Qoǵamda qalyptasqan eski kózqarastarǵa qaramastan, qazirgi tańda áıelderdiń avto- kólik júrgizýdegi orny aıtarlyqtaı artyp keledi. Buryńǵy kezde kólik tizgini kóbine er azamattardyń enshisinde sanalǵan bolsa, búginde názik jandylar da jol erejelerin jetik meńgerip, senimdi túrde kólik júrgizip keledi. Bul- zaman talabyna saı ózgergen kózqarastyń, áıelderdiń belsendi ómirge aralasýynyń kórinisi. Sol sebepti biz tájirıbesi mol júrgizýshi Dana Álıevadan názik jandylarǵa artatyn seksızm týraly sóz qozǵadyq.
Kólik júrgizý- áıel adamǵa tán emes pe?
Yandex Taxi kompanıasynda kóp jyldar boıy taksıst bolyp jumys istegen názik jan arý Dana Álıevanyń aıtýy boıynsha:
« Men kólik júrgizip júrgenime biraz jyl boldy. Alǵash ret rólge otyrǵan kezim- 2001 jyl. Al resmı júrgizýshi kýáligimdi 2003 jyly aldym. Shyn aıtsam, alǵash kólik tizgindegende bári ońaı kóringen, biraq ómir báribir óz sabaqtaryn úıretedi eken.
Birinshi kóligimdi alǵan soń, ony úsh aı ǵana minip úlgerdim. Jol apatyna túsip, kólik aýdarylyp qaldy. Jańa mashına edi, biraq ony satýǵa týra keldi. Sodan keıin Eýropadan ákelingen kólikterdi satyp alǵan kezderim boldy. Sodan beri shamamen 8 kólik aýystyrdym».
Sonymen qatar kóliktegi arýymyz názik jandylardyń tabıǵaty týraly biraz oıymen de bólisip ótti:
«Keıde oılaımyn: áıel adam- tabıǵatynan kóp mindetti qatar alyp júre alatyn jan. Sol sebepti jolda kele jatyp, ereje buzbaı, qaýipsizdik beldigin taǵyp, balasyn jubatyp, bireýge qońyraý shalyp, tipti aınaǵa bir kóz salyp, erin boıap úlgeretin de áıelder bar.
5-6 jyl buryn jolda aqyryn júrip kele jatqan kólikti kórsek, bárimiz «áıel otyr» dep birden shamalaýshy edik. Al qazir olaı aıtý qıyndaý. Telefonǵa úńilgen júrgizýshiler kóbeıdi- er adamdar da, áıelder de. Kóshede otyryp alyp, lentany aınaldaryp, rólde emes, Instagram- da júrgendeı kúı keshetinder óte kóp. Bul- jaı ǵana baıqamaýshylyq emes, bul- dabyl qaǵatyn jaǵdaı».
Dana Álıeva alǵash kólikke otyrǵan kezde bolǵan qıyndyqtar men alǵashqy qorqynyshtar jaıly bylaı deıdi:
«Jolda júrýdi mehanıkamen úırendim, solaı emtıhan tapsyrdym. Biraq alǵashqy óz kóligim- avtomat boldy. Onyń ústine- oń jaq rúl, taǵy da úlken jıp- Toyota Fortuner. Kúıeýim kólikti Almatydan ákelip, úıge jetkizip berdi de, tańerteń jumysqa ketip qaldy. Al men jalǵyz qaldym: úlken kólik, oń rúl- qorqynysh basyp qaldy. Bir jaqsysy, jumysym jaqyn edi. Alǵashqy kúnderi kólikti mekemeden 50 metr jerge qoıa salatynmyn- óıtkeni kólikti tar jerde qoıa almaımyn, bireýge soǵamyn ba dep qorqamyn. Biraq ýaqyt óte kele bárine úırenesiń eken. Bir kólikten ekinshisine ońaı aýysa bastaısyń».
