دۋمان بىقاي
ءجۋرناليستىڭ "قازاقستانداعى بيلىك ءترانزيتى مەن 2008 جىلعى رەسەيدەگى سايلاۋ سەناريىنىڭ اراسىندا ۇقساستىق بار ما؟" دەگەن سۇراعىنا توقايەۆ وزگە ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسپايتىنىن ايتىپ جاۋاپ بەردى.
"ال قازاقستانعا كەلسەك مۇندا شىن مانىندەگى ساياسي يننوۆاسيا بولدى. نازاربايەۆ قازىرگى قازاقستاننىڭ قابىرعاسىن قالاعان ادام. ۇلت كوسەمى. ەلباسى. ول ءالى دە بولسا قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە جەتەكشىلىك ەتەدى.
وزىمە قاتىستى ايتسام مەن قازاقستاننىڭ زاڭدى تۇردە سايلانعان پرەزيدەنتىمىن ءارى باس قولباسشىمىن.
ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا قانداي دا ءبىر قاراما-قايشىلىق جوق. قىرعي-قاباق ەمەسپىز. ءيا، اقىلداسىپ، كەڭەسىپ تۇرامىز. كورگەن-تۇيگەنى كوپ ادام رەتىندە ارا-تۇرا ءجون سۇراپ تۇرامىن.
كەيبىرەۋ ايتىپ جۇرگەندەي قازاقستاندا جۇپ بيلىك جوق"، - دەدى توقايەۆ.
...
وسى ارادا قازاقستانداعى قوس بيلىككە قاتىستى قاۋەسەتتى نازاربايەۆتىڭ ءوزى جوققا شىعارعانىن العا تارتتى.
"تۇنەۋكۇنگى پارتيا جيىنىندا نازاربايەۆ حالىقتى قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ توڭىرەگىنە توپتاسۋعا شاقىردى. وعان وسى ءۇشىن دە العىس ايتامىن" - دەدى مەملەكەت باسشىسى.
...
نەمسوۆا پرەزيدەنتتىڭ بۇدان ءبىر جىل بۇرىنعى "ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتاعى سوڭعى ءسوزدى نازاربايەۆ ايتادى" دەگەن مالىمدەمەسىن مىسالعا كەلتىردى.
توقايەۆ ستراتەگيالىق شەشىم شىعارۋدا نازاربايەۆتىڭ شەشۋشى ءرول اتقاراتىنىن جاسىرعان جوق.
"سولاي بولا تۇرا ول مەملەكەتتى ءبىر ادام باسقارۋى كەرەكتىگىن جەتە تۇسىنەدى. مەنىڭ سىرتقى ساياساتتاعى تاجىريبەم مول، بۇعان قوسا ۇكىمەتتى باسقارعانىم بار... توق ەتەرىن ايتقاندا ءبىز ءبىر-بىرىمىزدى تولىقتىرامىز" –دەدى توقايەۆ. پرەزيدەنت بۇدان جاپا شەكپەيتىنىن ايتادى.
ونىڭ پىكىرىنشە نازاربايەۆتىڭ ءالى دە ايتارى بار.
...
پرەزيدەنت پەن ەلباسىنىڭ قۇزىرەتى قالاي ايقىندالعانى قىزىقتىرعان ءتىلشىنىڭ ساۋالىنا توقايەۆ انىق جاۋاپ بەرگەن جوق.
نەمسوۆا ءازىر تاشكەنتتە جۇرگەن نازاربايەۆتى تىلگە تيەك ەتتى. ول ورتا ازيا ەلدەرى باسشىلارىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك كەڭەسىنە قاتىسۋدا.
"بۇل فورماتتىڭ اۆتورى ەلباسىنىڭ ءوزى. گەوساياسي تۇرعىدا وسى ايماق اسا ماڭىزدى. ايماقتاعى بەس ەلدىڭ ۇستانىمى، كوزقاراسى ۇنەمى ۇيلەسە بەرمەيدى. مۇنداي جۇمىسپەن مەملەكەت باسشىلارى اينالىسقانى ءجون. وسى ءىستى ەلباسى رەتىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ باقىلاۋىنا العان"، - دەدى توقايەۆ.
...
Deutsche Welle ءتىلشىسى استانانىڭ اتاۋىن نۇرسۇلتان دەپ وزگەرتۋگە توقايەۆتىڭ باستاماشى بولعانىن، استانا اۋەجايى نۇرسۇلتان دەپ وزگەرگەنىن، قالانىڭ قاق ورتاسىندا نازاربايەۆ ەسكەرتكىشى بارىن ەسكە سالدى.
[perfectpullquote align="full" bordertop="false" cite="" link="" color="" class="" size=""]"تۇڭعىش پرەزيدەنت كۇنى تاعى بار. بۇل جەكە باسقا تابىنۋدىڭ بەلگىسى ەمەس پە؟" دەدى نەمسوۆا.
