گابريەل گارسيا ماركەس[/caption]
بىلتىر ءالەمگە اتى مءاشھۇر جازۋشى، نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى گابريەل گارسيا ماركەس 87 جاسىندا دءۇنيەدەن وزدى. ۇزىن-ىرعاسى 10 رومان، 50 ءاڭگىمە، 10 پوۆەسى بار جازۋشىنىڭ ءار شىعارماسى ءالەم ءادەبيەتىنىڭ جاۋھارى سانالادى. «مىڭجىلدىقتىڭ ەڭ ءۇزدىك تءورت قالامگەرى» دەگەن ساۋالنامادا شەكسپير، دانتە، سەرۆانتەستەرمەن قاتار اتالۋى جايدان جاي ەمەس.
حح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وڭتۇستىك امەريكانىڭ بۇيىعى تىرلىگىن ادەبيەتىمەن الەمگە پاش ەتكەن ۇركەردەي توپتىڭ بەلورتاسىندا ماركەس تە ءجۇردى. ج. امادۋ، م. استۋرياس، ا. كارپەنتەر، ح. بورحەس، ح. كورتاسار، م. لوسا سەكىلدى بىرەگەي ەسىمدەر ىركەس-تىركەس ادەبيەت مايدانىنا ويقاستاي ەنىپ، «ۇيقىداعى» بۋلكاننىڭ ويانۋىن سەزدىردى. ولار ساياسي-ەكونوميكالىق قاقتىعىستار تاسقىنىن؛ ديكتاتورلىق بيلەپ-توستەۋدىڭ داستۇرگە اينالعان شەجىرەسىن؛ ۇمىتىلۋعا اينالعان تاريحي سانا مەن ەپيكالىق جادتىڭ تەرەڭدەگى شۇعىلاسىن (ءوز ۇيەكتەرىندەگى)؛ ءدىني سەنىمنىڭ بۇتارلانۋى مەن يدەولوگيالىق قارۋدىڭ بەتقاراتپاس قىلىشى – جالاڭ دەموكراتيالىق ۇرانداردىڭ اۋمالى-توكپەلى تىزبەگىن ءار قىرىنان كەستەلەدى. ولار الەم ادەبيەتىن حاوس پەن تۇستەن قۇتقاردى نەمەسە حاوس پەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى ءومىردى مەيلىنشە شىنايى بەينەلەپ بەردى. ەلەس پەن ءتۇس يشارالارىن ومىرگە اكەلگەن يسپان اقىندارىنىڭ رومانتيكالىق پوەزياسى بولسا، ميگەل استۋرياس وعان شىت جاڭا رەڭك بەردى، ماگيالىق رەاليزمنىڭ قات-قابات پەرسوناجدارىن قالىپتادى، وقيعالار مەن تابيعاتتىڭ اراسىنداعى تىلسىم قاتىناستاردى شەبەر ۇندەستىرە، شابىتپەن سۋرەتتەدى – ۇندىلىك ءتۇپباستاۋلاردىڭ توركىنىنە دەندەدى. ال، گ. ماركەس ەشكىم قايتالاي الماس كەمەلدىكتىڭ ورنەگىمەن بۇل باعىتتى ۇشار شىڭىنا شىعارىپ، عالامدىق ادەبيەتتە عانا ەمەس، مادەنيەتتانۋدا دا ەرەكشە ورىن الاتىن قۇبىلىستاردى سانا تۇكپىرىنەن بارشا حالىقتىڭ اقىل-وي اينالىمىنا ەنگىزدى.
[caption id="attachment_8875" align="alignleft" width="354"]
حح عاسىر مادەنيەتىندەگى الاسۇرۋ-اداسۋ سەزىمى ونىڭ ءاربىر تۋىندىسىندا ءومىر ءسۇردى.[/caption]
«جۇگەرى ادامدار» قانداي كەرەمەت تۋىندى بولعانىنا قاراماستان، «ءجۇز جىلدىق جالعىزدىقتىڭ» بيىگىنە باستار جولدىڭ ءبىرى ەدى. ماركەس سونى ەلدەن بۇرىن سەزىندى جانە اداسپاي تاپتى. بۇل لاتىن امەريكالىق ادەبيەتتىڭ ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرا بىلەتىن، ساياسىن پانالاتۋعا دايىن ماۋەلى بايتەرەك ەكەندىگىن كورسەتەدى. ماركەس ماگيالىق رەاليزم ارقىلى زاماناۋي ءھام ساياسي وزگەرىستەردى زار كۇيىنە جەتكىزە جازۋىمەن العا وزدى. ءوزىنىڭ وتانىن عانا ەمەس، تۇتاس ۇيەكتى، ءتىپتى بارلىق جەر بەتىن شارپىعان ىندەتتەر مەن حح عاسىر مادەنيەتىندەگى الاسۇرۋ-اداسۋ سەزىمى ونىڭ ءاربىر تۋىندىسىندا ءومىر ءسۇردى. سويتە تۇرا ول ەڭ الدىمەن جەكە ادامنىڭ كۇيرەۋىن، رۋحاني قۇلدىراۋىن ءوز كوزىمەن كورە ءبىلدى جانە جەكە تۇلعانىڭ دامۋ پوتەنسيالىن ءريتمدى ىرعاقتار ارقىلى جىپكە ءتىزدى. الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندەگى وقىرمان بولسىن، ماركەستىك «قيال الەمىنە» ءبىر ەنسە، قايتا شىعۋى قيىن ەدى... سەبەبى ونىڭ ءسوز قۋاتى وتىرىك پەن شىندىقتىڭ ورتاسىنداعى كەڭىستىكتە بولاتىن.
