«قالا مەن دالا» گازەتىنە سۇحبات بەرگەن دەپارتامەنت باسشىسى جاس وتباسىلاردىڭ ۇيمەن قامتىلۋى، قازىرگى ۇيلەردىڭ ساپاسى مەن باعاسى، كەزەكتە تۇرعانداردىڭ ماسەلەسى جايىندا ايتىپ بەردى.
– قايرات زامانبەك ۇلى، «قولجەتىمدى باسپانا -2020» باعدارلاماسى قايدا جوعالدى وسى؟
– ءبىرقاتار مينيسترلىكتەر بىرىكتى، سول سەبەپتى «قولجەتىمدى باسپانا-2020» باعدارلاماسى «ايماقتاردى دامىتۋ» باعدارلاماسىنا ەندى. كەيبىرەۋلەر، قولجەتىمدى باسپانادان دا قول ۇزدىك دەپ جاتىر عوي، ول ەشقايدا كەتكەن جوق. باستاپقى جارناسىز جالعا الا وتىرا ساتىپ الۋ اتتى جاڭا باعىت پايدا بولدى. «ايماقتاردى دامىتۋ» باعدارلاماسىنىڭ بىرنەشە باعىتى بار. ونىڭ ىشىندە – «جاس وتباسى»، الەۋمەتتىك ۇيلەر، ءتۇرعىن-ۇي جيناق بانكى ارقىلى، سامۇرىق-قازىنا جىلجىمايتىن مۇلىك قورى جانە قازاقستان يپوتەكالىق كومپانياسىنىڭ تاراپىنان بەرىلەتىن باسپانالار. بۇلاردىڭ ىشىندەگى «جاس وتباسى» مەن الەۋمەتتىك ۇيلەرگە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگان جاۋاپتى.
بۇرىن قالاي ەدى؟ ادامدار باستاپقى جارنانى جينايتىن. ول دا ماشاقات. ءۇي باعاسىنىڭ 40 پايىزىن جيناپ بولعان سوڭ قالعان 60 پايىزىن بانك نەسيە تۇرىندە بەرەتىن. ءقازىر اقشا جيناپ اۋرە بولمايسىز. باستىسى ءوزىڭىزدىڭ تولەم قابىلەتىڭدى دالەلدەسەڭىز بولعانى. ارتىنشا ءۇيدى جالعا الاسىز. ارينە، كەيىن ساتىپ الۋعا بولادى.
– مىسالعا، ءبىر بولمەلى ءۇيدىڭ جالپى قۇنى قانشا، جالعا الۋ باعاسى قانداي؟
– 1 بولمەلى ءۇيدىڭ قۇنى 8 ملن. (تەڭگە). وسى 8 ميلليوندى سىزگە 20 جىلعا «شاشىپ تاستايدى». ءسىز ايىنا شامامەن 43 مىڭ تەڭگە تولەيسىز. سوسىن بۇل باعا تۇراقتى. ەشقانداي ينفلياسياعا، ديەۆالۆاسياعا بولماسا داعدارىسقا قارامايدى. ءتيىمدى. باستىسى، 20 جىلدا تولەپ بىتەسىز. بەس جىلدان كەيىن پاتەردى ساتىپ الۋعا بولادى. جاعدايىڭىز جەتىپ جاتسا، ارينە...
ءۇي العاننان كەيىن ونى باسقا بىرەۋگە ساتىپ جىبەرە المايسىز. بولماسا ساتىپ جىبەرىپ، ونىڭ ۇستىنەن اقشا قوسىپ كەڭىرەك ءۇي الۋعا رۇقسات جوق. ويتسەك تاعى الىپساتارلار ارالاسىپ كەتەدى.
قونىستانعاندار ءۇيدى جالعا بەرە المايدى. وسىلايشا دەلدالدارعا «اۋلاق ءجۇر!» دەپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ باسقارماعا تۇسەتىن ارىز-شاعىمنىڭ دەنى سونداي. «ۇيگە زار بولىپ وتىرعان ادام ونى جالعا بەرىپ قويدى. ادىلەت قايدا؟» دەيدى تۇرعىندار.
