قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوز بيلىگىن قولىنا الىپ، تاۋەلسىزدىك جاريالاعالى بەرى 25 جىلدىڭ ىشىندە ەلىمىزگە الىس-جاقىن شەتەلدەردەن 1 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز ورالدى. ولاردىڭ ىشىندە ەلگە كەلگەن سوڭ تالانتىمەن ايرىقشا تانىلىپ، قازاق ونەرىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتكەندەر كوپ.
وزتۇرىك
كوزى ءتىرى بولسا بيىل مۇستافا وزتۇرىك 62 جاسقا تولار ەدى. 1990 جىلى كوكتەمدە مۇستافا وزتۇرىك قازاقستاننىڭ بيلىك وكىلدەرىنىڭ شاقىرتۋىمەن تاريحي اتاجۇرتىنا كەلەدى.
ەستەلىكتەرىندە: «ۇشاققا وتىرعاندا قازاقشا سويلەگەن ادامداردى كوردىم، ۇشاقتا قازاق كۇيىن ەستىدىم. ونداي تولقىعان ءساتتى سەزىنبەپ ەدىم»، – دەپ ەسكە الدى ول ەلگە كەلگەن ءساتىن.
مۇستافا وزتۇرىك – 1954 جىلى ستامبۇلدا تۋعان. مۇستافا وزتۇرىك – قازاق جانە تۇرىك تاەكۆوندوسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ول – 1930 جىلدارى اتالارى قيىن-قىستاۋ كەزدە قىتايدىڭ التايىنا كەتىپ، ول جەردەن ءۇندىستان مەن پاكىستان ارقىلى تۇركياعا وتكەن قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلى.
ال 1990 جىلى كۇزدە وزتۇرىك قازاق جاستارىن تاەكۆوندوعا باۋلۋ ءۇشىن قازاقستانعا ءبىرجولا ورنىعىپ، 1991 جىلى قازاقستان تاەكۆوندو فەدەراسياسىن قۇرادى. 1992 جىلى قازاقستان حالىقارالىق تاەكۆوندو فەدەراسياسىنىڭ (WTA) مۇشەسى بولادى.
ونىڭ شىن ەسىمى – مۇستافا كابەن ۇلى ءابدىراحمان. بىلمەگەن بولساڭىز، وزتۇرىكتىڭ نەگىزگى ماماندىعى – جۋرناليست. ول 6 ءتىلدى جەتىك مەڭگەرىپ، ەركىن سويلەگەن. الەمدىك دەڭگەيدەگى بىرنەشە فيلمگە ءتۇسىپ، اكتەرلىك شەبەرلىگىن دە بايقاتقان. بۇل دۇنيەمەن قوشتاسقاندا جاسى بار-جوعى 40-تا ەدى...
مارقۇمنىڭ دەنەسى ستامبۇل قالاسىندا، اكەسىنىڭ جانىندا جەرلەنگەن. ءقازىر ونىڭ جەسىرى ءنۇريلا، ۇلى نازىربەك، ەكى قىزى نەسلى مەن اسلى ميۋنحەندە تۇرادى.
[caption id="attachment_19616" align="alignright" width="500"]
عالىم كەن الىبەك[/caption]
وقىمىستى
ونىڭ شىن اتى – قاناتجان بايزاق ۇلى. اقش-تا كەن الىبەك نەمەسە كەننەت الىبەك دەگەن اتپەن تانىمال بولعان دارىگەر، عالىم، يممۋنولوگيا جانە ينفەكسيالىق اۋرۋلار مامانى.
ول قۇراما شتاتتار وتىنىشىمەن بيولوگيالىق قارۋعا قارسى تۇرا الاتىنداي مەديسينالىق پرەپاراتتى ىزدەستىرۋ جونىندەگى عىلىمي جۇمىسىمەن شۇعىلدانادى. ءسويتىپ، تابىستى ەڭبەگى ءۇشىن اقش-تىڭ ۇكىمەتتىك ماراپاتىنا يە بولادى.
كەن الىبەك – 2000-2006 جىلدار ارالىعىندا BBC-دىڭ شەشىمى بويىنشا ەڭ ۇلى تاريحي تۇلعالار تىزىمىنە ەندى. امەريكاداعى دجوردج مەيسون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، اقش بيولوگيالىق قاۋىپسىزدىگى ۇلتتىق ورتالىعىنىڭ باسقارۋشىسى بولدى.
