قوعامدا قالىپتاسقان ەسكى كوزقاراستارعا قاراماستان، قازىرگى تاڭدا ايەلدەردىڭ اۆتو- كولىك جۇرگىزۋدەگى ورنى ايتارلىقتاي ارتىپ كەلەدى. بۇرىڭعى كەزدە كولىك تىزگىنى كوبىنە ەر ازاماتتاردىڭ ەنشىسىندە سانالعان بولسا، بۇگىندە نازىك جاندىلار دا جول ەرەجەلەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، سەنىمدى تۇردە كولىك جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل- زامان تالابىنا ساي وزگەرگەن كوزقاراستىڭ، ايەلدەردىڭ بەلسەندى ومىرگە ارالاسۋىنىڭ كورىنىسى. سول سەبەپتى ءبىز تاجىريبەسى مول جۇرگىزۋشى دانا الييەۆادان نازىك جاندىلارعا ارتاتىن سەكسيزم تۋرالى ءسوز قوزعادىق.

كولىك جۇرگىزۋ- ايەل ادامعا ءتان ەمەس پە؟

Yandex Taxi كومپانياسىندا كوپ جىلدار بويى تاكسيست بولىپ جۇمىس ىستەگەن نازىك جان ارۋ دانا الييەۆانىڭ ايتۋى بويىنشا:

« مەن كولىك جۇرگىزىپ جۇرگەنىمە ءبىراز جىل بولدى. العاش رەت رولگە وتىرعان كەزىم- 2001 جىل. ال رەسمي جۇرگىزۋشى كۋالىگىمدى 2003 جىلى الدىم. شىن ايتسام، العاش كولىك تىزگىندەگەندە ءبارى وڭاي كورىنگەن، ءبىراق ءومىر ءبارىبىر ءوز ساباقتارىن ۇيرەتەدى ەكەن.

ءبىرىنشى كولىگىمدى العان سوڭ، ونى ءۇش اي عانا ءمىنىپ ۇلگەردىم. جول اپاتىنا ءتۇسىپ، كولىك اۋدارىلىپ قالدى. جاڭا ماشينا ەدى، ءبىراق ونى ساتۋعا تۋرا كەلدى. سودان كەيىن ەۋروپادان اكەلىنگەن كولىكتەردى ساتىپ العان كەزدەرىم بولدى. سودان بەرى شامامەن 8 كولىك اۋىستىردىم».

سونىمەن قاتار كولىكتەگى ارۋىمىز نازىك جاندىلاردىڭ تابيعاتى تۋرالى ءبىراز ويىمەن دە ءبولىسىپ ءوتتى:

«كەيدە ويلايمىن: ايەل ادام- تابيعاتىنان كوپ مىندەتتى قاتار الىپ جۇرە الاتىن جان. سول سەبەپتى جولدا كەلە جاتىپ، ەرەجە بۇزباي، قاۋىپسىزدىك بەلدىگىن تاعىپ، بالاسىن جۇباتىپ، بىرەۋگە قوڭىراۋ شالىپ، ءتىپتى ايناعا ءبىر كوز سالىپ، ەرىن بوياپ ۇلگەرەتىن دە ايەلدەر بار.

5-6 جىل بۇرىن جولدا اقىرىن ءجۇرىپ كەلە جاتقان كولىكتى كورسەك، ءبارىمىز «ايەل وتىر» دەپ بىردەن شامالاۋشى ەدىك. ال ءقازىر ولاي ايتۋ قيىنداۋ. تەلەفونعا ۇڭىلگەن جۇرگىزۋشىلەر كوبەيدى- ەر ادامدار دا، ايەلدەر دە. كوشەدە وتىرىپ الىپ، لەنتانى اينالدارىپ، رولدە ەمەس، Instagram- دا جۇرگەندەي كۇي كەشەتىندەر وتە كوپ. بۇل- جاي عانا بايقاماۋشىلىق ەمەس، بۇل- دابىل قاعاتىن جاعداي».