كەيبىر وتباسىلار بار. زارىعا كۇتكەن ءۇيدى العاننان كەيىن وندا تۇرۋدىڭ ورنىنا نەسيەنى قايتارۋ ءۇشىن جالعا بەرىپ قويادى. وزدەرى تۋىس-تۋعانىنىڭ ءۇيىن جاعالايدى. ءبىراق مۇندا قيسىن بار ما؟ ءبىز ولارعا ءۇيدى وزدەرى تۇرسىن دەپ بەرىپ وتىرمىز عوي؟
2013 جىلدىڭ اياعىنان بەرى الماتىدا 500 جاس وتباسىعا ءۇي بەرىلدى. تىزىمگە ەنگەنمەن پاتەر جەتپەي قالعان تاعى 90 وتباسى بار. ولار بيىلعى جىلدىڭ تامىز ايىندا قونىس تويىن تويلايدى.
– سوڭعى ەكى جىلدى الساق قانشا جاس وتباسى ءۇيلى بولدى؟
– «جاس وتباسى» باعدارلاماسى بار. ءقازىر ءبىز وسى باعدارلاما اياسىندا باسپانانى تەك بيۋدجەتتىك قىزمەتكەرلەرگە قانا قالدىرۋدى سۇراپ وتىرمىز. پرەزيدەنت شىمكەنت پەن اقتوبەنى اگلومەراسياعا اينالدىرۋ كەرەك دەدى عوي. ول جاققا دا جاستار كەرەك.
2013 جىلدىڭ اياعىنان بەرى الماتىدا 500 جاس وتباسىعا ءۇي بەرىلدى. تىزىمگە ەنگەنمەن پاتەر جەتپەي قالعان تاعى 90 وتباسى بار. ولار بيىلعى جىلدىڭ تامىز ايىندا قونىس تويىن تويلايدى.
سوسىن، قازان ايىنىڭ باسىندا قايتادان تىزىمدەۋ جۇرگىزەمىز. تۇسىنبەستىك بولماۋ ءۇشىن بىردەن ايتايىن، جاس وتباسى دەگەنىمىز جاسى 29-عا جەتپەگەندەر.
الماتىدا ءۇيلى بولاتىندارعا قاراعاندا، ۇيلەنەتىندەر كوپ. الماتىدا جۇمىس تابۋعا بولادى. ءبىراق ءۇي الۋ قيىن.
بىلتىردان بەرى بارلىعى 2000 پاتەردى پايدالانۋعا بەردىك. بۇل الەۋمەتتىك پاتەرلەر. ءبىرىنشى كەزەكتە، ءبىرىنشى جانە ەكىنشى توپتاعى مۇگەدەكتەر، سوعىس ارداگەرلەرى، اۋعان سوعىسى ارداگەرلەرى ءۇيلى بولدى. بۇدان كەيىنگى كەزەكتە جاس وتباسىلار كەلەدى.
جىل سايىن الماتىدا 1000-1200 وتباسىعا جالعا بەرىلەتىن پاتەر كىلتىن تابىستايمىز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز.
– ەلىمىزدەگى جاستاردىڭ ءبارى بيۋدجەت قىزمەتكەرى ەمەسى بەلگىلى. ەندەشە ولار قايتپەك؟ بۇل باعدارلاماعا قاتىسى الا ما؟
– ىلگەرىدە ايتىپ كەتتىم «جاس وتباسى» باعىتى بويىنشا بيىلعى جىلدىڭ قازان ايىندا تۇزىلەتىن تىزىمدە بۇعان قارامايمىز. ول جاعى ماڭىزدى ەمەس. سەن كاسىپكەرسىڭ بە، ءجۋرناليسسىڭ بە، ءبارىبىر. بيۋدجەتكە قىزمەت تۇرلەرى كوپ قوي. مۇندا كەزەكتە تۇرعانداردان بۇرىن جالپى ۇيگە مۇحتاج جاس وتباسىلارعا باسىمدىق بەرەمىز. باستىسى جاسىڭ سايكەس كەلۋى كەرەك (29-عا دەيىن)، وتباسىن قۇرعانىڭا 2 جىل تولسا جانە بالا-شاعاڭ بولسا بۇل باعدارلاماعا قاتىسۋعا ابدەن بولادى. ال بيىلعى جىلدىڭ تامىزىندا ءبىز 2013 جىلى تىزىمگە ەنگەن 90 وتباسىعا پاتەر بەرەمىز.
