ءالقيسسا، اڭگىمەنىڭ توركىنى تۇركى الەمىنىڭ مادەني استاناسى تۇركىستان ھاقىندا بولماق. تاريحي ادىلەتتىلىك ورىن الىپ، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى دەگەن اتاۋ تۇركىستان وبلىسى بولىپ اۋىسقالى دا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى.

كيەلى شاھار ءدۇيىم وبلىستىڭ باس ورداسىنا اينالعالى دامۋ قارقىنىن بىرنەشە ەسەگە دامىتىپ كەلەدى. تاۋبە! دەسە دە، كوز كورگەنى – ءبىر توبە، ءسوز قاشاعانى ءبىر اسۋ ەمەس پە؟ جاڭا وبلىستىڭ جاساعان قادامى، قويعان ماقساتى، قۇرعان جوسپارى ھاقىندا ەل اراسىندا قىزۋ تالقى دا، باتىل بولجام دا ايتىلىپ جاتىر. ءبىز بولساق دۋالى اۋىزدان شىققان سۇبەلى ءسوزدىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايلى، ماعىنالى ويىن ءسىزدىڭ نازارعا ۇسىنباقپىز.

 

تۇركىستان وبلىسىنداعى اۋدانداردىڭ ەكونوميكاسى كۇرت داميدى

 

ساپارباي جۇبايەۆ، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

– تۇركىستان وبلىسىنىڭ جەكە وبلىس بولىپ بولىنگەنىن ءارتۇرلى جاعىنان قاراۋعا بولدى. بىرىنشىدەن، بۇرىنعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولعان شىمكەنت قالاسىنا كوپ اسەر تيگىزەدى. تۇتاس ءبىر ايماققا بولىنگەن قارجىنىڭ بولەك وبلىس ورتالىعى بولىپ ەسەپتەلەتىن تۇركىستان قالاسىنا، جالپى تۇركىستان وبلىسىنا جانە شىمكەنت قالاسىنا ۇلەستىرىپ، ينۆەستيسيا تارتۋ ماسەلەسى جاڭا سەرپىن الادى دەپ ەسەپتەيمىن. ول ءبىرىنشى ماسەلە.

ەكىنشىدەن، سول جەردەگى اۋدان-ايماقتاردىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىسىنان قاراعاندا ءال-اۋقاتى ءبىرشاما كوتەرىلەدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ جەر-سۋ ماسەلەسى تىكەلەي تۇركىستان قالاسى ارقىلى شەشىلەتىن بولادى. دەمەك، الداعى تۇرعان پروبلەمالار جاڭا وبلىستىڭ قاراماعىنا وتەدى.

ءۇشىنشىسى – ينۆەستيسيا. تۇركىستان وبلىسىنا جاتاتىن اۋدانداردىڭ ەكونوميكالىق اۋا رايى وزگەرەدى دەپ ەسەپتەيمىن. شەتەلدەن كەلەتىن ينۆەستيسيا، رەسپۋبليكادان بولىنگەن قاراجات سونىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋگە، جاڭا جۇمىس ورىندارى، ەكولوگيا، ازىق-تۇلىك، جول سالۋ، سۋ تارتۋ پروەكتىلەرىن جۇزەگە اسىرۋعا مول مۇمكىندىكتەر بەرەدى. قازىرگى جاستاردىڭ كوبى عىلىممەن اينالىسىپ، قوعامعا كەرەك، پايدالى پروەكتىلەردىڭ باسى-قاسىندا ءجۇر.

