قازاقستاننىڭ وتكەنى مەن بۇگىنگى تاريحىندا ەلىمىزدىڭ مۇددەسى ەرەكشە اتالاتىن ءبولىمى - ەل تاريحى. سول تاريحىمىزدى تارازىلاۋ ءىسى بۇگىنگى بىزدەردىڭ سانامىزعا ساۋلە قۇيۋ جانە ەرتەڭگى ۇرپاقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاسالاتىندىعى شىندىق. ەگەر ول شىندىق بولسا، ەرتەڭگى تاريحتىڭ جاساۋشىلارى بىزدەرمىز. بۇگىنگىمىزگە بەي-جاي قاراي المايتىندىعىمىز سوندىقتان شىعار...

[caption id="attachment_13060" align="alignleft" width="316"] ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن سول كەزدەگى ش ۇ ا ر پارتيا كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى اسحات كەرىمباي قۇلجا قالاسىندا قازاق وتباسىنا بارعان ءسات.[/caption]

كەشەگى "سويۋز" ۋاقىتىندا ەل بيلىگىندە كىمدەر بولدى دەسەك، ايتىلماق وي وزدىگىنەن ايقىندالارى ءسوزسىز... كەشەلى-بەرى "شەتتەن كەلگەن اعايىنداردان دا ءماجىلىس دەپۋتاتى بولسا ەكەن!" - دەگەن باق-تا جارىق كورىپ جاتقان وتىنىشتەردى وقىپ وتىرىپ، ويىما ءوز اۋلەتىمىزدىڭ تاريحى ءتۇسىپ كەتتى.

مەنىڭ اتام قۇرمانعالي 1922 جىلى جەتىسۋدىڭ اقسۋ بويىنان "كەشەگى حان ۇرپاعى" دەگەن جەلەۋمەن قۋدالانىپ، قىتايدىڭ "جىرعالاڭ" دەگەن جەرىنە اۋىپ بارىپ، قونىستانعان. 1924 جىلى قالعان تۋىستارى مەن اۋىلىن دا كوشىرىپ اكەتىپتى. «ارقا جايلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟!» دەمەكشى، زاماننىڭ قيىندىعى عوي ولاردى قىر اسىرعان. وتىز جىلدان اسا تۇرىپ، ىرگە كومەدى. قۇلجا ماڭىنداعى جىرعالاڭ اۋىلىندا نەمەرە ءىنىسى ءداۋىتباي مۇسابەك ۇلىنىڭ مەكتەبىن اشادى. ول مەكتەپ "ءداۋىتباي مەكتەبى» اتالىپ، وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارىنا دەيىن ساقتالىپتى. كەيىننەن اقالاقشى داۋلەتباي (الدە ءداۋىتباي) دەگەن كىسى سول جەردە جاڭا مەكتەپ سالدىرىپ، ءقازىر سول كىسىنىڭ اتىنداعى قازاق مەكتەبى اتالادى ەكەن. (شەشەمنىڭ تۋعان ءىنىسى بيداحمەت ناعاشىممەن اكەمدەر حات-حابار الىپ تۇردى. ونىڭ بالا-شاعاسىن كەيىننەن كوشىرىپ الدىق. ءقازىر تالدىقورعان جانىنداعى الدابەرگەن اۋىلىندا تۇرادى). ونداعى قازاقتارمەن قۇداندالى بولىپ، بىتە قايناسادى. ەسىن ابدەن جيىپ، ەل قاتارىن قوسىلعاندا، ول جاقتا داۋىل تۇرادى. جيعان-تەرگەنىن ۇكىمەت تاركىلەپ الادى. سونىمەن 1958-1959 جىلدار سوۆەتتىك قازاقستانعا قايتا قونىس اۋدارۋعا نيەتتەنەدى. الايدا، رۇقسات الا الماي اكەم رىسبەك قىرعىزستانعا وتەدى. سوندا ەكى-ۇش جىل مال باعىپ، سونان سوڭ الماتىعا، ءسال كەيىن تالدىقورعانعا، تۋىپ-وسكەن جەرىنە ورالادى. اتام قۇرمانعاليدىڭ سۇيەگى سول جاقتا جاتىر. ۇيىرىنەن ءبولىنىپ قالعان تۋىستارىمىز دا از ەمەس. الدى كەلىپ، ارتى جەتە الماي جاتقان جاعدايى بار...

وتكەندە ەكى جۋرناليستكە بەرگەن بەيرەسمي سۇحباتىندا ەلباسىمىز «ەگەر ەستەرىڭىزدە بولسا، 1961 جىلى ءجۇز مىڭنان ارتىق قازاق قىتايدان كەلگەن بولاتىن. ءقازىر ولاردىڭ ءبارى قازاقستاندىق بولىپ كەتتى عوي! ولاردىڭ بالالارى، نەمەرەلەرى...» دەدى عوي. سول ءجۇز مىڭنان ارتىق قازاقتىڭ ىشىندە دە قانشاما ەلدىڭ تىرەگى بولار، اتپال ازاماتتار، زيالىلار كەلدى عوي. وكىنىشكە وراي، سونىڭ ءبارى سەنىمسىز ادام رەتىندە قارالىپ، اۋىل اراسىنىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلدى.

