«ۇرلىق ءتۇبى - قورلىق». ءبىراق، قازىرگى ۇرىلار قورلىق كورمەيدى. ۇرلاعان سايىن قىزمەتى، لاۋازىمى ءوسىپ، اتاق-داڭقا بولەنىپ، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرە بەرەدى. بۇل سيپات باسقا، باسقا عىلىمداعى ۇرلىقشىلاردىڭ بۇگىنگى بەينەسىنە تولىق كەلەدى.

قازاق عىلىمىنداعى ۇرلىق (پلاگيات) وتاندىق عىلىمنىڭ وزەگىنە تۇسكەن قۇرتقا اينالادى. عالىمنىڭ كوز مايىن تاۋىسىپ جازعان، جىلدار بويى ىزدەنىپ، جارىققا شىعارعان عىلىمي ەڭبەگىن ۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن كوشىرىپ الىپ، ءوز اتىنان ۇسىنىپ، ونى كۇماندى جولمەن قورعاپ عالىم اتانۋ قالىپتى جاعدايعا اينالدى. وسىلايشا، عىلىم سالاسىنداعى زاڭ بۇزۋشىلىق، قىلمىس ءورشىپ تۇر.

ءتىپتى پلاگيات – ۇرلىعى دالەلدەنسە دە ونداي عالىمدارعا ەش شارا قولدانىلماي، جازاسىز سول بۇرىنعى لاۋازىمىندا بىلق ەتپەي، تۇك بولماعانداي وتىر. بۇل – قازاق عىلىمىنىڭ بەتىنە تۇسكەن شىركەۋ، سۇيەگىنە تۇسكەن تاڭبا.

بۇل دەرتتەن پرەزيدەنت تە حاباردار. 22 اقپاندا ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ جالپى جينالىسىندا سويلەگەن سوزىندە ن.نازاربايەۆ: «وكىنىشكە قاراي، عىلىمي جۇمىستاردا پلاگيات ءجيى كەزدەسەدى، پلاگيات تۋرالى حاتتار دا ماعان ءجيى كەلەدى» دەگەن ەدى. عىلىمداعى پلاگياتىڭ ەتەك جايىپ، ادەتتەگى نارسەگە اينالعانىنا ەلباسىنىڭ سوزىنەن ارتىق قانداي دالەل كەرەك!

ەلباسى ايتقان عىلىمداعى پلاگياتقا ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى وقۋ ورنى – ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ باسشىسىنان باستاپ، شاتىسقان. كەزىندە رەكتور عالىم مۇتانوۆتىڭ «ەكونوميكو-ماتەماتيچەسكيە مەتودى ي مودەلي»، (الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2011) اتتىعىلىمي ەڭبەگىندەگى پلاگيات داۋى ءورشىپ، بۇكىل ەلگە جايىلعان ەدى. ءسويتىپ، مۇتانوۆ ۇرلىعىنا قاتىستى ماسەلەنى قاراۋ ءۇشىن سول كەزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندە ارنايى كوميسسيا قۇرىلعان.

كوميسسيا عىلىم ەڭبەكتى مۇقيات تەكسەرىپ، مىنانداي شەشىم شىعارعان: «فاكتى ناليچيا دوسلوۆنىح زايمستۆوۆانيي بەز سسىلوك نا يستوچنيكي ي بەز ۋكازانيي اۆتوروۆ وپۋبليكوۆاننىح پرويزۆەدەنيي ۆ مونوگرافيي مۋتانوۆا گالىما «ەكونوميكو-ماتەماتيچەسكيە مەتودى ي مودەلي»، الماتى: قازاقۋنيۆەرسيتەتى، 2011، پولنوستيۋ پودتۆەرديليس ۆ وبەمە 39 سترانيس تەكستا، ا تاكجە سووتۆەتستۆۋيۋششيح فورمۋل ي يلليۋستراسيي». ال، سول كوميسسيانىڭ جەتەكشىسى، سول تۇستاعى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترىلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى نۇرلان ىبىرايىم 2013 جىلى bnews.kz تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەيدى: «تاك چتو رەشەنيە كوميسسيي ۋكازىۆاەت نە تولكو نا پودتۆەرجدەنيە ناليچيا پلاگياتا ۆ مونوگرافيي گ.مۋتانوۆا، نو ي نا پرياموە نارۋشەنيە يم كازاحستانسكوگو زاكونوداتەلستۆا وب اۆتورسكوم پراۆە».