الەمدەگى بيولوگيالىق سوعىس پەن تەرروريزم ءقاۋپىن ازايتقانى ءۇشىن اقش كونگرەسىنىڭ «الەم جەتىستىگىنە اۋقىمدى ۇلەسى ءۇشىن» مەدالىمەن ماراپپاتالدى.
مىنە، سول كەن الىبەك جيىرما جىل اقش-تا تۇرىپ 2010 جىلى ەلگە قايتا ورالدى. الايدا، مۇنداي شەشىم قابىلداۋ وعان وڭاي بولماعان سياقتى. ەلباسى 2000 جىلداردىڭ باسىندا كاناتجاندى ەلگە شاقىرعان كورىنەدى. ءبىراق شەتەلدەگى جايلى تۇرمىسىن قيماي، ەلباسىنىڭ ۇسىنىسىنان اۋەلدە باس تارتقان ەكەن. كەيىن نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى اشىلادى دەگەندە بارىپ، قازاقستانعا كەلۋگە بەل بايلاعان. ءقازىر «نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» اق پرەزيدەنتىنىڭ كەڭەسشىسى بولىپ جۇمىس ىستەيدى.
«عالىمداردىڭ سىرتقا كەتۋىنەن قورقۋدىڭ قاجەتى جوق، كەتكەن ادام قايتىپ ورالاتىنى زاڭدىلىق. مەن قازاقستاننان كەتكەنىممەن، ءوز وتانىمدى ەشقاشان ۇمىتقان ەمەسپىن. مەنىڭ ايەلىم امەريكاندىق بولعانىمەن، مەن ءوز ءتۇپ تامىرىمنىڭ قازاقستاندا ەكەنىن جاقسى بىلەمىن»، – دەيدى ول.
بۇگىندە 110 عىلىمي ماقالا مەن 11 عىلىمي كىتاپتىڭ اۆتورى سانالاتىن قاناتجان الىبەكوۆ جايلى شىتىرمان وقيعالى رومان جازۋعا بولار ەدى.
[caption id="attachment_19617" align="alignright" width="218"]
تاريحشى ز. قينايات ۇلى[/caption]
ەلگە ورالعان عالىمدار
تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەلىمىزگە شەتەلدەن كەلگەن قانداستاردىڭ ىشىندە ءار سالانىڭ عالىمدارى جەتەرلىك.
سولاردىڭ ىشىندە تاريحشى زاردىحان قينايات ۇلى، تاريحشى، قىتايتانۋشى ءنابيجان مۇحامەتحان ۇلى، قىتايتانۋشى دۇكەن ءماسىمحان ۇلى، جاپونيادا ۇزاق جىل عىلىممەن اينالىسقان، مەديسينا سالاسى بويىنشا دوكتورلىق قورعاعان ۋاتقان ءسايپىل ۇلى، ءدىنتانۋشى مۇرتازا بۇلۇتاي، تاريحشى تۇرسىنحان زاكەن ۇلى، ودان وزگە جاراتىلىستىق عىلىمدار سالاسىندا دوكتورلىعىن ەۋروپا، اقش، جۇڭگو ەلدەرىندە قورعاعان كوپتەگەن عالىمدار بار.
ايتالىق، بەلگىلى ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرى، تاريحشى ز. قينايات ۇلى موڭعوليا ەلىنە وتە سىيلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى.
موڭعوليا پرەمەر-مينيسترىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارعان ول سول جىلدارى وسى ەلدىڭ جاڭا اتا زاڭىن جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قىزمەت ەتكەن. ەلگە كەلگەن سوڭ ۇزاق جىل ءا.مارعۇلان اتىنداعى تاريح ينستيتۋتىندا عىلىمي جۇمىسپەن اينالىسىپ كەلەدى.
«كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى»
تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا ەلگە ورالعانداردىڭ ىشىندە بەلگىلى ءانشى، كومپوزيتور، اكتەر، اقىن-جازۋشى ەرمۇرات زەيىپحان بار بولاتىن.