«Bir kezeńde taksı qyzmetinde de jumys istedim, shamamen 2 jyldaı. Klıentterdiń kóbi áıel júrgizýshilerdi sanaly túrde izdeıtin. Ásirese, balasyn jalǵyz jiberetin ata-analar «áıel júrgizýshi bolsynshy» dep suraıtyn. Tipti arnaıy «mama- taksı» degen jobalarǵa shaqyrǵan. Sebebi áıeldiń muqıatttylyǵyna, uqyptylyǵyna senedi. Ózimniń reıtıńim de joǵary bolǵan», - dep óz syrymen bólisti Dana Álıeva.
Statısıkaǵa bet bursaq
2024 jyly elimizde 31 597 jol apaty tirkelgen. Bas prokýratýranyń Quqyqtyq statısıka jáne arnaıy esepke alý komıtetiniń derekterine sáıkes:
25 149 oqıǵada er adamdar kináli dep tanylǵan,
2 786 jaǵdaıda áıel júrgizýshiler kináli bolǵan.
İİM deregi boıynsha:
2024 jyldyń aqpanynyń sońyna deıin Qazaqstanda 6 259 916 júrgizýshi kýáligi berilgen.
Onyń ishinde:
74, 52% - er adamdarǵa (4 664 991 adam),
25,48%- áıelderge ( 1 594 925 adam).
Al endi mas kúıinde kólik júrgizý máselesine toqtalsaq:
2024 jyly alkogóldik, esirtkilik nemese ýlandyrǵysh zattardyń áserimen kólik júrgizgeni úshin 24 786 júrgizýshi ákimshilik jaýapkershilikke tartylǵan.
Olardyń ishinde:
95,2 %- er adamdar,
4,8%- áıelder bolǵan.
Alaıda, mundaı statısıkalarǵa qarap birjaqty tujyrym jasaýǵa asyqpaǵan jón. Sebebi jalpylaı alǵanda er adamdar názik jandylarǵa qaraǵanda kólikti júrgizýi basym bolyp keledi. Sondyqtan sandardyń aıyrmashylyǵy- túsinikti.
Alaıda áıel júrgizýshiler qazirgi tańda da áleýmettikdıskrımınasıaǵa ushyrap keledi. Talaı onjyldyqtar boıy rúlge otyrǵan áıelder qoǵam tarapynan synǵa ushyrap, tipti burynǵy kezderi zań júzinde shekteýlerge tap bolǵan edi.
Avtokólik alǵash oılap tabylǵan kezden bastap- aq kóptegen elderde áıelder kólik júrgizýdi úırene bastaǵanymen, keıbir memleketterde olardy júrgizýshi kýáligin alýdan zań júzinde shektep keldi. Mundaı tyıymdar HH ǵasyrdyń ortasyna deıin saqtalsa, keıbir asa konservatıvti aımaqtarda bul shekteýler HHI ǵasyrda da jalǵasyn tapty.
Júrgizýshi bolýǵa zańmen tyıym salynǵan sońǵy el- Saýd Arabıasy boldy. 2018 jylǵa deıin bul elde áıelder kólik júrgizgeni úshin qamaýǵa alynyp, qujattarynan aıyrylyp qana qoımaı, keı jaǵdaılarda qamshy arqyly jazalanatyn.
Alaıda, «Rúldegi áıelder» atty azamattyq qozǵalys uzaq jyldar boıǵy kúresiniń arqasynda bul ádiletsiz zańnyń kúshin joıýǵa qol jetkizdi.
Búginde kóptegen elderde kólik júrgizetin áıelderdiń sany er adamdarmen teńesip keledi. Alaıda bul – barlyq másele sheshildi degen sóz emes. Keıbir elderde áıelderge resmı zańmen tyıym salynbasa da, is júzinde túrli shekteýler áli de bar.
Aýǵanstanda Talıban bılikke kelgennen keıin, áıelderdiń júrgizýshi kýáligin alýy derlik múmkin bolmaı qaldy. Bul- sońǵy birneshe jylda elde áıelderge qarsy engizilgen asa aýyr ári shekten shyqqan tyıymdardyń bir bóligi ǵana.
