنا بۇلت ۇيىرىلگەندە بيلىكتىڭ باسىلىمدارى مۇنى بىرىنەن-بىرى قالىسپاي جازعان.
حراپۋنوۆتار وتباسىنىڭ يەلىگىندە الماتىداعى ەڭ سۇبەلى دەگەن 48 جەر تەلىمى بولعان. ودان قالدى اۋماعى 2،5 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن «شىمبۇلاق» كۋرورتى دا ءبىر كەزدەرى بۇلاردىڭ جەكەمەنشىگى بولىپتى. ال نە دەيسىز؟
الگى 48 جەر تەلىمىنىڭ ءبارى جاقسى جەردە ورنالاسقان دەدىك. جاقسى دەگەنىمىز از، بۇلاردىڭ ءبىرازى ستراتەگيالىق ماڭىزدى اۋماقتا ورنالاسىپتى. ايتالىق، الماتى حالقىن سۋمەن قامتاماسىز ەتەتىن ارتەزياندىق سكۆاجينالار ورنالاسقان اۋماقتى حراپۋنوۆ جەكەنىڭ قولىنا وتكىزە سالعان. ارينە، اقشاعا.
وسىدان كەيىن، انىعى، وسى قىلمىسىنان كەيىن حراپۋنوۆ ورنىنان بوسايدى. ءبىرجولاتا كەتۋى، بالكىم ءبىرجولاتا قامالۋى كەرەك ەدى.
سۇراق: «سول كەزدە بيلىك نەگە ونى شەكتەمەدى؟». جاۋاپ: «ول كەز قازاقستان جاپپاي تونالىپ جاتقان ءداۋىر-تىن...».
شىعىسقا اكىم بولىپ بارعاندا دا بۇرىنعى ادەتىنە قايتا باسادى. ونىڭ شىعىستا ناقتى نە بۇلدىرگەنىن، قانداي ىستەرمەن اينالىسقانىن تەرگەۋ ورىندارى ءالى زەرتتەپ بىتپەي جاتىر.
توتەنشە جاعدايلار ءمينيسترىنىڭ كرەسلوسىنا جايعاسقاندا «توتەنشە ىستەرمەن» ەمەس، سول باياعى جەر ساتۋمەن اينالىسادى. تەرگەۋ دەرەگىنە سەنسەك، بۇدان تۇسكەن تابىس 2،5 ملن دوللاردى قۇراعان. ءبىراق، ونىڭ تۇتاس بايلىعىنىڭ جانىندا بۇل تەڭىزگە تامعان تامشى عانا.
1997-2007 جىلدارى الماتى مەن شىعىستى باسقارعان حراپۋنوۆ وسى 10 جىلدىڭ ارالىعىندا ىستەرىن ىستەپ، جاسارىن جاساپ قالادى، قىسقاسى.
وسىنىڭ ارقاسىندا 2009 جىلى ول شۆەيسارياداعى ەڭ اۋقاتتى 300 ادامنىڭ قاتارىنا كىردى.
جەرگىلىكتى اقپارات قۇرالدارى ونىڭ بايلىعىن 400 ملن دوللارعا باعالايدى.
2010 جىلى وسى 300ء-دىڭ قاتارىنا حراپۋنوۆتىڭ ۇلى – يلياس، قىزى – ەلۆيرا جانە ايەلى لەيلا قوسىلادى.
لەيلا
ايەلى ءوز الدىنا – لەيلا حراپۋنوۆا ۇيىمداسقان قىلمىستىق توپ قۇرعان. «وپگ-لاردىڭ» نەمەن اينالىساتىنىن ءسىز دە، ءبىز دە جاقسى بىلەمىز. حراپۋنوۆتار وتباسىنىڭ ۇستىنەن 20-دان اسا قىلمىستىق ءىستىڭ قوزعالۋىنا وسى لەيلا «ۇلكەن ۇلەس» قوستى دەيدى.
بۇل وتباسىنىڭ تابىسى تۋرالى دەكلاراسياسىمەن تانىسساڭىز، تاعى دا تاڭعالاسىز.