ە. زەيىپحان 1966 جىلى دۇنيەگە كەلگەن بىرەگەي تالانت يەسى سول جاقتا ورتا مەكتەپتى، ونەر ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ، 1991 جىلى ارنايى وقۋ باعدارلاماسىمەن اتامەكەنگە ورالعان. 1993 جىلى وتكەن رەسپۋبليكالىق «ۇكىلى ءۇمىت» بايقاۋىندا ءىى ورىن يەلەنەدى. ونىڭ جۇلدىزدى ءساتى سول كەزدەن باستالادى. جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ ارنايى وقۋ باعدارلاماسىمەن كەلگەن جاستاردىڭ دەنى كەرى قايتقاندا، ەرمۇرات باستاعان بىرنەشە تالانت اتامەكەندە قالۋعا نيەت بىلدىرەدى. «ەگەر قىتايعا كەرى ورالسا، وندا اتامەكەنگە قايتا كەلۋلەرى قيىن ەدى»، – دەيدى زامانداستارى.
ول وسى كەزدە بۇكىل قازاق جاتقا ايتاتىن «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى» ءانىن جازادى.
ەرمۇرات زەيىپحان – 1966 جىلى قىتايدىڭ ىلە ايماعى كۇنەس اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1991 جىلى كۇزدە الماتىعا كەلىپ، ت. جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنان ءبىلىم الادى. ول م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىندا، اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا، قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ انسامبلىندە قىزمەت ەتتى. «سىبىزعى سارىنى» اتتى پروزالىق جيناعى، «وزىڭە ارنادىم»، «بۇ دۇنيە»، «ءۇشبۋرىل» سەكىلدى پوەزيالىق جيناقتارى جارىق كورگەن. ءارتۇرلى ءان، ونەر بايقاۋلارىنىڭ جەڭىمپازى. ق ر مادەنيەت قايراتكەرى.
ەرمۇرات زەيىپحان – «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىنەن» بولەك 100-گە جۋىق ءاننىڭ اۆتورى. ونىڭ «كۇنەس-اي»، «جايلاۋىم – ءانىم»، «دۇنيەعاپىل»، «ادۋىنگەر»، «ەكى دۇنيەدە جالعىزىم»، «ايتۇرىك-ارۋ»، «جانار قىز» سەكىلدى اندەرى كۇللى قازاققا تانىمال.
ءوزىنىڭ ونەرىمەن دە، بولمىسىمەن دە جۇرتشىلىقتى ءتانتى ەتىپ، ەلگە ەرتە تانىلعان ەرمۇرات زەيىپحان ۇلى 2011 جىلى بەيمەزەت باقيلىق بولدى.
الەمگە تانىلعان ءانشى
مايرا مۇحامەد قىزىنىڭ ەسىمى اتالسا، تانىمايتىن قازاق جوق. ول – قازاق ءان ونەرىن الەمگە تانىتقان ساناۋلى انشىلەردىڭ ءبىرى. وپەرا ءانشىسى، داۋسى كەڭ دياپازوندى، بىرەگەي تەنور يەسىن ەۋروپا جۇرتشىلىعى فرانسيانىڭ الەمگە ايگىلى «گراند وپەرا» ساحناسىندا شىرقاعان اندەرىمەن تانىدى.
مايرا مۇحامەد قىزى – 1965 جىلى جۇڭگو ىلە ايماعى قۇلجا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتىڭ الەمگە تانىمال وپەرا ءانشىسى. پاريجدەگى «گراند وپەرادا» قازاقستاننىڭ اتىنان ونەر كورسەتكەن تۇڭعىش ءارى ازىرگە جالعىز وپەرا جۇلدىزى. مايرا مۇحامەد قىزى بەيجىڭ ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۋزىكا فاكۋلتەتىن (دجوۋ بەن چين سىنىبى) جانە پەكين كونسەرۆاتورياسىن (گو شۋ دجەن سىنىبى) بىتىرگەن. 1994 جىلى قازاقستانعا ءبىرجولاتا ورالعان. الماتىدا قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىندا (پروفەسسور ن.ا. ءشاريپوۆتىڭ سىنىبى) ستاجيروۆكادان وتكەن.
اباي اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ءانشى رەتىندە كوپتەگەن رولدەردى سومداعان.
مايرانىڭ تەاترداعى رەپەرتۋارىندا برۋسيلوۆسكييدىڭ وپەراسىنداعى جىبەك، جۇبانوۆ پەن ءحاميديدىڭ «اباي» وپەراسىنداعى اجار، ۆەرديدىڭ «تراۆياتاسىنداعى» ۆيولەتتا، «ريگولەتتوداعى» دجيلدا، بيزەنىڭ «كارمەن» وپەراسىنداعى ميكاەلا، دونيسەتتيدىڭ «ليۋچيا دي لاممەرمۋردەگى» ليۋچيا، گۋنونىڭ «فاۋستىنداعى» مارگاريتا، ءپۋچچينيدىڭ «تۋراندوت» وپەراسىنداعى ليۋ جانە باسقا دا پارتيالارى بار.