Búginde aýǵan áıelderine bilim alý múlde tıym salynǵan – tipti bastaýysh mektepke barýǵa da ruqsat joq. Sondaı- aq olarǵa shashtarazǵa, sulýlyq salondaryna, saıabaqtarǵa, sport zaldaryna barýǵa da tyıym salynǵan. Áıelderdiń erkin júrip- turýyna jol jabyq bolǵandyqtan, kólik júrgizýge qoıylǵan shekteý- olar úshin asa aýyr soqqy. Eger áıel jalǵyz ózi kóshede júrse, ony toqtatyp, tergeýge alýy múmkin. Al qoǵamdyq kólikterdiń júrgizýshilerine- qasynda er adam erip júrmegen áıelderdi avtobýsqa mingizbeý buıyrylǵan.
Temir tulpardyń róli
Avtokóliktiń alǵash paıda bolǵan kezinen bastap áıelderge kólik júrgizý ońaı bolmaǵan. Mysaly, alǵashqy kólikterde qolmen iske qosatyn starter bolǵan. Ony otaldyryp jiberý úshin úlken fızıkalyq kúsh qajet edi. Bul árıne kez kelgen názik janǵa ońaı sharýa emes.
Qazir de kólikterdiń bári birdeı áıel adamǵa yńǵaıly dep aıta almaımyz. Máselen, instagram paraqshasynda bir qoldanýshy bylaı dep jazdy:
«Áıelder bordúrge soǵylady dep jıi esteımin. Biraq bul- bizdiń kinámiz emes! Kólikter áıel adamǵa beıimdelip jasalmaǵan. Ózimniń boıym 155 sm, al kólikke otyrsam, aldy kórinbeıdi, tek oryndyǵyma turyp qana kóliktiń tumsyǵyn kórem. Qaýipsizdik beldigi she? Moınymdy qysyp, tamaǵyma deıin jetedi. Munyn bári kólik júrgizý sheberligine baılanysty emes, bul- kóliktiń áıelderge arnalǵan durys konstrýksıasynyń joqtyǵy»,- deıdi qoldanýshy.
Kóp jyldar boıy avtomehanık bolyp jumys istep júrgen Sanjar Nurbolulynyń (aty- jóni ózgertilgen) aıtýy boıynsha:
«Qazirgi zamanaýı mashınalardyń ózinde áıeldiń boıy, dene bitimi eskerilmeıdi. Sondyqtan apat bolǵan jaǵdaıda názik jandar jıi zardap shegedi. Bul- tehnıka salasynda kópten beri eskerýsiz qalyp kele jatqan úlken másele», - deıdi ol.
Ǵalymdardyń zertteýi boıynsha, birdeı jol apattarynda áıelder er adamdarǵa qaraǵanda jıi jáne aýyr jaraqat alady. Bul- jaı sáıkestik emes, buǵan tańqalarlyǵy plasık er adam kináli.
Sebebi kólik qaýipsizdigin synaýǵa arnalǵan krash- test manekenderiniń kópshiligi- er adamnyń dene pishinine saı jasalǵan. Olardyń boıy, salmaǵy, súıek qurylymy, ishki aǵzalardyń ornalasýy- bári er adamnyń fızıologıasyna negizdelgen.
Kólik tizginine otyrǵan árbir áıel- júrgizýshi ǵana emes,ómirdiń san qıly rólin qatar alyp júrgen jan. Ol- ana, jar, kásipker, qyzmetker, dos… Al jolda- jaýapkershiligi mol, tártipke baǵynatyn, jan- jaǵyna sergek qaraıtyn júrgizýshi.
Ýaqyt ótti, kózqarastar ózgerip jatyr. Buryn «áıel kólik júrgize almaıdy» degen eski túsinikter búginde óz mańyzyn joǵaltýda. Sebebi tájirıbe, tózim men tabandylyq genderge qarap bólinbeıdi. Eń bastysy- kim bolsań da, qaı jynystan bolsań da, jolda qaýipsizdik pen qurmet bárinen bıik turýy tıis!