ەجەلگى ياسسى قالاسى بولعان، قازاقتىڭ بۇرىنعى رۋحاني استاناسى اتانعان، قاسيەتتى تۇركىستان قالاسى – كيەلى وردا، ءقادىر تۇتار مەكەن. قازاق حالقىنا ەڭبەگى سىڭگەن، تاريح كەرۋەنىندە وراسان زور ىقپال ەتكەن، داڭقىن اسقاقتاتقان حان-باتىرلارىمىز، شەشەن-بيلەرىمىز جاتقان ولكە. رۋحاني جاڭعىرۋ اياسىندا بولىپ جاتقان وسىنداي وزگەرىستەر كوڭىلگە قۋانىش اكەلەدى. ارينە، ەلدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىن ويلاي تۇرا، رۋحاني ماسەلەسىن دە ۇمىتپاۋىمىز بەك ابزال. زامان اعىمىنا سايكەس ءبىزدىڭ دە ءتۇتىنىمىز ءتۇزۋ، كەرەگەمىز كەڭ، شاڭىراعىمىز بيىك بولۋ كەرەك. سەبەبى الەم قانشاما كريزيستەردى باستان كەشىپ جاتقان ۋاقىتتا سوعان قاراماستان، ءبىزدىڭ ەلىمىز وركەندەۋىن توقتاتپايدى. دەمەك، ەڭبەككە باۋلىعان ۇرپاقتىڭ داستارقانى ءاردايىم ىرىسقا تولىپ تۇرادى.

تۇركىستاننىڭ بولەك وبلىس اتانۋى – بولاشاققا دەگەن ۇلكەن ءۇمىت پەن بۇگىنگە دەگەن نىق سەنىم. قازىرگى تاڭدا الەۋەتى زور، مۇمكىنشىلىگى بار مەملەكەتتىڭ عانا باسەكەگە قابىلەتتى ەلگە اينالۋى مۇمكىن. سوندىقتان سوقپاق جولمەن وتكەن، شىڭدالعان ولكەنىڭ دامۋ ماقساتى ايقىن بولۋى شارت.

 

تۇركى ەلدەرى تۇركىستان قالاسىن رۋحاني استاناسى رەتىندە سانايدى

 

قانات اۋەسباي، ەلباسى كىتاپحاناسىنىڭ جەتەكشى ساراپشىسى:

– تۇركىستان قالاسىنىڭ تۇركىستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولۋى، البەتتە وبلىستىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتىنە وڭ اسەرىن تيگىزەدى. الەۋمەتتىك نىساندار، كوپتەگەن كوممەرسيالىق نىساندار، مەملەكەتتىك نىساندار تۇركىستان قالاسىندا الداعى بولاشاقتا بوي كوتەرەرى بەلگىلى.

مەن بۇل وزگەرىستەردىڭ ەڭ ۇلكەن ارتىقشىلىعىن اتاعىم كەلىپ وتىر. تۇركىستان تەك وبلىس ورتالىعى ەمەس، ول تۇركى الەمىنىڭ جالپىعا بىردەي، ورتاق رۋحاني استاناسى ەكەنى ءسوزسىز. كوپتەگەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەر ونى مويىنداپ، باس يەدى ءھام ءقادىر تۇتادى. تۇركىستانعا بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ نازارى قاشاندا اۋىپ وتىرعان. سوندىقتان دا تۇركىستان قالاسى تۇركىستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى بولىپ بەكىتىلۋى جالپى، ينۆەستيسيانىڭ كوپ تارتىلۋىنا زور مۇمكىندىكتەر بەرەدى دەپ ويلايمىن.

تاريحتان دا بەلگىلى، قازىرگى تۇركى ەلدەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى تۇركىستان قالاسىن وزدەرىنىڭ رۋحاني استاناسى رەتىندە سانايدى. سوندىقتان دا تۇركى الەمىنىڭ ءىرى كاسىپكەرلەردىڭ، ينۆەستيسيالاردىڭ تارتىلۋىنا ۇلكەن ىقپال ەتەدى.

تۇركىستان قالاسىنىڭ دامۋى جالپى، تۇركى الەمىنىڭ گۇلدەنۋى، وركەندەپ ءوسۋى دەپ بىلەمىن. كوپتەگەن رۋحاني باي تاريحي جادىگەرلەر، تۇركى الەمىنە قاتىستى ادەبي جازبالار، كونەدەن قالعان ەسكەرتكىشتەر، مازارلار، كەسەنەلەر، عاسىردان-عاسىرعا كەلە جاتقان ءاڭىز-اپسانالاردىڭ تۇركى الەمىنە ورتاق بولۋى – زاڭدىلىق. سەبەبى تامىرى ءبىر حالىقتاردىڭ بولاشاعى دا ءبىر دەپ ەسەپتەيمىن. الەمدىك ارەنادا باسەكەگە قابىلەتتى، ەكونوميكالىق تۇراقتى جانە رۋحاني باي بولۋىمىز ءۇشىن بىرلىك جانە ەڭبەكتى ۇمىتپاۋىمىز قاجەت.