قايتالاپ ايتايىن، بۇدان كەيىنگى جاڭا ءتىزىمدى وسى جىلدىڭ قازان ايىندا جاساقتايمىز. الايدا، ەندىگى جەردە ءوتىنىشتى ەلەكتروندى تۇردە قابىلدايمىز. Egov دەيدى عوي، سول. بۇل ءبىر جاعىنان ءتيىمدى. ءبىراق، ءبىر كەمشىلىگى بار. ادامدارعا اقىل-كەڭەس كەرەك. ءبىز قۇجاتتاردىڭ «ءتىرى كەزەكپەن» قابىلدايىق، ازاماتتارعا ەرەجەنى تۇسىندىرەيىك دەگەنبىز. كەيبىرەۋ بار، بەلگىلى ءبىر باعدارلاماعا ساي كەلە مە، كەلمەي مە ەسكەرمەي كەزەككە تۇرا بەرەدى. سوسىن ءبىز ولاردى ىرىكتەپ ۋاقىت كەتىرەمىز. جالپى ءۇي ماسەلەسىنە كەلگەندە ادام فاكتورى ەشقاشان جوعالمايدى.
– ۇيگە مۇحتاج ازاماتتارعا جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرۋ كەرەك دەپسىز ءبىر سوزىڭىزدە. بۇل قانشالىقتى جۇزەگە اساتىن دۇنيە؟
– الماتىدا قۇرىلىس كوبەيگەن سايىن، كوشىپ كەلەتىندەردىڭ سانى دا ارتا تۇسەدى. ءبىراق...ءقازىر قالادا جەر تاپشى. ءبىراز جىلدان سوڭ ءتىپتى جوقتىڭ قاسىنا اينالادى.
پاتەر جەتپەي جاتسا ءبىرسارى. بوس تۇرعان ۇيلەر كوپ. حالىققا جەڭىلدەتىلگەن نەسيە بەرۋ كەرەكتىگى سودان. ايتالىق، بىزدە كەزەكتە تۇرعان وتباسى ەكىنشى دەڭگەيلى نارىقتان (ۆتوريچنىي رىنوك) ءۇي تابادى دا ءتۇرعىن-ۇي جيناق بانكىنەن بولماسا باسقا بانكتەن جوعارى مولشەرى 4 پايىزدان اسپايتىن نەسيە الۋعا قۇجات تاپسىرادى. بانك بىزدەن مالىمەت سۇرايدى. ءبىز الگى وتباسىنىڭ ۇيگە مۇحتاج ەكەنىن ايتامىز. سايىپ كەلگەندە وعان نەسيە بەرۋگە بولادى. مىنە، وسىلايشا كەزەكتە تۇرعانداردىڭ سانى ازايادى، العا جىلجيدى. بۇل ازىرگە ءوزىمنىڭ ويىم. وسى ماسەلەنى جوعارىعا جەتكىزۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ جاتىرمىز.
