قۇس شارۋاشىلىعى سالاسىنا جاتاتىن بودەنە ءوسىرۋ ءىسى ەلىمىزدە كەنجەلەپ بولسا دا دامىپ كەلەدى. جاقىندا قازاق ۇلتتىق اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اعا وقىتۋشىسى، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، حالىقارالىق اقپاراتتاندىرۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ەلىمىزدەگى تۇڭعىش بودەنە زەرتتەۋشى عالىم مۇحتار قاسەن ۇلى بايباتشانوۆپەن جولىعىپ، بودەنە ءوسىرۋدىڭ قانشالىقتى پايدالى كاسىپ ەكەنى جايىندا سۇراپ، ءبىلۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.  

 

[caption id="attachment_9734" align="alignright" width="348"] قازاقستاندا بودەنەنى العاش زەرتتەگەن عالىم مۇحتار بايباتشانوۆ[/caption]

– مۇحتار قاسەن ۇلى، قازاقستاندا بودەنە شارۋاشىلىعىن دامىتۋ ماسەلەسىن عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەن جالعىز مامان ەكەنىڭىزدى بىلەمىز. ادامزات بالاسى وسى ءبىر جۇدىرىقتاي قۇستى ءوسىرىپ، يگىلىگىن كورۋدى قاي ۋاقىتتان باستاپ قولعا العان؟

– بودەنە ءوسىرۋ شىعىس ازيا ەلدەرىندە، سونىڭ ىشىندە، جۇڭگو، جاپونيا جانە ءۇندىستاندا ايرىقشا دامىعان. ءوز باسىم، بودەنەنىڭ نەگىزگى وتانى جاپونيا دەپ ەسەپتەيمىن. ويتكەنى، كۇنشىعىس ەلىندە بودەنە وسىرەتىن شارۋاشىلىقتار كوپ. جاپونيادا تەك قانا بودەنە ءوسىرۋ ىسىمەن اينالىساتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى جۇمىس ىستەيدى. بۇگىندە بودەنە ءوسىرىپ، ونىڭ جۇمىرتقاسىن ساۋدالاۋدا جۇڭگو الدىنا قارا سالدىرماي كەلەدى. كورشى ەلدە وندىرىلگەن بودەنە جۇمىرتقاسى الەمدىك نارىقتى جاۋلاپ تۇر. سوڭعى ۋاقىتتارى بۇل ىسپەن اينالىسۋعا ءۇندىستان دا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ وتىرعان جايى بار. كورشى رەسەيدە جاقسى دامىعان. دۇنيەجۇزىندە بودەنەنىڭ 20 ءتۇرى بار. سولاردىڭ اراسىندا جۇمىرتقالاعىش جاپون بودەنەسى الەمگە كەڭ تاراعان. ادامزات بالاسى بودەنەنى ەتى مەن جۇمىرتقاسى ءۇشىن جانە ساندىك-دەكاريتۆتىك باعىتتا وسىرەدى.

–  قازاقستاندا بودەنە ءوسىرۋدىڭ اياق الىسى قالاي؟

– ەرتەرەكتە قازاقتار بودەنە اۋلاۋدى اڭشىلىقتىڭ ءبىر قىرى رەتىندە قاراستىردى. اتا-بابالارىمىز ونى ءوسىرىپ، كاسىپ كوزىنە اينالدىرعان ەمەس. ال ءقازىر ەلىمىزدە بودەنە ءوسىرىپ، ونىڭ ەتى مەن جۇمىرتقاسىن ساۋدالاپ وتىرعان 82 شارۋاشىلىق بار. ولاردىڭ 25ء-ى الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان. مەن 2005 جىلى زەرتتەۋ جۇمىسىمدى باستاعاندا قازاقستاندا بودەنە وسىرۋمەن اينالىساتىن بار بولعانى بەس-التى شارۋاشىلىق بولاتىن. چەرنوبىل اپاتىنان كەيىن عالىمدار اپات ايماعىندا رادياسيادان جاپا شەككەن بالالاردى ءبىر ورتالىققا جيناپ، تاجىريبە جۇرگىزەدى. ءبىر توپتىڭ بالالارىنا ءبىر اي بويىنا بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن ىشكىزسە، ەكىنشى توپتاعى بالالارعا جۇمىرتقا بەرمەيدى. ءبىر ايدان سوڭ جۇمىرتقاسىن ىشكەن بالالاردىڭ اعزاسىن تەكسەرگەندە عالىمدار بودەنە جۇمىرتقاسى رادياسيانى ىدىراتاتىنىن انىقتاعان. وسىدان كەيىن كوپشىلىك بودەنە جۇمىرتقاسىن جاپپاي تۇتىنا باستادى.