ماركەس ماگيالىق رەاليزم ارقىلى زاماناۋي ءھام ساياسي وزگەرىستەردى زار كۇيىنە جەتكىزە جازۋىمەن العا وزدى. ءوزىنىڭ وتانىن عانا ەمەس، تۇتاس ۇيەكتى، ءتىپتى بارلىق جەر بەتىن شارپىعان ىندەتتەر مەن حح عاسىر مادەنيەتىندەگى الاسۇرۋ-اداسۋ سەزىمى ونىڭ ءاربىر تۋىندىسىندا ءومىر ءسۇردى.
ول ءۇش توپىراقتى ءبىر ارناعا توعىستىردى: ەۋروپالىق دۇنيەتانىمنىڭ امەريكادا قاۋاشاق جايعان الاۋى مەن ۇندىلىك مادەنيەتتىڭ جاۋھار قويماسىن جانە افريكالىق زاڭگىلەردىڭ جات ولكەدەگى جاسىرىن، ەل كوزىنە بايقالا بەرمەيتىن وزەگىن ارشىدى. ول – وسى ءۇش ارنانىڭ بويىنان وزگەشە كۇشتى بويىنا جيىپ، ميفتەر مەن اڭىزداردى، سەنىمدەر مەن نانىمداردى، وركەنيەتتەردىڭ قاقتىعىسى مەن ادامي قۇندىلىقتاردىڭ وزگەرىسىن ەرەكشە شابىتپەن تولعاپ، وزىندىك بايلام جاساي بىلگەن بىرەگەي سۋرەتكەر. ونىڭ شىعارمالارى كولۋمبيانىڭ كەشەسى مەن بۇگىنى تۋرالى عانا ەمەس، بارلىق ادامزاتقا ورتاق قۇندىلىقتاردىڭ – جاڭارۋ مەن ەسكىرۋدىڭ، ءۇمىت پەن ۇرەيدىڭ، ازعىنداۋ مەن قايتا تۇلەۋدىڭ، «بار بولۋ» مەن «جوق بولۋدىڭ» جۇيەلى دە جۇيەسىز ەۆوليۋسياسىن سازدى دا مۇڭلى ناقىشىمەن بەزبەندەگەندىگىمەن دە اسا قۇندى. «توراي قۇيمىشاقتى» سابيلەردىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە سەبەپكەر بولعان ناپسىلىك اسقىنۋ مەن وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا ادام بالاسىنىڭ جاڭا مەكەندى ىزدەۋى (جاڭا سەنىم، جاڭا وي، جاڭا تاريح دەسەك تە بولادى، قازىرگى ادام بالاسى دا وزدەرىنە جاڭا مەكەن ىزدەۋمەن ارپالىسىپ جاتقان جوق پا) قۇمىرسقالاردىڭ «قىرعىنى» مەن تابيعاتتىڭ ادام ءتۇسىنىپ بولماس توسىن مىنەزى، جالعىزدىق پەن ماحابباتتىڭ تۇتقىنىنا اينالعان تراگەديالىق سۇلدەلەر مەن ەشتەڭەگە سەنبەيتىن، ماحابباتتى تويىمسىز ءلاززاتتىڭ قۇرالى دەپ ۇعاتىن «اداسقان» ۇلدىڭ ورالۋى، پەرىشتەلىك پەن ىبىلىستىك سەزىمنىڭ ارپالىسى، ءبىر وتباسىنىڭ داۋرەندەۋى مەن