تۇركىستان قالاسىنىڭ ءبىر عانا ءبىزدىڭ ەلگە ەمەس، تۇركى الەمىنە، جالپى الەمگە بەرەر رۋحاني بايلىعى وراسان زور. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تۋريستىك ولكە بولارى، الەمگە ءماشھۇر ءتاۋ ەتەر قاسيەتتى ورىنداردىڭ بىرىنە اينالارى ءسوزسىز. وسى باستان سونداي باعىتقا جۇمىس جاساۋىمىز قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن.

ينۆەستيسيانىڭ تارتۋ باعدارلاماسىنىڭ جۇمىسى قولعا الىنعان ساتتەن باستاپ، الەۋەتتىك جاعدايىنا كوڭىل بولگەنمەن، تۋريستىك، مادەني ەسكەرتكىشتەردى ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. سەبەبى قالاي بولعان كۇندە دە، تۇركىستان قالاسى – ەڭ ءبىرىنشى، تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى. زەرتتەگەن نىسانداردىڭ جاعدايىن كوتەرىپ، ادامنىڭ قولى تيمەگەن، زەرتتەۋدىڭ كەزەگىن كۇتىپ جاتقان تاريحي جادىگەرلەردىڭ ماسەلەسى ءوز الدىنا بولەك ءبىر جۇمىس. ينۆەستيسيانىڭ باسىم كوپشىلىگىن ادامزاتتىڭ بايلىعى بولىپ قالار، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاريحي قۇندى زاتتارىنا اينالار جەراستى، كونە قالالاردان تابىلار ماڭىزدى جادىگەرلەرگە نازار اۋدارۋىمىز قاجەت.

 

 

تۇركىستاندا عىلىم داميدى

 

ەسەن قاسپاقوۆ، ساراپشى:

– بۇرىنعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ەندى تۇركىستان وبلىسىنا اۋىستىرىلىپ، تۇركىستان قالاسى وبلىس ورتالىعى بولدى. وسى ورايدا، قالانىڭ مارتەبەسىن، حالىقتىڭ جاعدايىن كوتەرەر ينۆەستيسيانىڭ تارتىلۋىن بارىنشا مۇقيات زەرتتەۋ كەرەك. بولەك وبلىس بولعان سوڭ، مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ كورىپ، قارجى ماسەلەسى وڭتايلى شەشىم قابىلدانار دەگەن ويدامىن.

تۇركىستان وبلىسىنىڭ اگرارلىق ماسەلەسى وڭتايلى شەشىمىن تابارى ءسوزسىز. وڭتۇستىك جاقتا جەمىس-كوكونىس كوپتەن وسىرگەندىكتەن، تەحنيكالىق ەرەكشەلىكتەرى جوق ەمەس. مىسالى، قاراپايىم متز-80 بەلارۋس تراكتورلارى سولتۇستىك قازاقستانعا الدىڭعى موستتىڭ دوڭعالاعى ەكەۋ بولسا، وڭتۇستىك قازاقستانعا ماقتاعا ارنالعان متز-80ح قاجەت.

وسىنداي قاراپايىم ەرەكشەلىكتەردىڭ ارقاسىندا ءار وبلىستاعى شارۋاشىلىقتىڭ ءارتۇرلى سيپاتتارى بار. سونداي جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، ينۆەستيسيا تارتۋ ماسەلەسىن قولعا الۋعا بولادى.

تۇركىستان قالاسى رۋحاني استانامىز عانا ەمەس، ول ەكونوميكالىق جانە اگرارلىق تۇرعىسىنان وتە ءتيىمدى، بولاشاعى جارقىن ولكەلەردىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.

ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە اسا ۇلكەن ىقپال ەتەتىن ايماقتاردىڭ ەكونوميكاداعى ۇلەسىن كوتەرۋىمەن قاتار، جەرگىلىكتى وبلىسقا جاتاتىن شەت اۋدانداردىڭ ستراتەگيالىق تۇرعىسىنان كوپتەگەن دۇرىس شەشىمدەر قابىلدانارى انىق. ەڭ باستىسى، قاراپايىم حالىقتىڭ، شارۋانىڭ قامىندا جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ودان ارى دامۋىنا سەبەپشى بولارى ءسوزسىز. بيزنەسپەن اينالىسقان، جەكە شارۋاشىلىقتارىمەن شۇعىلدانعان كاسىپكەرلەرگە باسقا وبلىستارمەن باسەكەلەستىكتى ۇلعايتۋى مۇمكىن. ەلباسىمىز جاساپ جاتقان رەفورمالاردىڭ، ارنايى باعدارلامالاردىڭ سەپتىگى تەك مەملەكەتتىك ۇيىمدارعا نەمەسە مەملەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەن ازاماتتارعا بايلانىستى ەمەس. ول جاساپ جاتقان ءىسىمىزدىڭ، ناقتىراق ايتقاندا، بىزگە عىلىممەن اينالىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

تۇركىستان وبلىسىندا عىلىمعا قاتىستى ءبىرشاما زەرتتەۋ وبەكتىلەرى بار. ينۆەستيسيا تارتۋ ارقىلى سول جەرلەردەگى اۋىزسۋ ماسەلەسىن، جەر كورروزياسىن، جول سالىنۋى جانە تاعى باسقا كەزەك كۇتتىرمەيتىن جۇمىستاردىڭ بارلىعى دا شەشىلۋى كەرەك.

تۇركىستان حالقىنا ول ۇلكەن سەرپىلىس. اقىن-كومپوزيتورلار جىرلاعان كيەلى ولكە جاڭعىرىپ جاتىر. بولاشاققا دەگەن نىق سەنىممەن، كوك اسپاننىڭ استىندا تاۋەلسىز ەلدىڭ تۇمارى بولعان تۇركىستاننىڭ توپىراعى بابالاردىڭ قانىمەن سىڭگەن قاسيەت-قادىردى جوعالتپايدى. عاسىردان-عاسىرعا مۇرا بولىپ كەلە جاتقان عيبراتتى عۇمىردىڭ، پاراساتتى ويدىڭ، كىرشىكسىز سەنىمنىڭ ورتالىعى بولعان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى قازاقستانداعى تۋريستىك ولكەلەردىڭ الدىڭعى قاتارىنا شىعۋى بەك مۇمكىن. تۇركى الەمىنە تانىس كيەلى تۇركىستان قالاسى ءبىزدىڭ ماقتانىشىمىز. تۇركىستان قالاسىنىڭ دامۋى – ەلدىڭ دامۋى دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىن.

 

تۇركىستان استاناعا قاراي جاقىندادى

 

تالعات جاقيانوۆ، ق ر پرەزيدەنتى جانىنداعى «قوعامدىق كەلىسىم» رمم ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى:

– تۇركىستان وبلىسى (بۇرىنعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى) جەكە-دارا وبلىس مارتەبەسىن يەلەندى. ورتالىعى – تۇركىستان قالاسى. شىمكەنت قالاسى مەملەكەتتىك ماڭىزدى قالالاردىڭ قاتارىنا ەنگەنى قۋانىشتى جاڭالىق. وسى تۇرعىدان العاندا، تۇركىستان وبلىس ورتالىعى اتانۋىنىڭ ءبىرشاما ارتىقشىلىقتارى بارىن ەسكەرگەن ءجون.

الەۋمەتتىك تۇرعىسىنان قاراعاندا، جالپى تۇركىستان قالاسى تۇركىستان وبلىسىنىڭ سولتۇستىك جاعىندا ورنالاسقان. ال شەتتە، ياعني وڭتۇستىك جاعىندا ورنالاسقان حالىقتىڭ مەكەندەۋ تىعىزدىعى، وبلىس ورتالىعىنا كوشۋ ماسەلەسىمەن ءبىرشاما بوسايدى جانە تۇركىستان وبلىسىنىڭ ماقتارال، سارىاعاش سياقتى تىعىزدىعى كوپ مەكەن-ايماقتاردىڭ ءبىرشاماسى بوسايدى دەپ ەسەپتەيمىن.

تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، لوگيستيكالىق تۇرعىسىنان. بۇرىن وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى بولعاندا، ونىڭ ورتالىعى شىمكەنت قالاسى ارقىلى تەمىرجولداردىڭ تورابى ءوتىپ، ارى قاراي تاراز، جامبىل جەلىسى ارقىلى قاتىنايتىن بولسا، ەندى تۇركىستان قالاسى گەوگرافيالىق تۇرعىدان قاراعاندى قالاسىنا جاقىن ورنالاسقاندىقتان لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمدار داميتىن بولادى. مەنىڭ ويىمشا، تۇركىستاننىڭ تەمىرجول ينفراقۇرىلىمى قاراعاندى وبلىسى ارقىلى استاناعا ءوتىپ، ۇلكەن جول مۇمكىنشىلىگى اشىلادى. سەبەبى قاراعاندى وبلىسى مەن قازىرگى تۇركىستان وبلىسىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان قازاققا ءماشھۇر بەتپاقدالا جاتىر. ەگەر تەمىرجول تورابى وسى بەتپاقدالانى توتەسىنەن قيىپ وتەتىن بولسا، سول جەرلەرگە جاڭا ستانسيا-بەكەتتەر سالىنىپ، حالىقتىڭ قونىستانۋ ءھام وڭتۇستىكتەن ورتالىققا، وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە، ءتىپتى وڭتۇستىكتەن باتىسقا دەيىن داڭعىل ءارى ءتيىمدى جول قاتىناسى اشىلادى. لوگيستيكالىق دامۋدىڭ ارقاسىندا ازىق-تۇلىكتىك، باسقا دا ادامعا قاجەت ساۋدا-ساتتىق كەرۋەنىنىڭ جولى ءتۇزۋ بولار.

ەكونوميكالىق قاتىناستىڭ احۋالى كوپتەگەن جاعدايدا تىكەلەي تەمىرجول جانە كولىك جولدارى ارقىلى داميدى. ال لوگيستيكالىق دامۋ تۇركىستان وبلىسىنىڭ ەكونوميكالىق جاعدايىنا اسەر ەتپەي قويمايدى.

ار جاعىندا جاتقان سارىاعاش، ماقتارال، شاردارا ەلدى مەكەندەرىنىڭ حال-احۋالى ارتادى دەپ ەسەپتەيمىن. تۇركىستان وبلىسىنىڭ سولتۇستىك جاعىندا ورنالاسقان تۇركىستان قالاسىنا حالىقتىڭ كوشۋ نەگىزى پايدا بولادى. وڭتۇستىك جاعىندا تىعىزدىعى ءبىرشاما كەمىپ، ارى قاراي دامۋعا زور سەرپىن بەرەدى.

دەگەنمەن، شىمكەنت قالاسى دا ساياسي، مادەني ىقپالدى، قارجىلىق تۇرعىسىنان قاراعاندا ماڭىزدى قالالاردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. ەندىگى شىمكەنت قالاسى وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ بارلىعىنا جۇمىس جاساۋى قاجەت. مەگاپوليستىڭ دامۋ العىشارتتارى – سول.

مادەني تۇرعىسىنان دا تۇركىستان قالاسى ۇلكەن قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتىر. اتا-بابالارىمىزدىڭ سۇيەگى جاتقان كيەلى مەكەن تەك قازاق حالقىنا عانا ەمەس، ول – تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ جالپىعا بىردەي رۋحاني استاناسى. سونى ۇمىتپاي، ارى قاراي دامىتۋدى قاجەت ەتەدى. ەڭ بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ ىشكى رۋحىن بەكىتىپ، سان عاسىردان كەلە جاتقان تاريحي جادىگەرلەردىڭ قادىر-قاسيەتىن جوعالتپاۋىمىز كەرەك.

 

قايرات سەيتقازى