سوسىن وسى ەكىنشى دەڭگەيلى نارىقتا ءۇي باعاسىن تۇراقتاندىرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ جاتىرمىز. ايتپەسە ءقازىر ءۇيدىڭ باعاسىن اركىم بىلگەنىنشە بەلگىلەي بەرەتىن بولدى. جالپى، الماتىدا ءۇي باعاسى تۇراقسىز. مىسالعا، ءبىر ۇيدەگى ءۇش پاتەر ساتىلادى دەلىك. ءبىراق ۇشەۋىنىڭ باعاسى ءۇش ءتۇرلى. بىرەۋ «مەندە ەۋرورەمونت» دەسە، ەندى «ءبىرى جيھازىمەن ساتام» دەيدى. مۇنىڭ بارلىعىنا الىپساتارلار ارالاسىپ وتىر. باعانى ۇشىندىرىپ وتىرعان دا سولار. سوندىقتان ءدال ءقازىر بىزگە ورتاق ستاندارت كەرەك.
قولىندا بيلىگى بار ءبىراز ازاماتقا ايتتىم دا. «قازىرشە تۇرا تۇر» دەيدى. ءبىراق، بۇگىن بولماسا دا ەرتەڭگى كۇنى الماتىدا قۇرىلىس توقتايتىن كەز كەلەدى. جاڭا قۇرىلىس جۇرگىزە المايتىن جاعدايعا جەتەمىز. ءيا، 2020 جىلعا دەيىن بەلگىلەنگەن، انىقتالعان وبەكتىلەر بار.
سوسىن وسى ەكىنشى دەڭگەيلى نارىقتا ءۇي باعاسىن تۇراقتاندىرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرىپ جاتىرمىز. ايتپەسە ءقازىر ءۇيدىڭ باعاسىن اركىم بىلگەنىنشە بەلگىلەي بەرەتىن بولدى. جالپى، الماتىدا ءۇي باعاسى تۇراقسىز. مىسالعا، ءبىر ۇيدەگى ءۇش پاتەر ساتىلادى دەلىك. ءبىراق ۇشەۋىنىڭ باعاسى ءۇش ءتۇرلى. بىرەۋ «مەندە ەۋرورەمونت» دەسە، ەندى «ءبىرى جيھازىمەن ساتام» دەيدى. مۇنىڭ بارلىعىنا الىپساتارلار ارالاسىپ وتىر. باعانى ۇشىندىرىپ وتىرعان دا سولار. سوندىقتان ءدال ءقازىر بىزگە ورتاق ستاندارت كەرەك.
[caption id="attachment_10679" align="alignright" width="546"]
قۇرىلىس سالاسىن مەملەكەت باقىلاۋىنا بەرۋ كەرەك. سايىپ كەلگەندە ءبىز ءقازىر ونسىزدا مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا ءۇي سالىپ جاتىرمىز...[/caption]
ەكىنشى ماسەلە قۇرىلىس كومپانيالارىنىڭ ءبارى جەكەمەنشىك. مۇنى قولدامايمىن. ءقازىر ۇلتتىق حولدينگتەردىڭ ءبارى مەملەكەتكە قارايدى. «قازاقستان تەمىرجولىنان» باستاپ «قازپوچتاشاعا» دەيىن... ەندەشە قۇرىلىس سالاسىن دا نەگە مەملەكەتكە بەرمەسكە؟ ۇلتتىق قۇرىلىس حولدينگىن نەگە قۇرماسقا؟ سوندا تەندەر دە توقتايدى، «اعا-كوكە» ازايادى. ءار وبلىستا قۇرىلىسقا جاۋاپ بەرەتىن كومپانيالار بولادى، ولاردى مەملەكەت تاراپىنان باقىلاۋ مۇمكىندىگى دە جوعارىلايدى.