مۇنىڭ ءبارى اشىق دەرەككوزدەردە جاريالانعان ماتەريالدار. ءبىزدىڭ بۇعان الىپ قوسارىمىز جوق. شىندىق قاي تاراپتىڭ جاعىندا ەكەنىن ايتۋ دا ءبىزدىڭ مىندەتىمىز ەمەس.

 

قۇرمانبايەۆانىڭ كۇدىكتى عىلىمي جۇمىسى




تانىس بولىڭىز، قازۇۋ، بيولوگيا فاكۋلتەتى، بيوالۋانتۇرلىلىك جانە بيورەسۋرستار كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى مەرۋەرت قۇرمانبايەۆا. رەكتورىن كورگەن كافەدرا مەڭگەرۋشىسى دە عىلىمي ۇرلىققا بارعانعا ۇقسايدى. ناقتى ءارى سوڭعى شەشىمدى عىلىمداعى پلاگيات ماسەلەسىنە جاۋاپتى قۇزىرلى ورىن – ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى شىعارار. ال، ءبىز قولىمىزعا كەلىپ تۇسكەن ايعاقتاردى مينيستر ساعادييەۆ مىرزانىڭ نازارىنا تارتامىز. پرەزيدەنتتىڭ وزىنە ءمالىم بولعان عىلىمداعى پلاگياتقا مينيسترلىك ءاتۇستى قارامايدى دەپ ويلايمىز.

سونىمەن، مەرۋەرت قۇرمانبايەۆا 2011 جىلى «بوتانيكا جانە وسىمدىكتەر بيوالۋانتۇرلىلىگى» اتتى وقۋ قۇرالىن شىعارعان. بىزگە كەلگەن دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، بۇل كىتاپ ا. امەتوۆتىڭ «بوتانيكا»  جانە ن.مۋحيتدينوۆ س.ايدوسوۆا، ا.بەگەنوۆتاردىڭ اۆتورلىعىمەن جارىق كورگەن «وسىمدىكتەر مورفولوگياسى جانە اناتومياسى» ەڭبەكتەرىنەن سوزبە ءسوز كوشىرىلىپ الىنعان پلاگياتتىق جۇمىس (سۋرەتتى قاراڭىز).



ال، بۇل سوزىمىزگە جوعارىدا اتالعان ەڭبەكتەردى سالىستىرى وتىرىپ، دالەل كەلتىرەيىك. ماسەلەن، قۇرمانبايەۆانىڭ «بوتانيكا جانە وسىمدىكتەر بيوالۋانتۇرلىلىگى» كىتابىنىڭ «قىزىل بالدىرلار ءبولىمى»33 بەتتەگى دەرەكتەر ا. امەتوۆتىڭ 2005 جىلى شىققان «بوتانيكا» وقۋ قۇرالى كىتابىنىڭ 222 بەتىنەن كوشىرىلگەن. مىسالى، امەتوۆتىڭ كىتابىنداعى «قىزىل بالدىرلاردىڭ جالپى سانى 4 مىڭداي بولادى. ولار تروپيكالىق جانە سۋبتروپيكالىق ەلدەردىڭ تەڭىزدەرىندە، كەيدە كليماتى قوڭىرجاي بولىپ كەلەتىن وبلىستاردا دا كەزدەسەدى»، «قىزىل بالدىرلاردىڭ تاللومى ۇزىندىعى 2 مەترگە دەيىن جەتەتىن كوپتەگەن بۇتاقتانعان جىپشەلەردەن، سيرەكتەۋ پلاستينكا نەمەسە جاپىراق ءتارىزدى قۇرىلىمنان تۇرادى» دەگەن ەكى سويلەم (سۋرەتتى قاراڭىز)



قۇرمانبايەۆا قۇراستىرعان كىتاپتا «قىزىل بالدىرلاردىڭ جالپى سانى 4 مىڭداي بولادى. ولار تروپيكالىق جانە سۋبتروپيكالىق ەلدەردىڭ تەڭىزدەرىندە كەزدەسەدى»، «قىزىل بالدىرلاردىڭ تاللومى كوپتەگەن بۇتاقتانعان جىپشەلەردەن، سيرەكتەۋ پلاستينكا نەمەسە جاپىراق ءتارىزدى قۇرىلىمنان تۇرادى» دەپ اراسىنداعى بىرەر سوزدەردى الىپ تاستاپ، سول قالپى پايدالانعان (سۋرەتى قاراڭىز).