تۇقىمىنىڭ قۇرۋى، وركەندەۋدىڭ جەدەلدەۋى مەن قۇردىمعا كەتۋدىڭ ودان دا ىلكىمدىلىگى – ماكوندونىڭ قىسقاشا بايانى. ءداستۇر جوق، ءداستۇر دەپ جۇرگەنىمىز ميشا بىلىققان بۋدانداسۋ تەورياسى. ادامزات حح عاسىردا ءوز تاريحىن ەكى رەت جاڭالادى: قان كەشۋ... ءبىراق اداسقاق ارمان ءوزى ىزدەگەن ۇياسىن تاپقان جوق، اق كوگەرشىننىڭ شىرىلى ءار جۇرەكتەن بەبەۋلەيدى. جولسىز جەردەن جول سالامىز دەگەن ۇران استىندا كۇن كەشىپ كەلەمىز، بۇرىنعى داڭعىلدارىمىزدى قيراتىپ بىتتىك. سان عاسىرلىق ىزدەنىسىمىز ارقىلى تۇرعىزعان باسپانامىزدىڭ ساعىم ەكەنىن تۇسىندىك. ماركەستىك ءتۇڭىلىستىڭ ءتۇپ قاينارى ارىدا جاتىر. ادامدار قاتەلىگىنەن ساباق المايتىندىعىن الدەنەشە شىعارماسىندا بايان ەتكەن جازۋشى ابىل مەن قابىل حيكاياتىن ءبىر ءسات ەستەن شىعارعان جوق...
ول قازىرگى اقىل-وي بىلگىرلەرى جارىسا جازىپ، وي-تالقى قۇرىپ جاتقان تاريحتىڭ اقىرى ۇعىمىن فيلوسوفتاردان ەرتەرەك، ماكوندو تاعدىرى ارقىلى بەينەلەدى. جازۋشى «ادامزات ءتۇپتىڭ تۇبىندە تابيعاتتان جەڭىلەدى...» دەيتىن اششى دا اۋىر ويدى ۇسىندى دەيتىندەر دە بار... اسىلى، ماركەس ادامزاتتى قۇرتاتىن تابيعات ەمەس، اداسقاق وي ەكەنىن ەسكەرتەتىندەي. جالعىزدىقتىڭ ءتۇپسىز شىڭىراۋىنا قۇلاعان رۋحاني اشتىقتىڭ سوڭى ازعىندىقپەن اياقتالادى دەپ يشارالايتىنداي... ءبىراق ۇمىتسىزدىكتىڭ وزىنەن ساۋلەلى ءۇمىت ۇشقىنىن كورسەتە بىلەدى.
شىندىعىندا، گارسيا ماركەس – فولكنەر مەكتەبىنىڭ جاڭا باعىتتاعى ماگيالىق رەاليزم الەمىمەن تۇلەگەن رۋحاني ءىزباراسارى دەۋگە دە بولادى. ول سويلەم قۇرۋدىڭ، تەكست قالىپتاۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن فولكنەردەن الا وتىرىپ، وزىنە دەيىنگى ادەبي مازمۇندار مەن فورمالىق ىزدەنىستەردى، ءدال ماركەس ادەبيەتكە ارالاسقان شاقتاعى ۇزدىكسىز جاڭارعان ادەبي مەكتەپتەر مەن ەستەتيكالىق تۇجىرىمداردى اسا قاتاڭ سۇزگىدەن وتكىزگەن تالعامپاز سۋرەتكەردىڭ ءبىرى.