سول جىلدارى قازاقستاندا اسىپ-توگىلىپ ءومىر سۇرگەن ادامدار بولعان ەكەن عوي؟ ءيا، بولعان. 2003-2008 جىلداردىڭ ارالىعىندا حراپۋنوۆتار 858 ملن تەڭگە نەمەسە 5،7 ملن دوللار تابىس تاپقان. وسى ارالىقتاعى لەيلانىڭ ايلىق تابىسى 7 ملن. 95 مىڭ تەڭگەنى قۇراپتى. جەكەمەنشىگىندە قۇنى ميلليوندارمەن ەسەپتەلەتىن «مايباح 62»، «مەرسەدەس S 500» جانە cول سىقىلدى باسقا دا تەمىر تۇلپارلار بولعان. ءبىراق، بۇل – رەسمي مالىمەت. بەيرەسمي بايلىق بۇدان دا كوپ.
حراپۋنوۆتىڭ مۇنشاما مۇلىكتى دالاعا تاستاپ كەتە الماعانىن تۇسىنۋگە تىرىستىق...
ول وپپوزيسيونەر مە؟
حراپۋنوۆتار شۆەيساريادان ساياسي باسپانا سۇراعانىن بىلەمىز. ساياسي باسپانا ساياسي بوسقىندارعا بەرىلەدى، بىلۋىمىزشە.
قاشقىننىڭ كۇيىن كەشكەن حراپۋنوۆ وپپوزيسونەردىڭ ءرولىن ويناماق بولدى. ءالى دە ويناپ كەلە جاتىر، نەگىزىندە. ءبىراق، ءسىز بۇعان سەنەسىز بە؟
زامانبەك ءنۇرقادىلوۆ، التىنبەك سارسەنبايەۆ، عالىمجان جاقيانوۆتاردىڭ جانىندا ول جۇيەدەن قانداي زارداپ شەكتى؟
بۇعان ءبىر ۋاقىتتا قازاقستان وپپوزيسياسىنىڭ شەتەلدىك بيۋروسىن باسقاراتىن سەرىك مەدەتبەكوۆ بىلاي باعا بەرىپتى:
«ءبىز، الماتى قالاسىنىڭ بۇرىنعى اكىمىنە ساياسي باسپانا بەرگىزۋگە قارسىمىز. انىعىندا، ول ساياسي جۇيەنىڭ قۇربانى ەمەس. كەرىسىنشە، ءبىر جىلدارى سول جۇيەنىڭ ادال «ساربازى» بولعان ادام جانە دەموكراتيانىڭ جاۋى. مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرىپ بايىعان، كوررۋپسيونەر اتانعان ادام. اكىم كەزىندە حراپۋنوۆ الماتىداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستاردى توتالدى تۇردە تىيدى.
حراپۋنوۆتىڭ تۇسىندا راحات الييەۆ الماتى قالالىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك دەپارتامەنتىن باسقارعان. قالالىق اكىمشىلىكتىڭ قولداۋىمەن جانە ارىپتەسە وتىرىپ الييەۆ وپپوزيسيا مۇشەلەرى مەن قۇقىققورعاۋشىلاردىڭ سوڭىنا ءتۇستى...» (دەرەككوز: «فوربس» جۋرنالى).
ءابليازوۆتان كەيىنگى كەزەك كىمدە؟
بيلىك حراپۋنوۆتى قالاي قايتارادى؟ ودان بۇرىن ول الىپ كەتكەن، بالكىم ءازىر وڭدى-سولدى شاشىپ جاتقان (ءوزىنىڭ ايتۋىنشا، ينۆەستيسيالاپ) قىرۋار كاپيتال بۇگىن-ەرتەڭ ەلگە ورالاتىن ءتۇرى بار ما؟
ىلگەرىدە ايتقان سىبىس راس بولسا، حراپۋنوۆقا دا تىقىر تاياپ قالدى. «بيلىك كاپيتالدى «امنيستيالاعاننان» كەلىپ-كەتەر پايدا جوقتىعىن ءتۇسىندى» دەيدى ساراپشىلار.