«مەنىڭ باعىم – قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى، – دەيدى ءانشى. – ەگەر قازاقستان تاۋەلسىزدىگى بولماسا، مەنىڭ مۇنداي بيىككە كوتەرىلۋىم نەعايبىل ەدى. بۇل ءۇشىن ءبىرىنشى اللاعا، سودان كەيىن تاۋەلسىز وتانىما العىس ايتامىن!».
مىڭ بۇرالعان شۇعىلا
قازاق بي ونەرى دەسە، اۋزىمىزعا ەڭ الدىمەن ىلىنەتىن – شارا جيەنقۇلوۆا. ول اڭىز ەدى. ونىڭ ءومىرى «قازاقتا بي بولماعان، ونەردى ءبىز ۇيرەتتىك» دەيتىن وكتەم ساياساتتى جوققا شىعاردى. كەڭ ساحارانىڭ ءتوسىن ءان مەن كۇيگە، جىر مەن بيگە ۇيىتقان دارىندار شوعىرى عاسىرلاردان عاسىرلارعا جالعاسىپ كەلەدى.
ش. ساپارعالي قىزى – 1971 جىلى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ ورتالىعى قۇلجا قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. بەسىنشى سىنىپتا بەيجىڭ قالاسىنا حورەوگرافيالىق مەكتەپكە قابىلدانادى.
ول 1991 جىلى بەيجىڭدە جۇڭگو قارۋلى ساقشى ءبولىمى ءان-بي انسامبلىنە قابىلدانىپ، كورەيا، يتاليا مەملەكەتتەرى مەن گونكونگ اۋداندارىندا ونەر كورسەتەدى. 1992 – 1995 جىلدارى جۇڭگو ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىق ءبيى فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الادى. 2000 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ «ونەرلى قانداستارىمىز قازاقستانعا دا كەرەك!» – دەگەنىنەن كەيىن ەلگە ورالىپ، كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ بالەتمەيستەرى، «ۇلان» پرەزيدەنتتىك وركەسترىنىڭ ءبيشىسى اتانادى.
شۇعىلانىڭ ءوزى بولسا ءاردايىم ونەر ءۇشىن قاعىلەزدىك، ىزدەنىمپازدىق كەرەك ەكەنىن ايتادى. «مەن ونەردى ءوزىمنىڭ ءومىرىم دەپ ءبىلدىم. ومىرىمدەگى ءتۇرلى قيىنشىلىقتار مەنىڭ ونەرگە ماحابباتىمدى بوساڭسىتا العان جوق، كەرىسىنشە، قاسقايىپ قارسى تۇرۋعا ۇمتىلدىم. قايدا جۇرسەم دە قيمىل مەن جاراسىمدىلىق ىزدەيمىن. كۇللى دۇنيە ءريتمدى، رەتتى، مۋزىكاعا تولى قوزعالىستاردان قۇرالاتىنىنا يمانداي سەنەمىن»، – دەيدى.
ول ءقازىر ءوزىنىڭ جەكە ونەر ورداسىن اشىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەپ ءجۇر. ونەرتانۋشىلار شۇعىلا قازاق ءبيىنىڭ جاڭا بەدەرىن قالىپتاستىردى دەپ باعالايدى. ونىڭ بي الەمىندەگى ورنى مەن ۇلەسى ولشەۋسىز دەيتىندەردىڭ قاراسى مول. ول تۋرالى بىرنەشە دەرەكتى فيلم تۇسىرىلگەن.
«ەركە-نۇر»
قازاق ۇلتتىق كيىمدەرى مەن ساۋعا سىيلارىن ازىرلەۋمەن اتى شىققان «ەركە-نۇر» كومپانياسى ەلىمىزگە عانا ەمەس، شەتەلگە دە تانىمال. ونىڭ ونىمدەرىن قازاقستاندىق كادەسىي رەتىندە شەتەلگە اكەتەتىن قوناقتار از ەمەس. وسى كومپانيانىڭ نەگىزىن قالاۋشى، كاسىپكەر، الماتى قالاسى ءماسليحاتىنىڭ دەپۋتاتى – فاريدا مەرحاميت قىزى. «ەركە-نۇردىڭ» ۇلتتىق كيىمدەرىن شەتەلدىك مەيماندارعا ارنايى كيگىزىپ، قازاق حالقىنىڭ تاريحي كيىمدەرىنىڭ ءسان مەن سالتاناتىن پاش ەتىپ جۇرگەنىمىزگە ءبىرتالاي جىل بولدى.