ول ماكوندو قالاشىعىن ءار شىعارماسىنىڭ ءتىنى ەتە وتىرىپ، كەيىپكەرلەرىن دە ءبىر شىعارماسىنان كەلەسىسىنە كوشىرە بىلگەن ساناۋلى قالامگەردىڭ ءبىرى. جازۋشىنىڭ بۇل ءتاسىلى ۋ. فولكنەردىڭ اشقان ءىزىن وزىنشە مانەردە قايتا تۇلەتكەنى دەسەك تە بولادى. يوكناپاتوفا مەن ماكوندا گەوگرافيالىق كارتادا جوق بولعانىمەن، ادامنىڭ رۋحاني كارتاسىندا – ادەبيەتتە ماڭگى وشپەستەي قاشالعان جەر اتتارى وسى قالامگەرلەردەن باستالدى. مو ياننىڭ «گاۋمي اۋىلى» - بۇل ءۇردىستىڭ ءالى دە جالعاساتىنىن بىلدىرەدى. شىندىعىندا، گارسيا ماركەس – فولكنەر مەكتەبىنىڭ جاڭا باعىتتاعى ماگيالىق رەاليزم الەمىمەن تۇلەگەن رۋحاني ءىزباراسارى دەۋگە دە بولادى. ول سويلەم قۇرۋدىڭ، تەكست قالىپتاۋدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن فولكنەردەن الا وتىرىپ، وزىنە دەيىنگى ادەبي مازمۇندار مەن فورمالىق ىزدەنىستەردى، ءدال ماركەس ادەبيەتكە ارالاسقان شاقتاعى ۇزدىكسىز جاڭارعان ادەبي مەكتەپتەر مەن ەستەتيكالىق تۇجىرىمداردى اسا قاتاڭ سۇزگىدەن وتكىزگەن تالعامپاز سۋرەتكەردىڭ ءبىرى. ماركەستىڭ جاس شاعىندا ادەبيەت مايدانىندا وتكەل بەرمەس اساۋ تولقىندار بار ەدى. حەمينگۋەيلىك دالدىك وزگە قالامگەرلەردى شيرىقتىرىپ، ءبارى قۇلدىق ۇرعانداي، ونىڭ مۇلتىكسىز شەبەرلىگىنە تامسانا دا تاڭدانا باس يزەسكەندە، وسى سەڭدى بۇزار جول ىزدەپ شارق ۇرعاندا، ماركەس مۇنىڭ ءبارىن ءيىرىپ تاستاپ شەبەرلىك پەن شىنشىلدىقتىڭ تۋرا ورتاسىنان وزىنە لايىق جول تابۋىمەن دە ءبىتىمى بولەك. ءوزى تاڭداپ العان تاقىرىبىن سۇرلەۋلى سورابىمەن كەمەرىنەن اسىرا شالقىتۋ ادەبيەتتەگى ءبىز ايتقان «دالدىك» ۇعىمىنا كولەڭكە تۇسىرگەندەي كورىنگەنىمەن، مۇلدەم كەرىسىنشە، ەستەتيكالىق جاڭا تۇمانى اشىپ، «تىلگە قانات ءبىتىرۋ» ستيحياسى ارقىلى ادەبي تەوريالار شەڭبەرىن الدەنەشە ەسەگە كەڭەيتە تۇسكەندەي اسەرگە بولەيدى. ءتىپتى سول تەوريالاردىڭ جاڭا ءورىلىمىن دە وزىمەن بىرگە الا كەلگەنى شىن. ونىڭ اسىرەسىز شابىتقا قۇرىلعان سويلەمدەرى ىرىق بەرمەي ارنا تارتاتىن تاسىعان وزەن سەكىلدى مىنەزدى، كەيدە ۇزىننان ۇزاققا سوزىلىپ، نۇكتەلى ءۇتىر مەن ءۇتىر ارقىلى عانا بولىنەتىن تەكستەردىڭ لوگيكالىق شىمىرلىعى جازۋشىنىڭ كوكىرەگىندەگى وبرازدار تاسقىنىن وقىرمانعا ۇسىنادى: ەستى وقىرمان سۇلۋ ءماتىننىڭ بويىنداعى ءۇزىلىسسىز ىرعاقتان اداسپاۋى ءتيىس.
گارسيا ماركەس – جالعىزدىقتى جەرىنە جەتكىزە جىرلاعان، قايسارلىقتى تۋ ەتكەن ادەبي رىسار دەسەك تە بولادى. مەنىڭشە، ول سومداعان ەڭ ۇلى كەيىپكەر – ۋرسۋلا. ۋرسۋلانىڭ سان قابات رۋحاني بەينەسى – بۇعان دەيىن ادەبيەتتە قولىنا قالام العاننىڭ ءبارى بيىك پاراساتپەن كەيىپتەۋگە ۇمتىلعان انا وبرازىنىڭ ءسارۋار مەيىرىن رياسىز اسپەتتەگەن بىرەگەي زەردەلى جاراتىلىس، جۇرەك ايناسىنان شاشىراعان نۇر. الەمدى سۇلۋلىق ەمەس، انا مەيىرى قۇتقارادى. ۇجىماق – انا تابانىنىڭ استىندا...
الەمنىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلعان ونىڭ شىعارمالارىن اۆتورلىق جازۋ ماشىعى مەن وي جۇيەسىنە دەندەي ەنىپ، قازاق تىلىندە قاپىسىز جەتكىزگەن قالامگەر كەڭەس يۋسۋپكە ادەبي ماراپاتتىڭ كەز كەلگەنىن بەرسەك تە لايىق.