دانا الييەۆا العاش كولىككە وتىرعان كەزدە بولعان قيىندىقتار مەن العاشقى قورقىنىشتار جايلى بىلاي دەيدى:

«جولدا ءجۇرۋدى مەحانيكامەن ۇيرەندىم، سولاي ەمتيحان تاپسىردىم. ءبىراق العاشقى ءوز كولىگىم- اۆتومات بولدى. ونىڭ ۇستىنە- وڭ جاق رۋل، تاعى دا ۇلكەن دجيپ- Toyota Fortuner. كۇيەۋىم كولىكتى الماتىدان اكەلىپ، ۇيگە جەتكىزىپ بەردى دە، تاڭەرتەڭ جۇمىسقا كەتىپ قالدى. ال مەن جالعىز قالدىم: ۇلكەن كولىك، وڭ رۋل- قورقىنىش باسىپ قالدى. ءبىر جاقسىسى، جۇمىسىم جاقىن ەدى. العاشقى كۇندەرى كولىكتى مەكەمەدەن 50 مەتر جەرگە قويا سالاتىنمىن- ويتكەنى كولىكتى تار جەردە قويا المايمىن، بىرەۋگە سوعامىن با دەپ قورقامىن. ءبىراق ۋاقىت وتە كەلە بارىنە ۇيرەنەسىڭ ەكەن. ءبىر كولىكتەن ەكىنشىسىنە وڭاي اۋىسا باستايسىڭ».

«ءبىر كەزەڭدە تاكسي قىزمەتىندە دە جۇمىس ىستەدىم، شامامەن 2 جىلداي. كليەنتتەردىڭ كوبى ايەل جۇرگىزۋشىلەردى سانالى تۇردە ىزدەيتىن. اسىرەسە، بالاسىن جالعىز جىبەرەتىن اتا-انالار «ايەل جۇرگىزۋشى بولسىنشى» دەپ سۇرايتىن. ءتىپتى ارنايى «ماما- تاكسي» دەگەن جوبالارعا شاقىرعان. سەبەبى ايەلدىڭ مۇقياتتتىلىعىنا، ۇقىپتىلىعىنا سەنەدى. ءوزىمنىڭ رەيتينگىم دە جوعارى بولعان»، - دەپ ءوز سىرىمەن ءبولىستى دانا الييەۆا. 

ستاتيستيكاعا بەت بۇرساق

2024 جىلى ەلىمىزدە 31 597 جول اپاتى تىركەلگەن. باس پروكۋراتۋرانىڭ قۇقىقتىق ستاتيستيكا جانە ارنايى ەسەپكە الۋ كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرىنە سايكەس:

25 149 وقيعادا ەر ادامدار كىنالى دەپ تانىلعان،

2 786 جاعدايدا ايەل جۇرگىزۋشىلەر كىنالى بولعان.

ءىىم دەرەگى بويىنشا:

2024 جىلدىڭ اقپانىنىڭ سوڭىنا دەيىن قازاقستاندا 6 259 916 جۇرگىزۋشى كۋالىگى بەرىلگەن.

ونىڭ ىشىندە:

74، 52% - ەر ادامدارعا (4 664 991 ادام)،

25،48%- ايەلدەرگە ( 1 594 925 ادام).

ال ەندى ماس كۇيىندە كولىك جۇرگىزۋ ماسەلەسىنە توقتالساق:

2024 جىلى الكوگولدىك، ەسىرتكىلىك نەمەسە ۋلاندىرعىش زاتتاردىڭ اسەرىمەن كولىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن 24 786 جۇرگىزۋشى اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان.

ولاردىڭ ىشىندە:

95،2 %- ەر ادامدار،

4،8%- ايەلدەر بولعان.

الايدا، مۇنداي  ستاتيستيكالارعا قاراپ ءبىرجاقتى تۇجىرىم جاساۋعا اسىقپاعان ءجون. سەبەبى جالپىلاي العاندا ەر ادامدار نازىك جاندىلارعا قاراعاندا كولىكتى جۇرگىزۋى باسىم بولىپ كەلەدى. سوندىقتان سانداردىڭ ايىرماشىلىعى- تۇسىنىكتى.