[caption id="attachment_13058" align="alignright" width="386"] ەستەۋ نۇسىپبەك پەن بۇقارا تىشقانبايەۆ[/caption]

مىسالى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان كەشەگى جاعدا بابالىقتىڭ قانداي ءومىر كەشكەنى تۋرالى ايتىپ جاتۋ ارتىق شىعار. ۇرىمجىدە مادەنيەت ءمينيسترى بولعان، تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ كۇيەۋبالاسى بۇحارا تىشقانبايەۆ تا اۋدان كولەمىنەن اتتاپ ارىعا بارا العان جوق. ارعى بەتتىڭ قازاعى اڭىز ەتىپ ايتاتىن اقىن نۇرساپا امانجولوۆ پەن ەستەۋ نۇسىپبەكوۆ تە اۋداندىق گازەتتى مىسە تۇتتى. ايتپەسە، وسى ەكى قالامگەر دە ولكە ورتالىعى ۇرىمجىدەگى ۇلكەن قىزمەتتەن كەلگەن بولاتىن. ال، احمەت ءجۇنىسوۆتىڭ داڭقى تىپتەن بولەك بولاتىن. 1961 جىلى اتامەكەنىنە قايتىپ ورالعاننان كەيىن ءومىرى تۇيىقتا وتەدى. ونىڭ العاشقى اڭگىمەلەرى 50ء-شى جىلداردىڭ باس كەزىنەن باستاپ جارىق كورەدى. شىنجاڭ باسپاسىنان شىققان العاشقى اڭگىمەلەر جيناعىنا ەنگەن شىعارمالارى كەزىندە جۇڭگو، ۇيعىر تىلدەرىنە اۋدارىلعان. بۇكىل جۇڭگو جازۋشىلارىنىڭ پەكيندە وتكەن سەزىنە قاتىسىپ، زور بەدەلگە يە بولعان سوڭ، شىنجاڭ وڭىرىندە جازۋشىلار وداعىن قۇرۋعا تىكەلەي ات سالىسادى. ءبىراق قىتايدا باستالعان مادەني ريەۆوليۋسياسىنىڭ كەسىرىنەن بەلگىلى جازۋشىلار مەن اقىندارعا «ۇلتشىل» دەگەن قارا كۇيە جاعىلىپ، تۇرمە ءقاۋپى تونگەننەن كەيىن، تۋعان جەرى قازاقستانعا كەتۋدەن باسقا جول قالمايدى. ءسويتىپ 1961 جىلى اتا مەكەنىنە قايتىپ ورالعاننان كەيىن اقسۋات سەلوسىنداعى ورتا مەكتەپتە ۇزاق جىلدار بويى ادەبيەت پانىنەن ءدارىس بەرەدى. زەينەتكەرلىككە شىققاننان كەيىن، سوڭعى جىلدارى الماتى قالاسىنا قونىس اۋدارعان ەدى. ەلگە ورالعان سوڭ ۇستازدىق ەتە ءجۇرىپ، ول شىعارماشىلىق جۇمىسپەن اينالىستى. «جاناسىل»، «ءومىر ىزدەرى»، «الاساپىران كەز»، «جولاۋشى» جيناقتارىندا قازاقتىڭ باسىنان كەشكەن اششى وقيعالارى باياندالعان. جازۋشىنىڭ ەڭ ءساتتى شىققان تۋىندىسى – «پانيدەن باقيعا دەيىن» اتتى كىتابى. بۇل قازاقتىڭ ۇلتتىق ءسالت-داستۇرى، ۇلتتىق سپورت ويىندارى جايىنداعى تانىمدىق ەڭبەك. جازۋشى دراماتۋرگيا سالاسىنا دا قالام سىلتەپ، ون شاقتى پەسا جازدى. مىڭعا جۋىق پۋبليستيكالىق ماقالا، ەكى جۇزدەي اڭگىمە، ون شاقتى پوۆەست، ءۇش روماننىڭ اۆتورى. بەلگىلى جازۋشى احمەت ءجۇنىسوۆ 1998 جىلى 72 جاسقا قاراعان شاعىندا دۇنيە سالدى...