گارسيا ماركەستەي جازۋشىلاردىڭ ءالى تالايى دۇنيەگە كەلەر، ونىڭ شىعارمالارىنان دا ادۋىندى، سان-سالالى تۋىندىلار جارىققا شىعار، ءبىراق ءدال ماركەستەي كەز كەلگەن توپىراققا جاتسىنباي سىڭەر، كەز كەلگەن تانىم يەسىنىڭ تۇيسىگىن ساۋلەسىنە بويار شىعارماشىل تۇلعا بولۋى قيىن. اقىر سوڭىندا ءوزى دە ءوز شىعارمالارىنىڭ كەيىپكەرلەرىنە اينالعان ول شىن مانىندە جالعىز!
ۋرسۋلانىڭ ۇرپاعىن، جالعىزدىق جىرشىسىن ادامزات بالاسى ۇمىتپاق ەمەس!
ءتوقتارالى تاڭجارىق.
گارسيا ماركەستىڭ قوشتاسۋ حاتى
ەگەر ءتاڭىر مەندەي قاۋساعان شالدىڭ داتىن ايتۋعا از دا بولسا مۇرسات بەرگەن بولسا، ويلاعانىمدى ايتپاي، ايتپاعىمنىڭ استارىن ويلار ەدىم. دۇنيەنىڭ قۇنىنا ەمەس، مانىنە باس قاتىرار ەدىم.
از ۇيىقتاپ، كوبىرەك قيالدار ەدىم. كوزىمدى جۇمىپ وتكىزگەن ءار مينۋتىمنىڭ قاراڭعىدا وتكىزگەن الپىس سەكۋندكە بارابار ەكەنىن باعامدار ەدىم. باسقالار بەيعام ۇيقىعا باتقان شاقتا، وياۋ وتىرار ەدىم. باسكالار اڭگىمە ايتقان كەزدە، ءۇنسىز تىڭدار ەدىم. جاراتقان يەم ەندى ءبىراز عۇمىر بەرسە، قاراپايىم كيىنىپ جۇرەر ەدىم. تاڭمەن تالاسا تۇرىپ جانىمدى، ءتانىمدى كۇن نۇرىنا قىزدىرار ەدىم.
قۇدايىم-اي، جۇرەگىمنىڭ بارى راس بولسا، بويىمداعى وشپەندىلىك اتاۋلىنى مۇز ەتىپ قاتىرىپ، كۇننىڭ شىعار ءساتىن اسىعا توسار ەدىم. مەن ۆان گوگ سەكىلدى جۇلدىز جارىعىنىڭ استىندا سۋرەت سالار ەدىم. ۋرۋگۆايلىق ماريو بەنەدەتتيدىڭ پوەماسىنا بالقىپ، سەررانىڭ انىمەن ايلى تۇنگى سۇيىسپەنشىلىك اۋەنىنە اينالار ەدىم. راۋشان گۇلدەرىن كوز جاسىممەن جۋىپ، ولاردىڭ تىكەنى تانىمە شىم-شىم قادالعانىن سەزىپ، القىزىل جاپىراقتارىنا ەرىنىمدى باسىپ، ايقايلاپ، راحاتقا باتار ەدىم. قۇدايىم-اي، ەندى ءبىراز عۇمىر بولسا... مەن كۇن قۇرعاتپاي ءوزىم ۇناتاتىن جاندارعا شەكسىز سۇيەتىنىمدى ايتىپ، ەمىرەنەر ەدىم. ماحابباتپەن ءومىر سۇرەتىن ەدىم. ادامداردىڭ «جاسىڭ ۇلعايعان سايىن عاشىق بولا المايسىڭ» دەگەن ويلارىنىڭ قاتە ەكەنىن، كەرىسىنشە عاشىق بولۋدان قالعاننان كەيىن عانا ادامنىڭ قارتايا باستايتىنىنا كوزدەرىن جەتكىزەر ەدىم. اجالدىڭ كارىلىكتەن ەمەس، تاسادا ۇمىت بولۋدان كەلەتىنىنە كەكسە تارتقان كىسىلەردىڭ كوزىن جەتكىزەر ەدىم.
مەنىڭ قانشاما دۇنيەنى ۇيرەنگەنىمدى بىلەسىزدەر! ادام ءوزىن جولدا توسىپ تۇرعان باقىتتى ەلەمەي، تاۋدىڭ ۇشار باسىندا عانا عۇمىر كەشكىسى كەلەتىنىن ءبىلدىم... مەن سىزدەردەن ساناپ بولماس كوپ نارسە ۇيرەندىم. شىنىن ايتسام، مۇنان ەندى ماعان كەلىپ-كەتەر پايدا جوق. ساندىعىمدى سىقا تولتىرىپ العان ساتىمدە، سورىما قاراي مىنا دۇنيەدەن قايتىپ بارا جاتىرمىن...