ءقازىر ءۇيدىڭ ساپاسىن سىنعا الامىز؟ ءبارىن ءبۇلدىرىپ وتىرعان تەندەر ەكەنىن بىلە بەرمەيمىز. ال تەندەر جۇرگەن جەردە بىرەۋ-بىرەۋدەن جاۋاپ الۋى قيىن. مىسالعا، جاڭادان سالىنعان ءۇي شالقاسىنان قۇلادى دەيىك. قۇرىلىس باسقارماسىنىڭ باسشىسىن سىلكىلەيدى. «مەن قايدان بىلەيىن، قۇرىلىستى جۇرگىزگەن كومپانيا تەندەردە جەڭىپ الدى» دەيدى ول. تەندەردىڭ ءاستى-ۇستىن توڭكەرەدى. اقىرىندا الگى كومپانيانىڭ ەڭ ارزان باعانى ۇسىنعانى بەلگىلى بولىپ شىعادى. نەعۇرلىم از ۇسىنساڭ سوعۇرلىم تەندەردى جەڭۋگە دە مۇمكىندىك مول. بولدى. ال بۇدان كەيىن ساپا قالاي بولادى؟ قۇرىلىس سالاسىنا مۇنداي لوتورەيالاردىڭ قاجەتى جوق.
ۇلتتىق قۇرىلىس كومپانياسى بولسا باعانى دا مەملەكەت قويادى، ءبارىن باقىلاۋىندا ۇستايدى، ناقتى شتات، ءوز ماماندىعىنا ساي ماماندار بولادى. وسىلايشا قۇرىلىس سالاسىنداعى بىلىق-شىلىق ازايادى.
قۇرىلىس سالاسىن مەملەكەت باقىلاۋىنا بەرۋ كەرەك. سايىپ كەلگەندە ءبىز ءقازىر ونسىزدا مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا ءۇي سالىپ جاتىرمىز....ەندەشە سول قۇرىلىستى جۇرگىزىپ جاتقان مامان دا مەملەكەتتىڭ ادامى بولۋى قاجەت.
– الماتىدا كەتەۋى كەتىپ تۇرعان دا ۇيلەر دە كوپ. ولار ءسۇرۋ ماسەلەسى ءالى دە وزەكتى مە؟
ارينە. الماتىدا توزىعى جەتىپ تۇرعان 900-گە ەسكى ءۇي بار. ولاردى بۇزىپ بىتكەننەن كەيىن قالانىڭ 1ء-شى جانە 12ء-شى شاعىناۋدانىنا دەيىنگى ارالىقتاعى پانەلدى ۇيلەرگە كەزەك كەلەدى. 5 قاباتتى ۇيلەردىڭ دەنى سۇرىلەدى. 1 مەن 12ء-شى شاعىن اۋداننىڭ ارالىعىنداعى اۋماقتى تولىقتاي جاسىل ايماققا اينالدىرۋ جوسپاردا بار.
– ءتۇرعىن-ۇي دەپارتامەنتىندە ءدال ءقازىر كەزەكتە تۇرعانداردىڭ سانى قانشا؟
– 23 مىڭ ادام كەزەكتە تۇر. جىلىنا ورتا ەسەپپەن 1800 – 2000 وتباسى ءۇيلى بولادى. راس، سوڭعى جىلدارى ءسال كەمىدى. قاعاز-قۇجات جاعىن قاتاڭداتىپ جاتىرمىز. نەگىزگى تالاپ الماتىدا تۇراقتى تىركەۋدە تۇرعانىڭا 3 جىل تولۋى كەرەك. 1991 جىلعا دەيىن بۇل 5 جىل بولدى. الماتى جابىق قالا بولدى. كەڭەس وداعىنىڭ ساياساتى بەلگىلى ەدى عوي...
– 23 مىڭ ادام قاشان قامتىلىپ بىتەدى...
– جىل سايىن مىڭ ادام كەزەككە تۇرادى. بۇل ليميت.
ايتالىق، بىزدە كەزەكتە تۇرعان وتباسى مىندەتتى تۇردە بەرىلەتىن پاتەردى شامامەن 8 جىل كۇتەدى. ءبىراق، ىلگەرىدە ايتتىم عوي، ءقازىر باسقا باعدارلامالار دا بار . سولار ارقىلى العىسى كەلسە ءارى كەتسە 2 نەمەسە 3 جىل كۇتەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان، دۋمان بىقاي