 

ءدال وسىنداي ايعاقتىڭ ەكىنشىسىندە ءمينيستردى الدىنا كولدەنەڭ تارتايىق. تاعى دا سول امەتوۆ جازعان كىتاپتىڭ «قوڭىر بالدىرلار» بولىمىندە (219 بەت) «تۇرلەرىنىڭ جالپى سانى 1،5 مىڭداي بولادى. قوڭىر بالدىرلار بەنتوستىڭ ماڭىزدى كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. قوڭىر بالدىرلار تاللومىنىڭ بوياۋى سارعىشتان قارا-قوڭىر تىپتەن قارا-قىشقىل تۇسكە دەيىن بولادى. ول وسى بالدىرلاردىڭ پيگمەنتتەرىنىڭ ءحلوروفيلددىڭ، كاروتينويدتاردىڭ، فۋكوكسانتيننىڭ (قوڭىر ءتۇستى) ارالاسىپ كەلۋىنىڭ ناتيجەسىندە قالىپتاساتىن تۇستەر» دەپ باستالاتىن بولىمدەگى ءۇش سويلەم (سۋرەتتى قاراڭىز)



قۇرمانبايەۆانىڭ وقۋ قۇرالىندا «تۇرلەرىنىڭ جالپى سانى 1،5 مىڭداي بولادى. قوڭىر بالدىرلار بەنتوستىڭ ماڭىزدى كومپونەنتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ تاللومىنىڭ بوياۋى سارعىشتان قارا-قوڭىر، قارا-قوشقىل ءتۇستى كەلۋى پيگمەنتتەرىنىڭ ءحلوروفيلددىڭ، كاروتينويدتاردىڭ، فۋكوكسانتيننىڭ (قوڭىر ءتۇستى) ورايلاسىپ كەلۋىنە بايلانىستى» (سۋرەتتەردى سالىستىرا قاراڭىز) دەپ كەيبىر سوزدەردى الىپ، قىسقارتىلىپ كوشىرىلگەنىن بايقاۋعا بولادى.



مەرۋەرت قۇرمانبايەۆانىڭ «بوتانيكا جانە وسىمدىكتەر بيوالۋانتۇرلىلىگى» وقۋ قۇرالىنداعى اۆتوردىڭ رۇقساتىنسىز ءارى سىلتەمەسىز سوزبە-سوز كوشىرىلگەن عىلىمي دەرەكتەر، تەرميندەر، فوتوسۋرەتتەر مولىنان كەزدەسەدى. ءاربىر كوشىرمەنى كورسەتۋ كولەمدى كىتاپقا جۇك بولار ەدى. سوندىقتان، قۇرمانبايەۆا  قاي كىتاپتىڭ نەشىنشى بەتتەرىندەگى سوز-سويلەمدەردى ءوزىنىڭ وقۋ قۇرالىنىڭ نەشىنشى پاراعىنا كوشىرگەنى تۋرالى سالىستىرمالى كەستەنى ۇسىنىپ وتىرمىز (كەستەنى قاراڭىز).

