وسى ءۇش ءتىلدى ءبىلىم بەرۋ رەفورماسىن باستايمىز دەگەن اڭگىمە شىققالى، ەل قۇلاعى ەلەڭدەۋلى، سوڭى نە بولار ەكەن دەپ؟. مەشىن جىلى قازاققا ءۇش ماسەلەنى تاباعىمەن تارتتى. ول جەر، ءدىن، ءتىل. ەندى وسى ۇشەۋى ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىنا، ناقتىراق ايتساق شەتتەن كەلەتىن قانداستارىمىزعا قالاي اسەر ەتەدى.
«باسى اۋىرماعاننىڭ قۇدايمەن ءىسى جوق» دەگەندەي وزدەرىنە كەلەتىن ماسەلە بولماعان سوڭ وسىنى ويلاپ جاتقان جان از. ال جەرگىلىكتى قازاق وزدەرىنە قاتىسسىز دەپ ويلانباي ءجۇر دەيىك. وندا الدى 60 جىلدارى كەلگەن، سوڭى كەلگەلى 25 جىل بولعان سول ورالمانداردىڭ ءوز وكىلدەرى قايدا؟ تەك الەۋمەتتىك جەلىدەن جەكەلەي ەكى-ۇش بەلسەندىسىنىڭ وسى ءۇش ماسەلەنىڭ موينىن قىلتيتقانىن اندا-ساندا وقىپ قالامىز. باسقا ءۇن جوق، اناۋ سايلاۋ كەزىندە ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتەتىن «قالاۋلىلارى» مەن اتىنان ات ۇركەتىن ادامداردىڭ اتىنا قۇرلىعان قورلارىنىڭ بىرەۋى ۇستىمىزدەگى مەشىن جىلى اتالعان ماسەلەلەرگە (اسىرەسە جەر جانە ءۇش ءتىلدى ءبىلىم بەرۋ رەفورماسى) قاتىستى ا دەپ اۋىز اشقانىن ەستىمەدىك.
ەندى نە دە بولسا كوكەيدەگى بيىلعى حيت ماسەلەلەردىڭ ىشىندە ءۇش ءتىلدى وقىتۋدىڭ قانداستارعا قانداي كەلىپ-كەتەرى بار ەكەنىن ءوز الىمىزشە قاعازعا ءتۇسىرىپ كورەيىك. قالعان ەكەۋىن تاعى قۇداي بۇيىرسا الدا جازارمىز.
ال ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرە باستادىق دەلىك. سوسىن ءبىرىنشى سىنىپتا بالانىڭ باسى «بوتقا» بولىپ كەتپەسىن، بالا باقشادان باستاپ ءتىل ۇيرەتە بەرەيىك دەپ ءبىر ءدانىشپان شىعادى، اتا-انا يا، جەڭىل بولادى دەپ ەرەدى. ال سىرتتان كەلەتىن قانداستار شە ؟ءبارى بىردەي جاس وتاۋ ەمەس نەمەسە بالاسى ءبىرىنشى سىنىپقا بارۋدان بۇرىن كەلە قويمايدى. ءوزىمىز كورىپ جۇرگەندەي كوبى جول ورتادان قوسىلادى.
مەكتەپتەرگە سىرتتان كەلگەن بالاعا ءبىرىنشى كەزەكتە ورتاسىنا پسيحولوگيالىق بەيىمدەلۋ كەرەك. ونىڭ العىشارتى بالانىڭ قاتارلاستارى الدىندا كۇلكى بولماي، ولارمەن تەڭ نەمەسە ولاردان جاقسى وقۋى. سوندا عانا دوسى كوبەيىپ، ورتاعا ءسىڭىپ كەتەدى. ال ءۇش ءتىلدى مەكتەپكە شەتەلدەن كەلگەن قازاق بالاسىن ەلەستەتىڭىز؟ اسىرەسە، قىتايلاسۋ ساياساتى كۇشىنە مىنگەن قىتايدان كەلگەن قانداس بالا. ول جاقتاعى قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالىن تۋىسشىلاپ كەلگەندەردىڭ بالالارىنىڭ ارەڭ قازاقشا قايىرىپ تۇرعانىنان كورىپ ءجۇرمىز. شىنىن ايتقاندا، ەندى شەتەلدەن كەلەتىن قازاق بالالارى قازاق ءتىلىن تۇرمىستىق دەڭگەيدەن جوعارى بىلمەيدى، ياعني قازاقشا بەرىلەتىن ساباقتاردى ارەڭ تۇسىنەدى، ال اعىلشىنشا جۇڭگو، موڭعۇل، وزبەكستاندا نەگىزىنەن شەت ءتىلى رەتىندە وقىتىلاتىندىقتان، بىزدەگى مينيسترلىك ۇسىنىپ وتىرعان اعىلشىنشا وتىلەتىن پاندەردى ولار قۇلاق مولداسى رەتىندە تىڭدايدى. ال ورىسشا... ويباي اتاماڭىز. بولدى، ءبىتتى ! بالا ،بىرىنشىندەن، جازۋ بىلمەيدى، ەكىنشدەن، ءتىل بىلمەيدى، ۇشىنشدەن، ساباق بىلمەيدى. سونىمەن اتا-اناسى نە دەيدى؟ كەلگەن جەرىنە قاراي قايتا قايقايايىق دەيدى. ناتيجەسىندە قازاقستانعا بارساق بالامىز ساۋاتسىز بولادى دەيدى دە، ەشكىم كوشىپ كەلمەيدى.
