قوجالى باسقىنشىلىعى ءبىرىنشى قاراباق سوعىسىنىڭ ەڭ اۋىر قاسىرەتى بولا وتىرىپ، ارمەنيانىڭ ازەربايجانعا قارسى ونداعان جىلدار بويى جالعاسقان اگرەسسياسى كەزەڭىندە بەيبىت تۇرعىندارعا جاسالعان ەڭ اۋىر قىلمىستاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى.
قاقتىعىسقا دەيىن ازەربايجاننىڭ تاۋلى قاراباح ايماعىندا ورنالاسقان بۇل قالانىڭ تۇرعىندارى 7000 ادامدى قۇرادى. 1991 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ، ارميان قارۋلى كۇشتەرىمەن قورشالعان قوجالى قالاسى جاپپاي ارتيللەريالىق سوققىلارعا ۇشىرادى جانە 1992 جىلدىڭ اقپان ايىنىڭ 25-ىنەن 26-نا قاراعان ءتۇنى بۇرىڭعى كسرو-نىڭ 366-شى موتواتقىشتار بولىمشەسىنىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن ارميان قارۋلى كۇشتەرى بۇل ەلدى مەكەندى باسىپ الدى. قوجالىنى تولىعىمەن تالقانداعان باسقىنشىلار ونىڭ بەيبىت تۇرعىندارىن ەرەكشە قاتىگەزدىكپەن جاپپاي ءولتىردى.
قوجالى گەنوسيدىنىڭ سالدارىنان قالانىڭ 5379 تۇرعىنى اۋا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى، 1275 ادام تۇتقىنعا الىندى (ولاردىڭ 150ء-ىنىڭ، ونىڭ ىشىندە 68 ايەل مەن 26 بالانىڭ تاعدىرى ءالى بەلگىسىز)، 487 ادام جاراقات الدى، 8 وتباسى تولىعىمەن قىرىلىپ، 25 بالا اتا-اناسىنىڭ ەكەۋىنەن دە ايىرىلسا، 130 بالا ولاردىڭ ءبىرى – اكە، نە اناسىز قالدى، 613 بەيبىت تۇرعىندار، ولاردىڭ قاتارىندا 63 بالا، 106 ايەل مەن 70 قاريا اياۋسىز ءولتىرىلدى.
قوجالىداعى قايعىلى وقيعالاردىڭ قولدا بار دەرەكتەرى وسى ازەربايجان قالاسىندا جاسالعان قىلمىس جاي كەزدەيسوق ەمەس. ارمەنيا جۇرگىزگەن جۇيەلى زورلىق-زومبىلىق ساياساتتىڭ اجىراماس بولىگى بولعاندىعىن دالەلدەيدى. قوجالىداعى بەيبىت تۇرعىنداردى ماقساتتى تۇردە ءولتىرۋ ارمەنيادا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ناسيحاتتالاتىن ازەربايجاندارعا قارسى ەتنيكالىق جانە ناسىلدىك وشپەندىلىك ساياساتتىڭ نەگىزىندە جاسالعان قىلمىس بولىپ تابىلادى. بۇل قىلمىس تەك ولاردىڭ ەتنيكالىق تيىستىلىكتەرىنە قاراپ، بەيبىت تۇرعىنداردى جاپپاي ولتىرۋگە باعىتتالدى.
ارمەنيانىڭ ازەربايجان رەسپۋبليكاسىنا قارسى اگرەسسياسى بارىسىندا ورىن العان قوجالى گەنوسيدى جانە باسقا دا اسكەري قىلمىستار بۇكىل الەم مەن ادامزاتقا قارسى قىلمىس بولىپ سانالادى. سونداي-اق، حالىقارالىق گۋمانيتارلىق قۇقىق جانە ادام قۇقىقتارى تۋرالى زاڭدى، اتاپ ايتقاندا 1949 جىلعى جەنيەۆا كونۆەنسيالارىن، گەنوسيد قىلمىسىنىڭ الدىن الۋ جانە ول ءۇشىن جازالاۋ تۋرالى كونۆەنسيانى، ازاماتتىق جانە ساياسي قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنى، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني قۇقىقتار تۋرالى حالىقارالىق پاكتىنى، ازاپتاۋلارعا جانە باسقا دا قاتىگەز، ادامگەرشىلىككە جاتپايتىن نەمەسە ار-نامىستى قورلايتىن ىس-ارەكەتتەر مەن جازالاۋ تۇرلەرىنە قارسى كونۆەنسيانى، ءناسiلدiك كەمسiتۋشiلiكتiڭ بارلىق نىساندارىن جويۋ تۋرالى حالىقارالىق كونۆەنسيانى، بالا قۇقىقتارى تۋرالى كونۆەنسيانى جانە ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن قورعاۋ تۋرالى كونۆەنسيانى ورەسكەل بۇزادى.
بۇگىنگى كۇنى 17 ەلدىڭ، سونداي-اق اقش-تىڭ 23 شتاتىنىڭ ۇلتتىق زاڭ شىعارۋشى ورگاندارى قوجالىداعى بەيبىت تۇرعىنداردى جاپپاي ءولتىرۋدى ايىپتايتىن جانە ولاردى ادامزاتقا قارسى قىلمىس رەتىندە باعالايتىن قارارلار مەن شەشىمدەر قابىلدادى.