بۇدان ەكى جىل بۇرىن الماتى اكىمدىگى اقش سوتىنا حراپۋنوۆتىڭ ۇستىنەن «مەملەكەتتىڭ مەنشىك مۇلكىن ساتىپ، 300 ملن دوللاردى جىمقىردى» دەگەن شاعىم تۇسىرگەن. ودان تۇك شىققان جوق.
شۆەيساريا دا ونى وڭايشىلىقپەن بەرە سالمايتىن سياقتى. 2014 جىلى حراپۋنوۆتى ەكستراديسيالاۋعا ارەكەتتەنىپ كورگەن قازاقستاننىڭ قارەكەتىنەن تۇك شىققان جوق.
«سىزدەردىڭ سوت جۇيەلەرىڭىز ادام قۇقىعىن ساقتاپ، ءادىل شەشىم شىعارارىنا كۇمانمەن قارايمىز» دەگەن بۇل ەل.
ءبىر قىزىعى، ءوزىنىڭ ەلگە قايتپاسىنا حراپۋنوۆ تا سەنىمدى. «شۆەيساريا مەنى ەشقاشاندا قازاقستانعا بەرمەيدى. بۇل ەلدىڭ بيلىگى ماعان تاعىلعان ايىپتىڭ ساياسي استارى بار ەكەنىن تۇسىنەدى»، – دەپتى وليگارح.
بيلىك ەندى نە ىستەر ەكەن؟
انىعى، ۇكىمەتكە حراپۋنوۆتىڭ وزىنەن بۇرىن، ونىڭ كاپيتالى قاجەت. كاپيتالىن قايتارۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىن قولعا ءتۇسىرۋ كەرەك. وسى 15 جىلدىڭ ىشىندە سىرتقا كەتكەن 180 ملرد دوللاردىڭ اراسىندا ءسوزسىز حراپۋنوۆ قالتاسىنا باسقان ميلليوندار دا ارالاسىپ ءجۇر.
قۇداسى ءابليازوۆتىڭ شارۋاسىن شەشپەي، حراپۋنوۆقا كەزەك كەلمەيتىنى تاعى بەلگىلى. قازاقستان بيلىگى ءابليازوۆقا 5 ملرد-دى قىمقىردى دەگەن ايىپ تاققان. ايتا كەتسەك، ەكس-اكىمنىڭ ۇلى يلياس مۇحتار ءابليازوۆتىڭ قىزى ءماديناعا ۇيلەنگەن.
حراپۋنوۆتىڭ بايلىعىن ەلگە قايتارسا، بيلىك قارىق بولادى، بىزدىڭشە. بيۋدجەتتى بەكىتە الماي جاتقان ۇكىمەتتىڭ قازىرگى ءحالى حراپۋنوۆتان دا ناشار بولۋى عاجاپ ەمەس...
ال ەكس-اكىمنىڭ بايلىعى شىنىمەن دە شاش-ەتەكتەن. ءسال ەسكىرگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا، ءبىر شۆەيسارياداعى دۇنيە-مۇلكىنىڭ ءوزىن ساناپ بولمايسىڭ. ۆيللاسى، بۇل بىزدەگى «قولجەتىمدى باسپانا» ەمەس – 32 ملن دوللار، جەنيەۆاداعى پاتەرى – 16 ملن دوللار، ءقوناقۇيى تاعى بار. ۇلى يلياس – 7 بىردەي كومپانيانىڭ جەتەكشىسى. ولاردىڭ اينالىمى 1 ملن دوللاردان اسىپ جىعىلادى ەكەن.
ينسايدەرلىك دەرەككە سەنسەك، قۇداسى «مۇحتار ءابليازوۆتى قازاقستانعا قايتارۋى مۇمكىن دەگەن اقپاراتتى» ەستىگەن حراپۋنوۆتا سودان بەرى مازا جوق دەسەدى.
شۆەيسارياداعى 300 اۋقاتتى ادامنىڭ قاتارىنا كىرگەن حراپۋنوۆ مۇحتاردان كەيىنگى كەزەك وزىنە كەلەتىنىن سەزەتىن سياقتى...
دۋمان بىقاي