قازاقستاندا بودەنە وسىرۋمەن اينالىساتىن بار بولعانى بەس-التى شارۋاشىلىق بولاتىن. چەرنوبىل اپاتىنان كەيىن عالىمدار اپات ايماعىندا رادياسيادان جاپا شەككەن بالالاردى ءبىر ورتالىققا جيناپ، تاجىريبە جۇرگىزەدى. ءبىر توپتىڭ بالالارىنا ءبىر اي بويىنا بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن ىشكىزسە، ەكىنشى توپتاعى بالالارعا جۇمىرتقا بەرمەيدى. ءبىر ايدان سوڭ جۇمىرتقاسىن ىشكەن بالالاردىڭ اعزاسىن تەكسەرگەندە عالىمدار بودەنە جۇمىرتقاسى رادياسيانى ىدىراتاتىنىن انىقتاعان.

– جۇرتتىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋعىزعان بودەنەنىڭ ءبىز بىلمەيتىن تاعى قانداي قاسيەتتەرى بار؟

– تاۋىققا قاراعاندا، بودەنەنىڭ دەنە قىزۋى 2 گرادۋسقا جوعارى. سوندىقتان، ونىڭ جۇمىرتقاسىن ۇدايى تۇتىنعان ادامنىڭ قان اينالىمى وتە جاقسى جۇمىس ىستەيدى. بۇدان باسقا، بودەنە جۇمىرتقاسى ادامنىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرەتىن قاسيەتكە يە. جالپى اۋرۋدىڭ باسىم بولىگى قان اينالىمىنىڭ دۇرىس بولماۋىنان تۋىندايتىنىن ەسكەرسەك، بودەنە جۇمىرتقاسىن تۇتىنۋ ادام دەنساۋلىعىنا قانشالىقتى پايدالى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. بىزدەر بودەنە جۇمىرتقاسىنا تاجىريبە جۇرگىزگەنىمىزدە، ونىڭ دارۋمەندىك قۇرامى تاۋىق جۇمىرتقاسىنا قاراعاندا 3-4 ەسە جوعارى ەكەنىنە كوز جەتكىزدىك. كەزىندە اقش جاپونياعا اتوم بومباسىن تاستاپ، ۇلكەن ەكولوگيالىق اپاتقا ۇشىراتقاننان كەيىن، جاپوندىقتار بودەنەنىڭ ادام بويىنداعى رادياسيانى ىدىراتاتىنىن ءبىلىپ، مىندەتتى تاماق راسيونىنا ەنگىزگەن. سول كەزدە ءاربىر جاپون بالاسى تاڭەرتەڭ مىندەتتى تۇردە بودەنە جۇمىرتقاسىن شيكىدەي ىشەتىن بولعان. وسىنىڭ ارقاسىندا جاپون حالقى دەنساۋلىعىن تۇزەپ، ويلاۋ قابىلەتىن دامىتتى. بۇگىندە جوعارى دەڭگەيدە دامىعان مەملەكەتتەردىڭ كوشىن باستاپ كەلەدى. بودەنە جاپون حالقىن قۇتقارىپ قالدى دەسەك تە بولادى. كەزىندە شىڭعىس حاننىڭ ءوزى جارالى جاۋىنگەرلەرىنە بودەنەنىڭ جۇمىرتقاسىن ىشكىزىپ، اياققا تۇرعىزعانىن تاريحي كىتاپتاردان وقىعانىم بار.

تاۋىققا قاراعاندا، بودەنەنىڭ دەنە قىزۋى 2 گرادۋسقا جوعارى. سوندىقتان، ونىڭ جۇمىرتقاسىن ۇدايى تۇتىنعان ادامنىڭ قان اينالىمى وتە جاقسى جۇمىس ىستەيدى. بۇدان باسقا، بودەنە جۇمىرتقاسى ادامنىڭ يممۋنيتەتىن كوتەرەتىن قاسيەتكە يە.

– اڭگىمەڭىزدەن بودەنە ءوسىرۋدىڭ وتە پايدالى كاسىپ ەكەنىن بايقادىق. جۇدىرىقتاي قۇستى قالاي كوبەيتۋگە بولادى؟