الايدا ايەل جۇرگىزۋشىلەر قازىرگى تاڭدا دا الەۋمەتتىكديسكريميناسياعا ۇشىراپ كەلەدى. تالاي ونجىلدىقتار بويى رۋلگە وتىرعان ايەلدەر قوعام تاراپىنان سىنعا ۇشىراپ، ءتىپتى بۇرىنعى كەزدەرى زاڭ جۇزىندە شەكتەۋلەرگە تاپ بولعان ەدى.

اۆتوكولىك العاش ويلاپ تابىلعان كەزدەن باستاپ- اق كوپتەگەن ەلدەردە ايەلدەر كولىك جۇرگىزۋدى ۇيرەنە باستاعانىمەن، كەيبىر مەملەكەتتەردە ولاردى جۇرگىزۋشى كۋالىگىن الۋدان زاڭ جۇزىندە شەكتەپ كەلدى. مۇنداي تىيىمدار حح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن ساقتالسا، كەيبىر اسا كونسەرۆاتيۆتى ايماقتاردا بۇل شەكتەۋلەر ححI عاسىردا دا جالعاسىن تاپتى.

جۇرگىزۋشى بولۋعا زاڭمەن تىيىم سالىنعان سوڭعى ەل- ساۋد ارابياسى بولدى. 2018 جىلعا دەيىن بۇل ەلدە ايەلدەر كولىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن قاماۋعا الىنىپ، قۇجاتتارىنان ايىرىلىپ قانا قويماي، كەي جاعدايلاردا قامشى ارقىلى جازالاناتىن.

الايدا، «رۋلدەگى ايەلدەر» اتتى ازاماتتىق قوزعالىس ۇزاق جىلدار بويعى كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا بۇل ادىلەتسىز زاڭنىڭ كۇشىن جويۋعا قول جەتكىزدى.

بۇگىندە كوپتەگەن ەلدەردە كولىك جۇرگىزەتىن ايەلدەردىڭ سانى ەر ادامدارمەن تەڭەسىپ كەلەدى. الايدا بۇل – بارلىق ماسەلە شەشىلدى دەگەن ءسوز ەمەس. كەيبىر ەلدەردە ايەلدەرگە رەسمي زاڭمەن تىيىم سالىنباسا دا، ءىس جۇزىندە ءتۇرلى شەكتەۋلەر ءالى دە بار.

اۋعانستاندا تاليبان بيلىككە كەلگەننەن كەيىن، ايەلدەردىڭ جۇرگىزۋشى كۋالىگىن الۋى دەرلىك مۇمكىن بولماي قالدى. بۇل- سوڭعى بىرنەشە جىلدا ەلدە ايەلدەرگە قارسى ەنگىزىلگەن اسا اۋىر ءارى شەكتەن شىققان تىيىمداردىڭ ءبىر بولىگى عانا.

بۇگىندە اۋعان ايەلدەرىنە ءبىلىم الۋ مۇلدە تيىم سالىنعان – ءتىپتى باستاۋىش مەكتەپكە بارۋعا دا رۇقسات جوق. سونداي- اق ولارعا شاشتارازعا، سۇلۋلىق سالوندارىنا، ساياباقتارعا، سپورت زالدارىنا بارۋعا دا تىيىم سالىنعان. ايەلدەردىڭ ەركىن ءجۇرىپ- تۇرۋىنا جول جابىق بولعاندىقتان، كولىك جۇرگىزۋگە قويىلعان شەكتەۋ- ولار ءۇشىن اسا اۋىر سوققى. ەگەر ايەل جالعىز ءوزى كوشەدە جۇرسە، ونى توقتاتىپ، تەرگەۋگە الۋى مۇمكىن. ال قوعامدىق كولىكتەردىڭ جۇرگىزۋشىلەرىنە- قاسىندا ەر ادام ەرىپ جۇرمەگەن ايەلدەردى اۆتوبۋسقا مىنگىزبەۋ بۇيىرىلعان.

تەمىر تۇلپاردىڭ ءرولى

اۆتوكولىكتىڭ العاش پايدا بولعان كەزىنەن باستاپ ايەلدەرگە كولىك جۇرگىزۋ وڭاي بولماعان. مىسالى، العاشقى كولىكتەردە قولمەن ىسكە قوساتىن ستارتەر بولعان. ونى وتالدىرىپ جىبەرۋ ءۇشىن ۇلكەن فيزيكالىق كۇش قاجەت ەدى. بۇل ارينە كەز كەلگەن نازىك جانعا وڭاي شارۋا ەمەس.

ءقازىر دە كولىكتەردىڭ ءبارى بىردەي ايەل ادامعا ىڭعايلى دەپ ايتا المايمىز. ماسەلەن، instagram پاراقشاسىندا ءبىر قولدانۋشى بىلاي دەپ جازدى:

«ايەلدەر بورديۋرگە سوعىلادى دەپ ءجيى ەستەيمىن. ءبىراق بۇل- ءبىزدىڭ كىنامىز ەمەس! كولىكتەر ايەل ادامعا بەيىمدەلىپ جاسالماعان. ءوزىمنىڭ بويىم 155 سم، ال كولىككە وتىرسام، الدى كورىنبەيدى، تەك ورىندىعىما تۇرىپ قانا كولىكتىڭ تۇمسىعىن كورەم. قاۋىپسىزدىك بەلدىگى شە؟ موينىمدى قىسىپ، تاماعىما دەيىن جەتەدى. مۇنىن ءبارى كولىك جۇرگىزۋ شەبەرلىگىنە بايلانىستى ەمەس، بۇل- كولىكتىڭ ايەلدەرگە ارنالعان دۇرىس كونسترۋكسياسىنىڭ جوقتىعى»،- دەيدى قولدانۋشى.

كوپ جىلدار بويى اۆتومەحانيك بولىپ جۇمىس ىستەپ جۇرگەن سانجار نۇربول ۇلىنىڭ (اتى- ءجونى وزگەرتىلگەن) ايتۋى بويىنشا:

«قازىرگى زاماناۋي ماشينالاردىڭ وزىندە ايەلدىڭ بويى، دەنە ءبىتىمى ەسكەرىلمەيدى.  سوندىقتان اپات بولعان جاعدايدا نازىك جاندار ءجيى زارداپ شەگەدى. بۇل- تەحنيكا سالاسىندا كوپتەن بەرى ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جاتقان ۇلكەن ماسەلە»، - دەيدى ول.

عالىمداردىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، بىردەي جول اپاتتارىندا ايەلدەر ەر ادامدارعا قاراعاندا ءجيى جانە اۋىر جاراقات الادى. بۇل- جاي سايكەستىك ەمەس، بۇعان تاڭقالارلىعى پلاستيك ەر ادام كىنالى.

سەبەبى كولىك قاۋىپسىزدىگىن سىناۋعا ارنالعان كراش- تەست مانەكەندەرىنىڭ كوپشىلىگى- ەر ادامنىڭ دەنە پىشىنىنە ساي جاسالعان. ولاردىڭ بويى، سالماعى، سۇيەك قۇرىلىمى، ىشكى اعزالاردىڭ ورنالاسۋى- ءبارى ەر ادامنىڭ فيزيولوگياسىنا نەگىزدەلگەن.

كولىك تىزگىنىنە وتىرعان ءاربىر ايەل- جۇرگىزۋشى عانا ەمەس،ءومىردىڭ سان قيلى ءرولىن قاتار الىپ جۇرگەن جان. ول- انا، جار، كاسىپكەر، قىزمەتكەر، دوس… ال جولدا- جاۋاپكەرشىلىگى مول، تارتىپكە باعىناتىن، جان- جاعىنا سەرگەك قارايتىن جۇرگىزۋشى.

ۋاقىت ءوتتى، كوزقاراستار وزگەرىپ جاتىر. بۇرىن «ايەل كولىك جۇرگىزە المايدى» دەگەن ەسكى تۇسىنىكتەر بۇگىندە ءوز ماڭىزىن جوعالتۋدا. سەبەبى تاجىريبە، ءتوزىم مەن تاباندىلىق گەندەرگە قاراپ بولىنبەيدى. ەڭ باستىسى- كىم بولساڭ دا، قاي جىنىستان بولساڭ دا، جولدا قاۋىپسىزدىك پەن قۇرمەت بارىنەن بيىك تۇرۋى ءتيىس!