[caption id="attachment_13057" align="alignleft" width="656"] بەلگىلى ەتنوگراف-عالىم، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ العاشقى اكىمى جاعدا بابالىق[/caption]

مىسالى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ اكىمى بولعان كەشەگى جاعدا بابالىقتىڭ قانداي ءومىر كەشكەنى تۋرالى ايتىپ جاتۋ ارتىق شىعار. ۇرىمجىدە مادەنيەت ءمينيسترى بولعان، تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ كۇيەۋبالاسى بۇحارا تىشقانبايەۆ تا اۋدان كولەمىنەن اتتاپ ارىعا بارا العان جوق. ارعى بەتتىڭ قازاعى اڭىز ەتىپ ايتاتىن اقىن نۇرساپا امانجولوۆ پەن ەستەۋ نۇسىپبەكوۆ تە اۋداندىق گازەتتى مىسە تۇتتى. ايتپەسە، وسى ەكى قالامگەر دە ولكە ورتالىعى ۇرىمجىدەگى ۇلكەن قىزمەتتەن كەلگەن بولاتىن. ال، احمەت ءجۇنىسوۆتىڭ داڭقى تىپتەن بولەك بولاتىن.

ءيا، مۇنداي تاعدىر يەلەرىن قوس قولداپ ساناساق، وندا ون ساۋساق ازدىق ەتەرى انىق... وتە كوپ بولدى. ولار جوعارى كەڭەسكە دەپۋتات بولۋ دەگەندى ويلاعان دا، ۇمىتتەنگەن دە ەمەس. نەگە؟! «شەتتەن كەلگەن» دەگەن قوڭىراۋى بولدى شىرىلداپ قويا بەرەتىن.

[caption id="attachment_13059" align="alignleft" width="180"] احمەت ءجۇنىسوۆ[/caption]

مىنە، قۇدايعا تاۋبە، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الدى. وعان 25 جىل تولىپتى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىر ميلليون قازاق ەلگە ورالىپتى. قۋانارلىق جاعداي. الايدا، وسى قانداستارىمىزدىڭ ىشىندە ەل تۇتقاسىن ۇستار، ەلىنە ءسال دە بولسا ەڭبەگى سىڭەر ازاماتتار جوق دەيسىز بە؟! بار، ءبىراق ەلەۋسىز... نەگە؟ جالعىز سەبەپ: ورىس ءتىلىن بىلمەۋى مەن قازىرگى بيلىك مەنتاليتەتىن بويعا سىڭدىرە الماۋى.

ويلاپ قاراساڭىزدار... الدا كەلە جاتقان تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ جيىرما بەس جىلدىعىنا وراي، جاڭا دەپۋتاتتىق كورپۋستىڭ جيناقتالۋىنا بايلانىستى - سىرتتان كەلگەن دەپ "وگەيسىمەي"، قانداستارىمىزدىڭ ىشىنەن ءبىر ازاماتقا ءبىر ماندات ۇسىنۋىمىز ءجون بولار ەدى. مەنىڭشە، كوشى-قون ماسەلەسىندە جار-قۇلاعى جاستىققا تيمەي، جىپ-جىلى جىرىمەن ەلدى جۇباتىپ جۇرگەن - اۋىت مۇقيبەكتى قولداۋىمىز قاجەت. بىلە بىلسەڭىز... وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا پرەزيدەنتىمىز - ن.ءا.نازاربايەۆ بۇۇ-نىڭ مىنبەرىنەن قازاقشا سويلەگەندە... ءبىرىنشى بولىپ جىردان شاشۋ شاشقان دا وسى - اۋىت اقىن ەدى.

مەن سول قانداستاردان دەپۋتات بولسا دەگەن تىلەكتى وتە دۇرىس دەپ سانايمىن. قازاقستان كەشەگى كەڭەس وداعى ەمەس، ءوز ەركىندىگى وزىندەگى ەل. ءوز قانداستارىنا ۇركە قارامايتىنى تاعى بەلگىلى. بىر-ەكى حالىق قالاۋلىسى شىقسا نە بولىپتى. وندا تۇرعان تۇك تە جوق! قايتا، شەتتە وزگەنىڭ قول استىندا جۇرگەن ەلدىڭ مەرەيى تاسىماي ما؟! مەملەكەتىمىزدىڭ بەدەلى ارتپاي ما؟! ەلباسىمىزعا بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى قازاق بالاسى العىس ايتپاي ما؟! «نۇر وتان»، «اقجول»، «اۋىل» پارتيالارى قۇرامدارىنا دارىندى، بىلىكتى اعايىنداردان كانديدات قوسىپ، قانداستارىمىزدىڭ دا، وزدەرىنىڭ دە مەرەيلەرىن وسىرسە، ەشكىم قارسى بولا قويماس. ساياسي پارتيالار سىنالار ءسات تۋدى... ماجىلىستە ەلگە ورالعان قانداستارىمىزدان دەپۋتات بولعانى وتە دۇرىس!

(اۆتوردىڭ "فەيسبۋكتەگى" پاراقشاسىنان الىندى. تاقىرىبى وزگەرتىلدى)

ءىلياس رىسبەك ۇلى