سونداي-اق، قوجالى گەنوسيدى يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى مەن تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسىنىڭ قارارلارى مەن مالىمدەمەلەرىندە دە قاتاڭ تۇردە ايىپتالدى.
ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ەۋروپالىق سوت 2010 جىلدىڭ 22 ساۋىرىندەگى شەشىمىندە قوجالى گەنوسيدىنە قاتىستى ماڭىزدى قورىتىندىعا كەلىپ، بۇل قىلمىسقا قاتىسى بار تۇلعالاردىڭ ءىس-قيمىلىن «اسكەري قىلمىستارعا نەمەسە ادامزاتقا قارسى قىلمىستارعا تەڭەستىرىلۋ مۇمكىندىگى بار اسا اۋىر قىلمىستىق ارەكەتكە» جاتقىزدى.
ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق قۇقىققا قايشى كەلەتىن ىس-ارەكەتىنە بايلانىستى جاۋاپكەرشىلىگىنەن باسقا، قارۋلى قاقتىعىس جاعدايىندا، ونىڭ ىشىندە قوجالىدا جاسالعان ارەكەتتەرى حالىقارالىق قىلمىستىق قۇقىقتىڭ ادەتتەگى جانە شارتتىق نورمالارىنا سايكەس، حالىقارالىق قىلمىستىق ءىس بولىپ سانالادى. بۇل ارەكەتتەرگە قاتىسقاندار، سونداي-اق ولاردىڭ سىبايلاستارى مەن ولارعا كومەكتەسكەندەر دە جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلادى. دەگەنمەن، وسى ۋاقىتقا دەيىن ارمەنيادا قوجالى گەنوسيدىن جانە باسقا دا وسىعان ۇقساس ادامزاتقا قارسى كوپتەگەن اسكەري قىلمىستاردى جاساۋعا قاتىسقان بىردە-بىر ادام قانداي دا ءبىر قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلمادى.
ارمەنيانىڭ بۇرىنعى قورعانىس ءمينيسترى، كەيىنىرەك وسى ەلدىڭ پرەزيدەنتى بولعان سەرج سارگسيان بريتاندىق جۋرناليست توماس دە ۆاالعا بەرگەن سۇحباتىندا جاساعان ارەكەتىن اشىق مويىندادى: «قوجالى وقيعاسىنا دەيىن ازەربايجاندار ءبىز ولارمەن ازىلدەسىپ قانا ءجۇر دەپ ويلادى. ولار ارمياندار قاراپايىم تۇرعىندارعا قارسى قولدارىن كوتەرە المايتىن حالىق دەپ ويلادى. ءبىز بۇل [ستەرەوتيپتى] بۇزا الدىق.». (توماس دە ۆاال. قارا ب ا ق: ارمەنيا مەن ازەربايجان بەيبىتشىلىك پەن سوعىس اراسىندا. ماسكەۋ، «تەكست»، 2005، 152 ب.).
ارمەنيا ازەربايجاننىڭ بەيبىت تۇرعىندارىنا باعىتتالعان ماقساتتى شابۋىلدارى مەن ادامزاتقا قارسى قىلمىستارىن 2020 جىلدىڭ 27 قىركۇيەگى مەن 10 قاراشاسى ارالىعىندا بولعان جاۋىنگەرلىك ارەكەتتەرى كەزىندە دە جالعاستىردى.
ارمەنيا سوعىس الاڭىنان الدەقايدا تىس ورنالاسقان گياندجا، باردا جانە تەرتەر سياقتى ازەربايجان قالالارىنىڭ بەيبىت حالقى مەن ينفراقۇرىلىمىنا قارسى باعىتتالعان شابۋىلدارى ارقىلى تاعى ءبىر مارتە 1992 جىلدىڭ وقيعاسىن قايتالادى. ەڭ سوراقىسى، وسى جولى قارۋلاردىڭ زاماناۋي تۇرلەرى مەن زىمىراندىق جۇيەلەر قولدانىلدى، بۇل - بەيبىت تۇرعىندار اراسىندا جوعارى شىعىندارعا اكەپ سوقتىردى. 1992 جىلعى حودجالى گەنوسيدى دە، 2020 جىلى بەيبىت تۇرعىنداردى زىمىرانمەن بومبالاۋ دا ارمەنيا رەسپۋبليكاسىنىڭ بەيبىت ازەربايجان تۇرعىنداردى جويۋ بويىنشا ماقساتتى ساياساتى تىزبەگىنىڭ ءتۇيىنى بولىپ تابىلادى.
ازەربايجان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق دەڭگەيدە، سونداي-اق قولدانىستاعى حالىقارالىق قۇقىق شەڭبەرىندە قابىلدانعان دايەكتى شارالار جازاسىزدىقتى توقتاتۋعا جانە ارمەنيانىڭ ازەربايجانعا قارسى باسقىنشىلىعى بارىسىندا جاسالعان اۋىر قىلمىستار ءۇشىن كىنالى تۇلعالاردى سوت جاۋاپكەرشىلىگىنە تارتۋعا قىزمەت ەتەدى دەپ سانايدى.