بەتتەردىڭ سوزبە ءسوز سايكەستىگى







ال، قازۇۋ ەلدەگى جوعارعى ساناتتى، «ۇلتتىق» مارتەبەسى بار وقۋ ورىن. قازۇۋ-دىڭ كافەدرا مەڭگەرۋشىسى وسىنداي كوشىرمە عىلىممەن اينالىسىپ، عالىم اتانىپ، لاۋازىمى ءوسىپ جاتسا، باسقا وقۋ ورىندارىنان نە سۇراۋعا بولادى. قازۇۋ دىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىندەگى كوشىرمە وقۋلىق ءبىر عانا قۇرمانبايەۆاعا عانا قاتىستى ەمەس. 2014 جىلى «قانايەۆتار قايدان العان، قالاي العان؟» دەگەن تاقىرىپپەن ورىس تىلىندەگى پلاگياتتىق وقۋ قۇرالى جايلى شورمان مۇحيتدەن ۇلىنىڭ ماقالاسى جارىق كورگەن. وندا اۆتور قانايەۆتار قۇراستىرعان وقۋ قۇرالىنىڭ پلاگيات ەكەنىن تالداپ كورسەتكەن ەدى. ەندى مىنە، قانايەۆتاردىڭ ءىزىن الا قۇرمانبايەۆا شىقتى.

ايتپاقشى، قانايەۆ تا قۇرمانبايەۆا سياقتى بيولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ بيوالۋانتۇرلىلىك جانە بيورەسۋرستار كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان. بۇعان قاراپ، كافەدرا مەڭگەرۋشىلەرى عىلىمي ەڭبەكتەردى ۇرلاۋمەن اينالىسا ما دەگەن ويعا قالاسىڭ...

پلاگيات – عىلىمنىڭ باستى جاۋى

ءبىزدىڭ شە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى عىلىم سالاسىنداعى پلاگيات ماسەلەسىمەن جۇيەلى تۇردە اينالىسۋى وتە قاجەت. ويتكەنى، پلاگيات – وتاندىق عىلىمنىڭ وزەگىنە تۇسكەن قۇرت. كوشىرۋشى «عالىمدار» عىلىمنىڭ تۇبىنە جەتىپ قانا قويمايدى، قازاق عىلىمىنىڭ حالىقارالىق دارەجەدەگى مارتەبەسىن تۇسىرەدى. حالىقارالىق دەمەكشى، قازاقستاندىق عالىمداردىڭ ەڭبەگى سىلتەمە جاساۋ ن يندەكسى بويىنشا 68 ورىندا ەكەن. ساراپاشىلار مۇنى وتە تومەن دەڭگەي دەپ وتىر. ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىنە قاراعاندا نيگەريا مەن ەفيوپيا ەلدەرىنىڭ عالىمدارى ەڭبەكتەرىنە كوپ سىلتەمە جاسالىپ، جاقسى باعالانادى. قازاقستان نەگە 68 ورىندا، نەگە نيگەريا مەن ەفيوپيانىڭ شاڭىن قاۋىپ قالعان؟ ويتكەنى، ءبىزدىڭ عىلىم پلاگيات كوز اشپاي وتىر. سونىڭ ءبىر دالەلى ءبىز ءسوز ەتىپ، ايعاق-دالەل كەلتىرگەن مەرۋەرت قۇرمانبايەۆانىڭ وقۋ قۇرالى.

مۇنداي وزەكتى ءارى ماڭىزدى ماسەلەنى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعادييەۆ قاراۋسىز قالدىرمايدى دەپ ۇمىتتەنەمىز!

نۇرا ماتاي

دەرەككوز: Abai.kz

ماتەريالدا پايدالانىلعان سىلتەمەلەر:

"نازاربايەۆ - ۋچەنىم: نەرەدكو منە سووبششايۋت و پلاگياتە ناۋچنىح ستاتەي" 

inform.kz/ru/nazarbaev-uchenym-neredko-mne-soobschayut-o-plagiate-nauchnyh-statey_a3001881

"پلاگيات گ.مۋتانوۆا پولنوستيۋ دوكازان - نۋرلان ىبىرايىم" 

bnews.kz/ru/news/obshchestvo/plagiat_gmutanova_polnostu_dokazan__nurlan_ibiraiim-2013_09_02-1021361

ا. امەتوۆ «بوتانيكا» وقۋ قۇرالى، 2005 جىل

ن.مۋحيتدينوۆ س.ايدوسوۆا ا.بەگەنوۆ «وسىمدىكتەر مورفولوگياسى جانە اناتومياسى» وقۋ قۇرالى، 2001 جىل

م.قۇرمانبايەۆا «بوتانيكا جانە وسىمدىكتەر بيوالۋانتۇرلىلىگى»، 2011 جىل