فاريدا مەرحاميت قىزى – 1966 جىلى قىتايدىڭ شاۋەشەك قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. 1994 جىلى وتباسىمەن بىرگە اتامەكەنى – قازاقستانعا ورالىپ، كاسىپكەرلىكپەن اينالىستى. 2004 جىلى «ەركە-نۇر» ءسان تەاترىن اشتى.
فاريدا حانىم ءوز كومپانياسىنان بولەك، قوعامدىق جۇمىستارمەن ءجيى اينالىسادى.
جالپى، جۇڭگو، وزبەكستان، رەسەي، موڭعوليا، تۇركيا ەلدەرىنەن كەلىپ، ءوز كاسىپتەرىن اشىپ، ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن كاسىپكەرلەر جەتەرلىك.
«قازاق»
الەمگە تانىمال بوكسشى قانات يسلامنىڭ لاقاپ اتى – «قازاق». بەيجىڭ وليمپياداسىنا جۇڭگو قۇراماسىنىڭ اتىنان قاتىسىپ، قولا جۇلدەگە يە بولعان قانات يسلام كوپ وتپەي ەلگە ورالعان.
وسىدان 3 جىل بۇرىن اقش-قا كاسىپقوي بوكس ۇيىمداستىراتىن كومپانيالاردىڭ بىرىمەن كەلىسىمگە كەلىپ، الىسقا اتتانعان بوكسشىنىڭ جەتىستىكتەرى از ەمەس. ءقازىر كاسىپقوي بوكستان بىرنەشە سەريا بويىنشا جەڭىمپازدار قاتارىندا. 20-عا جۋىق كەزدەسۋ وتكىزىپ، بارىندە جەڭىسكە جەتكەن ونىڭ جۇلدىزدى شاعى الدا دەگەن بولجام جاسايدى سپورت ماماندارى.
قانات يسلام – 1984 جىلى قىتايدىڭ ىلە-قازاق اۆتونوميالى وبلىسى التاي ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتىڭ داڭقتى بوكسشىسى، WBA FedeCaribe تۇجىرىمىنىڭ چەمپيونى. ياعني، قانات يسلام – ورتاشا جەڭىل سالماق بويىنشا كاريب ايماعىنىڭ ۇزدىگى. اۋەسقوي بوكسشى رەتىندە جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق قۇراما كومانداسىنىڭ قۇرامىندا بەيجىڭ وليمپياداسىنىڭ قولا جۇلدەگەرى، چيكاگودا وتكەن الەم چەمپيوناتىنىڭ (2007) جانە ازيا ويىندارىنىڭ (2006) قولا جۇلدەگەرى. قىتايدىڭ 10 دۇركىن چەمپيونى.
«مەنىڭ ارمانىم، – دەيدى قانات، – سپورتپەن اقشا تابۋ ەمەس، قازاقتىڭ اتىن الەمگە تانىتۋ. مەن قازاقستاننان وزگە ەلدە ءومىر سۇرە المايمىن. ءوزىمدى تەك وتانىمدا عانا ەركىن سەزىنەمىن. شەتەلگە كەتكەن سايىن وسى بايتاق دالامدى ساعىنامىن».
P.S. ەلگە ورالعانداردىڭ ىشىندە نەبىر تالانتتى، ادەبيەتتە، ونەردە، عىلىمدا، قوعامنىڭ سان-سالاسىندا ەڭبەكتەنىپ جۇرگەندەر جەتەرلىك. ءبىز سولاردىڭ ىشىنەن تاۋەلسىزدىك تۇسىندا ايرىقشا جارقىراي كورىنگەندەرىن عانا ىرىكتەپ الدىق.
ا. كۇنتۋعان
سۋرەتتەر ينتەرنەتتەن جانە تانىمال فوتوگراف نۇرعيسا ەلەۋبەكوۆتىڭ ارحيۆىنەن الىندى.