– بودەنەنى زاماناۋي ينكۋباتوردىڭ كومەگىمەن كوبەيتۋگە بولادى. بۇل قۇستىڭ جاراتىلىسىن زەرتتەگەندە، ينكۋۆاسياعا 9-12 گرامم بولاتىن جۇمىرتقالارىن پايدالانعاندا، 80 پايىزعا دەيىن بالاپان الۋعا بولاتىنىنا كوز جەتكىزدىك.  كەيبىر شارۋالار ۇساق، ءىرى جۇمىرتقالاردى ينكۋۆاتورعا سالىپ جاتادى. ءبىراق ولاردان بالاپان پايدا بولمايتىنىن تۇسىنبەيدى. ءىرى جۇمىرتقالاردا ۇرىق دامىمايتىنىن شارۋالار ەسكەرۋى ءتيىس. ينكۋۆاتوردان شىققان بالاپانداردىڭ الدى 35 كۇندە جۇمىرتقالاي باستايدى. توقسان كۇندە ولار جۇمىرتقالاعىشتىقتىڭ جوعارعى دەڭگەيگە جەتەدى. جالپى، بودەنە ءبىر جارىم جىلعا دەيىن ساپالى جۇمىرتقا بەرەدى. ەگەر ونى ساپالى جەممەن ازىقتاندىرسا، ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن ساپالى ءونىم الۋعا بولادى. نەگىزىنەن، بودەنەنى قۇراما جەممەن ازىقتاندىرعان ءجون. سول كەزدە جاقسى ءونىم الۋعا بولادى. ءبىز بودەنەگە اسقاباق بەرگەندە جاقسى جۇمىرتقالايتىنا كوز جەتكىزدىك.

– بودەنەگە قاتىستى الداعى ۋاقىتتا قانداي زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيسىز؟

– زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن سالالارى جەتىپ ارتىلادى. قازاقستاندا تەك قانا بودەنە شارۋاشىلىعىن زەرتتەۋمەن اينالىساتىن ينستيتۋت تۇرماق، شاعىن زەرتحانا جوق. بۇگىندە قازۇاۋ-دىڭ بىرنەشە عالىمدارى بودەنەنى زەرتتەپ، ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرعانىن كوڭىلگە جۇبانىش سانايمىز. اينالامىزداعى كورشىلەرىمىز – جۇڭگو، رەسەي، ۋكراينا جانە بەلارۋسسيادا بۇل باعىتتا قىزۋ جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر. ءبىز دە قاراپ قالماۋىمىز كەرەك. بودەنە ءوسىرۋ ءىسىن مەملەكەتتىك تۇرعىدان قولداۋدىڭ ماڭىزى زور دەپ ەسەپتەيمىن. كەزىندە اسقار اقايەۆ ءوزىنىڭ ۇلىقتاۋ راسىمىنە كەلگەن قوناقتارعا بودەنە جۇمىرتقاسىن  ۇسىنىپ.

– بودەنەنى زەرتتەگەندە قانداي دا ءبىر شارۋاشىلىقتارعا بارىپ تاجىريبە جۇرگىزگەن شىعارسىز؟

– الماتى وبلىسىنىڭ اۋماعىنداعى بودەنە وسىرەتىن شارۋاشىلىقتارمەن بايلانىسىپ جۇمىس ىستەدىك. بودەنە تابيعاتىنان شۋلى جەردى جاقتىرمايدى. سوندىقتان، بۇل قۇسقا ارنالعان شارۋاشىلىقتار ەلدى مەكەننەن جىراقتا ورنالاسادى. بودەنە قاراڭعى جەرلەردى جاقسى كورەتىن قۇس. كوبىنە تۇندە قونىس اۋدارادى. ال كۇندىز قالىڭ ءشوپتىڭ اراسىندا جاسىرىنىپ جاتادى. بودەنە تاۋىق تۇقىمداس قۇستاردىڭ اراسىندا ۇشاتىن جالعىز قاناتتى قۇس. قازاقستانداعى جابايى بودەنەلەر كۇن سۋىتقاندا جىلى جاققا ۇشىپ كەتەدى.

– بودەنە جىلۋ سۇيەتىن قۇس بولدى عوي؟

– ءيا، بودەنە جىلۋدى جاقسى كورەدى. ولار قورا ىشىندە جەل وتىندە قالىپ قويسا، ونىمدىلىگى كۇرت تومەندەپ كەتەدى. بۇل قۇستى وسىرۋگە نيەتتەنگەن ادامدار الدىمەن قوراسىن جاقسىلاپ سايلاپ العانى ءجون.  بودەنەلەردى ارنايى ءتورت قاباتتى تورلارعا قاماپ، تىرشىلىگىن باقىلاعانىمىزدا تومەنگى قاباتتاعى تورداعىلاردىڭ كوپ جۇمىرتقالايتىنىن بايقادىق. ياعني، تومەنگى قابات قاراڭعى بولعاندىقتان، بودەنەلەر وزدەرىن جايلى سەزىنگەن. جالپى، بودەنە جۇمىرتقاسى ءبىر اپتاعا دەيىن ءوزىنىڭ قۇنارىن 100 پايىزعا دەيىن جوعالتپايدى. ال 30 كۇننەن كەيىن جۇمىرتقاسىنىڭ قۇنارى 70 پايىزعا كەميدى. سوندىقتان، دۇكەننەن جۇمىرتقانى ساتىپ العاندا ابايلاعان ءجون.

 

نۇرلان جۇماحانوۆ،

«ۇعتاو» اق قوعاممەن بايلانىس ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى