بۇگىنگى ءىس-شارانى ۇيىمداستىرۋدىڭ سەبەبى – اۋىر قىلمىستىڭ جۇرت بولىپ جيىلىپ شەشىمىن تابۋ، قوعامدا ادەپ نورماسىن قالىپتاستىرۋ، پروفيلاكتيكا شاراسىن ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلاپ، ازاماتتىق سەكتور، جاۋاپتى ورگاندارمەن بىرلەسىپ جەدەل ءىس-قيمىل جاساۋ.
– بۇگىنگى القالى جيىننىڭ تۇركىستان توپىراعىندا ءوتۋىنىڭ وزىندىك سيمۆولدىق ءمانى بار. بۇل ءوڭىر – ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ بەسىگى، تامىرى تەرەڭ تاريحىمىزدىڭ، بەرىك ءداستۇرىمىزدىڭ قاسيەتتى ورداسى.
مەملەكەت باسشىسى كيەلى وڭىردە وتكەن ۇلتتىق قۇرىلتايدا ۇرپاق تاربيەسى، بالالارعا قاتىستى زورلىق-زومبىلىق، الىمجەتتىك، وتباسى قۇندىلىقتارىن ساقتاۋ ماسەلەلەرىن كوتەرىپ، ءتيىستى تاپسىرما بەرگەن بولاتىن.
ديدارى وزگەرگەن دۇنيەدە قازاق قوعامىن ىلگەرى جەتەلەيتىن وسى كوك ءورىم جاستار، زاماننىڭ كوشىنەن قالماي كەلە جاتقان وسكەلەڭ ۇرپاق دەپ بىلەمىز.
الايدا، سوڭعى ۋاقىتتاعى كەلەڭسىز جاعدايلار قوعامدا الاڭداۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر. قوعامداعى ستيگماتيزاسيا، وسىنداي فاكتىلەردىڭ جىلى جابىلۋى، اشىق ايتىلماۋىنا بايلانىستى رەسمي دەرەك پەن شىنايى كورسەتكىشتىڭ اراسى الشاق بولۋى دا ىقتيمال.
كوپتەگەن قىلمىستىق ءىس اشىلماعان كۇيى قالادى. ناقتى دەرەك-دايەك انىق بولماعان سوڭ، ماسەلەمەن كۇرەسۋدىڭ مەحانيزمدەرى دە ءتيىمدى بولمايتىنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. وتباسى ينستيتۋتى، بالا قاۋىپسىزدىگى، قوعام قۇندىلىعى، ادامنىڭ ءومىرى مەن بوستاندىعى، زاڭ مەن ءتارتىپ تۇرعىسىنان ءالى دە تەرەڭىنەن قاۋزايتىن تۇيتكىلدى ماسەلە كوپ ەكەنىن كورىپ وتىرسىزدار.
وڭىرلەر بويىنشا ايتار بولساق، وسى جارتى جىلدىڭ ىشىندە بالالارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتكەن قىلمىستىڭ كوبى جامبىل، پاۆلودار، اتىراۋ، الماتى، قىزىلوردا وبلىستارىندا بولعان.
زەرتتەۋلەر بالالارعا زورلىق-زومبىلىق كورسەتەتىن قىلمىسكەردىڭ پورترەتىن دە دايىنداعان. قازاقستانداعى بۇلدىرشىندەرگە قاتىگەزدىكپەن ءجابىر كورسەتكەندەر، ەڭ الدىمەن وزدەرى تانيتىن، جاقىن ارالاساتىن ادامدار ەكەنى انىقتالعان. بيىل “بالالار ماسەلەسىن باق-تا قالاي ءقاۋىپسىز جاريالاۋعا بولادى” دەگەن تاقىرىپتا پراكتيكالىق نۇسقاۋلىقتى جاريالادى. بالالار تاقىرىبى تۋرالى جازعاندا دا اقپارات الاڭىندا وتە مۇقيات بولعانىمىز ابزال، – دەدى اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ ءمينيسترى دارحان ءقىدىرالى.
ءمينيستردىڭ مالىمدەۋىنشە، وتباسىن قولداۋ ورتالىقتارى قىزمەتىمەن ەڭ از تانىس وڭىرلەر – قىزىلوردا وبلىسى، ماڭعىستاۋ وبلىسى، الماتى قالاسى، اقتوبە وبلىسى.
زەرتتەۋ ناتيجەسى وتباسىن قولداۋ ورتالىقتارىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەت ەكەنىن كورسەتتى. وڭىردەگى ءار ورتالىقتىڭ قىزمەتى تۋرالى حالىق حاباردار بولسا، زورلىق-زومبىلىقتىڭ الدىن-الۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەپ ويلايمىز. وتباسىن قولداۋ ورتالىقتارى بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ جانە قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزۋگە ءتيىس.
تۇركىستان وبلىسىندا بالالاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزىلۋدە.
وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزەتىن ۇەۇ-لار ءۇشىن جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەن 100 ملن تەڭگەگە جۋىق قاراجات ءبولىندى.
باسقوسۋدا ءسوز العان تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمى دارحان ساتىبالدىنىڭ ايتۋىنشا، وبلىستا 400 مىڭنان استام وتباسىلاردا 900 مىڭنان اسا كامىلەتكە تولماعان بالالار بار. بۇل دەگەنىمىز – رەسپۋبليكانىڭ ءاربىر جەتىنشى مەكتەبى مەن جەتىنشى وقۋشىسى تۇراتىن تۇركىستان وبلىسىندا بالا قۇقىقتارىن قورعاۋ سالاسىندا پروبلەمالار جوق ەمەس. وڭىردە 1000 مەكتەپتە 515 مىڭ وقۋشى، 1300-دەن استام بالاباقشالاردا 160 مىڭعا جۋىق ءبۇلدىرشىن بار. ارنايى ەسەپكە الۋ ورگانىنىڭ رەسمي دەرەگىنە سايكەس، وتكەن جىلى بالالارعا قاتىستى جاسالعان قىلمىس 2021 جىلمەن سالىستىرعاندا 21-گە ازايعان. وسى باعىتتا بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ مەن ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگى جانە وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتى پروفيلاكتيكالاۋ ۇنەمى نازاردا.
– ءار بالانىڭ ءومىرى ءبىز ءۇشىن قىمبات. بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردى زورلىق-زومبىلىقتان جانە قاتىگەزدىكتەن قورعاۋ، ولارعا قاتىستى قىلمىستىڭ الدىن الۋ ماڭىزدى، الەۋمەتتىك ءمانى بار جانە قوعامداعى وتكىر ماسەلەلەردىڭ ءبىرى.
بالالارىمىزدىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ مەن ولاردىڭ قاۋىپسىزدىگى جانە وتباسىلىق قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ، تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىقتى پروفيلاكتيكالاۋ ۇنەمى نازارىمىزدا.
ەڭ باستىسى وبلىستا اكىمدىك، پروكۋراتۋرا، پوليسيا دەپارتامەنتىمەن جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس جۇيەسى قالىپتاسقان. سونىمەن قاتار جاس وتباسىلاردى قولداۋ، سونداي-اق وتباسىلاردا ءجيى كەزدەسەتىن پروبلەمالىق ماسەلەلەردى زەرتتەۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداۋدا. الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىمەن كەلەتىن كوپ بالالى انالارعا، از قامتىلعان وتباسىلارعا ارنالعان «قامقورلىق» جانۇيا ورتالىعى» تۇركىستان قالاسىندا اشىلىپ، پسيحولوگيالىق، قۇقىقتىق جاردەم بەرىلۋدە.
سونداي-اق، ءوز كاسىبىن يگەرۋگە ىقپال ەتۋ، ءۇي جاعدايىندا جۇمىسپەن قامتىلۋعا جاردەمدەسۋ، دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە جانە كوشى-قون بويىنشا ماسەلەلەرىن شەشۋگە كومەك بەرىلۋدە. وسى باعىتتاعى جۇمىستار ۇنەمى نازارىمىزدا جانە سانالى، سالاۋاتتى ۇرپاق وسىرۋگە باستايتىن جول ول تۇتاس قوعامنىڭ بىرلەسكەن كۇش جىگەرىندە.وسى ورايدا، دوڭگەلەك ۇستەلدى وتكىزۋگە باستاماشىل بولعان ازاماتتارعا العىسىمدى بىلدىرەمىن، – دەدى دارحان ساتىبالدى.
بۇدان بولەك، وسال توپتارداعى وتباسىلاردى جانە جۇمىسسىز جاستاردى قامتۋ ماقساتىندا «2021-2025 جىلدارعا ارنالعان كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ جونىندەگى ۇلتتىق جوباسى» اياسىندا 72 129 ادام جۇمىسپەن قامتىلدى (ونىڭ ىشىندە ايەلدەر 51%). «جاستار پراكتيكاسى»، «العاشقى جۇمىس ورنى»، «كۇمىس جاس»، «بيزنەس-باستاۋ» جوبالارى 28 758 ازامات جۇمىسپەن قامتىلدى.
2022 جىلدان باستاپ وبلىستا (وبلىس اكىمدىگى، ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ، جۇمىسپەن قامتۋ باسقارمالارى، پوليسيا دەپارتامەنتى، سوت ساراپتاما ينستيتۋتى، تۇركىستان وبلىستىق ادۆوكاتتار القاسى، جانە «سەنىم-اي» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ «كومەك» داعدارىس ورتالىعىمەن» بىرلەسىپ) زورلىق-زومبىلىق قۇرباندارىنا جەدەل تۇردە پسيحولوگيالىق، الەۋمەتتىك، مەديسينالىق، قۇقىقتىق كومەك كورسەتۋ جونىندەگى پيلوتتىق جوبا ىسكە اسىرىلۋدا.
ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بالالارعا قاتىستى ورىن الاتىن زورلىق-زومبىلىق، سۋيسيدتىك مىنەز قۇلىقتىڭ نەگىزگى سەبەپتەرى: 64%-ى اتا-انا مەن بالا قارىم-قاتىناسىنان، 20%-ى پسيحولوگيالىق جانە فيزيكالىق زورلىق-زومبىلىقتان، 16%-ى جالعىزدىق سەزىمى، قارىم-قاتىناستى بۇزۋ، ءوزىن-وزى باعالاۋدىڭ تومەندىگىنەن ورىن الادى ەكەن.
2019 جىلدان باستاپ ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا جاسوسپىرىمدەردىڭ اۋتودەسترۋكتيۆتى مىنەز-قۇلقىنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان، مەكتەپتەگى بەس ماماننىڭ (پسيحولوگ، سىنىپ جەتەكشى، الەۋمەتتىك پەداگوگ، مەدبيكە، كامەلەتكە تولماعاندار ءىسى جونىنىدەگى مەكتەپ ينسپەكتورى) جۇمىسىن قامتيتىن اۋقىمدى «بەستەرەك» جوباسى ەنگىزىلگەن.
قازىرگى تاڭدا، «بەستەرەك» جوباسى رەسپۋبليكا كولەمىندە تاراتىلعان. وسى جوبانى ودان ءارى جالعاستىرۋ جانە اتالعان پروبلەمالاردى شەشۋگە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن ۇسىنىلعان جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جوسپارلانىپ، اعىمداعى جىلى وبلىستىق بيۋدجەتتەن 97 ملن. تەڭگە قاراجات ءبولىندى. اتالعان جوبالار ءۇش باعىتتا جۇمىس جۇرگىزەتىن بولادى.
ءبىرىنشىسى، ءبىلىم ۇيىمدارىنىڭ پەداگوگ-پسيحولوگتارىنىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ.
ەكىنشىسى، تاۋەلسىز ساراپشىلارمەن تاجىريبەلى پسيحولوگ مامانداردىڭ بالالارمەن اتا-انالارعا ارنالعان ترەنينگتەر، جەكە كەڭەستەر بەرۋ.
ءۇشىنشىسى، ۆەدومستۆوارالىق ىس-ارەكەتتى كۇشەيتۋ باعىتىندا وبلىسى اكىمدىگى، وبلىس پروكۋراتۋراسى، جانە پوليسيا دەپارتامەنتى مەن بىرلەسكەن «سالاۋاتتى بولاشاق» جوباسىن جۇزەگە اسىرادى.
بۇل جوبا رەسپۋبليكادا العاش رەت پيلوت رەتىندە ءتۇرلى قيىن جاعدايعا تۇسكەن وتباسىلار مەن ولاردىڭ بالالارىنا قولداۋ كورسەتۋ بويىنشا ۆەدومستۆوارالىق ىس-ارەكەتتەردى ءبىر اقپاراتتىق جۇيەگە ەندىرىپ، ۆەدومستۆولار ءوز قۇزىرەتى شەگىندە ءتيىستى جەدەل ارەكەت ەتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى كوزدەيدى.
ءىس-شارانىڭ ماقساتى – قوعامدا ادەپ نورماسىن قالىپتاستىرۋ، پروفيلاكتيكا شاراسىن ەگجەي-تەگجەيلى تالقىلاپ، ازاماتتىق سەكتور، جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسىپ جەدەل ءىس-قيمىل جاساۋ. جيىنعا قاتىسۋشىلار وتباسى ينستيتۋتىن نىعايتۋ، بالالاردىڭ قاۋىپسىزدىگى مەن ءومىرى، اتا-انا مەن اينالاسىنداعى ادامداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگى جايىندا ءسوز سويلەپ، پىكىر الماستى.
بۇگىنگى ءىس-شارانىڭ ناتيجەسىندە ۆەدومستۆولار اراسىنداعى ءىس-قيمىلدى جۇيەلى قىلۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار ناقتى شارالاردى كوزدەۋ جوسپارلانعان.