ال جوعارى وقۋ ورىندارىنا كەلەتىندەر شە؟ ولار ءۇشىن جاعداي ءتىپتى قيىن بولارى انىق. ەكى ءتۇرلى مەنتاليتەت، اينالاسىندا مۇلدەم باسقاشا ويلايتىندار، بۇل وقۋعا تۇسكەننەن كەيىنگى ماسەلە ەكەن عوي. اۋەلى سول سىرتتان كەلگەن قانداستار ستۋدەنت اتانا الا ما؟ ءۇش تىلدە ءبىلىم بەرۋدى باستاعان جۇيە، ەمتيحاندى دا ءۇش تىلدە الارى حاق. ال ولار ونداي سىناق تۇگىل، ءبىزدىڭ قازىرگى قازاق ءتىلدى كەشەندى تەستكە ارەڭ دايىندالىپ ءجۇر. سونىمەن ولار مەملەكەتتىك تاپسىرىستان (سىرتتان كەلگەن قانداستارعا بولىنگەن 2%-دىق جەڭىلدىك) قاعىلادى. ا، ايتپاقشى، بولاشاقتا گرانت دەگەن بولمايدى دەپ جاتىر ەكەن عوي. جارايدى، اقىلى، بىزدەگى اقىلى وقۋدىڭ باعاسى بيىل اركىم ارماندايتىن كەيبىر جوعارى وقۋ ورىندارىندا باكالاۆرياتقا جىلىنا 800 مىڭ تەڭگەدەن استى، بۇل سوما تاعى جىل سايىن وسپەسە، كەمىمەسى انىق. سونىمەن بالاسىن كىم شىداپ بارلىق تۇرمىستىق شىعىنىن قوسا اقىلى وقىتا الادى. شەتتەن كەلگەن قازاق تۇگىلى، ءوزىمىزدىڭ اۋىلدا وتىرعان اعايىننىڭ بۇعان كەلگەندە جاعدايى بەلگىلى. ءاي، ايتەۋ، سول قازاقستانعا بارىپ ادام بولسىنشى، ءوز ەلىندە ءبىلىم السىنشى دەپ، وعان دا كونەر. الايدا، سول تىلەكتىڭ ورىندالماسىن بىلەمىز. جوعارى وقۋ ورىندادا ءۇش ءتىل، ول جەردە مەكتەپتەگى سەكىلدى بالا عوي، ۇيرەنىپ كەتەر دەپ ماڭدايىنان سيپاپ، كامەلەتكە تولماعان بالاعا مەكتەپ جاۋاپتى دەگەن ۇلكەن قالپاقتىڭ استىندا جۇمىس جاساپ جۇرگەن ادام از. بىلسەڭ بەس، بىلمەسەڭ ەكى، وتىر، بولدى. سەبەبى ءۇش ءتىل سول. بۇل جەلدەي ەسىپ جۇرگەن جوعارى وقۋ ورىندارىندا ساباقتار قازاقشا 50%، اعىلشىنشا 30%، ورىسشا 20% وتىلەدى دەگەن سىبىستىڭ ناقتىلى كورىنىسى. الدىڭعى ەكەۋىن ەپتەپ جابار، سوڭعىسى جابۋعا كەلمەيدى-اۋ. سوڭىندا ساباق بىلمەيتىن ستۋدەنت وقۋدان شىعادى، ەلىنە نە جۇمىس ىزدەپ بازار جاعالاپ كەتەدى.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ ءتۇيىنى: ءار ادام ۇرپاعى ءۇشىن ءومىر سۇرەتىنى انىق. قازاقستانعا بارساق بالامىز ساۋاتسىز بولادى دەپ ەشكىم كوشىپ كەلمەيدى، بارسام وقي المايمىن دەپ ەشكىم كەلىپ وقىمايدى (بىزدەن گورى ولارعا باتىسقا بارىپ وقۋ ءتيىمدى بولادى). اقىر سوڭىندا ءۇش ءتىلدى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە كوشۋ - قازاقتىڭ كوشىن ءبىرجولاتا توقتاتقان جانە سىرتتاعى 5 ميلليون قازاقتىڭ تۇرىپ جاتقان ەلىنە ءسىڭىپ، جوعالىپ كەتۋىن جەدەلدەتكەن شارا بولىپ تاريحتا (ەل ىشىندە جاسايتىن تاريحى ودان دا ءقاۋىپتى) قالاتىن بولادى.
كوكتەگىن ادۋىنگەر