توقايەۆ بۇل ۋاجبەن كەلىسپەدى.[/perfectpullquote]
ونىڭ ايتۋىنشا نازاربايەۆ تاريحي تۇلعا. تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ىرگەتاسىن قۇيعان، تۇپتەپ كەلگەندە جاڭا تاريحي جاعدايدا قازاق مەملەكەتتىگىن قالىپتاستىرعان وسى - نازاربايەۆ.
"ءبىز ونىڭ ەڭبەگىن لايىقتى باعالاۋىمىز كەرەك. اسىرا سىلتەدىك دەپ تە سانامايمىن. استانانىڭ اتىن اۋىستىرعانىمىز سىزگە ۇناماي وتىرعان سەكىلدى"، – دەدى پرەزيدەنت تىلشىگە قاراتا.
ونىڭ ويىنشا مۇندا جەكە باسقا تابىنۋ بەلگىسى جوق. توقايەۆ استانانىڭ اتاۋى نازاربايەۆ ورىن بوساتقاننان كەيىن بارىپ وزگەرگەنىن، قالانىڭ دامۋى بۇرىنعى پرەزيدەنتتىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى ەكەنىن ەسكە سالدى.
تۇڭعىش پرەزيدەنتتى سىناۋعا بولا ما؟
...دەگەن Deutsche Welle ءتىلشىسىنىڭ ساۋالىنا توقايەۆ "نەگە بولماسقا؟!" دەپ جاۋاپ بەرىپ، مۇنى بىلايشا ءتۇسىندىردى.
"قازاقستان تۇرعىندارى تۇڭعىش پرەزيدەنتتى سىنايدى. الەۋمەتتىك جەلىنىڭ زامانىندا بۇعان توقتاۋ سالا المايمىز. ينتەرنەت ءومىرىمىزدى تۇبەگەيلى وزگەرتتى. وي-پىكىرىن ورتاعا سالعىسى كەلگەن سان مىڭداعان ادامعا ەركىندىك بەردى. تۇڭعىش پرەزيدەنتتى ەشكىم سىنامايدى كەسىپ دەپ ايتۋعا بولمايدى" دەدى توقايەۆ.
بۇدان بولەك ەرەۋىلگە شىققاندارعا قارسى پوليسيانىڭ ارنايى قۇرالدار قولدانباعانىن جانە بۇل تىكەلەي ءوز بۇيرىعى بولعانىن، ارنايى جاساقتىڭ الاڭداعى ارانداتۋشىلاردى جالاڭ قولمەن قۇرىقتاعانىن مىسالعا كەلتىردى.
"ميتينگتەر تۋرالى" زاڭ ۇلتتىق كەڭەس مۇشەلەرىمەن اقىلداسا وزگەرەتىنىن مالىمدەگەن توقايەۆ زاڭنىڭ دەموكراتيالىق ۇردىسكە بەيىمدەلەتىنىن ايتتى.
"مەن ليبەرالداندىرۋ دەگەن ءسوزدى ۇناتپايمىن. جاڭا زاڭعا ساي ەلدى الاڭعا باستاپ شىققان ازاماتتار قوعامدىق ءتارتىپتىڭ ساقتالۋىن تولىقتاي موينىنا الادى جانە ميتينگىگە قاتىسى جوق حالىقتىڭ، ونىڭ ىشىندە ۇكىمەتتى قولدايتىن قاۋىمنىڭ قۇقىعىنا قول سۇقپايدى.
قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزباي، بيلىككە ارىز-شاعىم ايتۋ ءۇشىن عانا الاڭعا شىققان بەيبىت تۇرعىندارعا قانداي ءبىر جازالاۋ شاراسىن قولدانبايمىز"، - دەدى توقايەۆ.
...
سۇحبات بارىسىندا قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە كوشۋى ءسوز بولدى.
پرەزيدەنت كيريلليسادان لاتىن الىپبيىنە اۋىسقان قازاقستاننىڭ رەسەيدەن ىرگەسىن اۋلاق سالمايتىنىن ايتتى.
"ءبىز ورىس تىلىنە ءتيىسىپ جاتقان جوقپىز. قازاق ءتىلى رەفورمالانۋدا. ءالىپبيدىڭ وسىعان دەيىنگى ءۇش ۇلگىسىنە دە كوڭىلىم تولعان جوق. جاڭادان ازىرلەۋدى تاپسىردىم. قازاق ءتىلىنىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋ ءۇشىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىز كەرەك. بۇل تۇركى الەمىمەن تىزە قوسۋ ءۇشىن قاجەت. ءبىراق بۇل كيريلليسادان باس تارتقانىمىز ەمەس"، - دەدى توقايەۆ.
...
Deutsche Welle ءتىلشىسى توقايەۆتىڭ ۋكراينانىڭ شىعىسىنداعى احۋال، قىرىم تۇبەگىن باسىپ العان رەسەيگە قاتىستى كوزقاراسىن ءبىلدى.
"ءبىز قىرىمداعى جاعدايدى اننەكسيا دەپ اتامايىز. قىرىمعا قاتىستى ايتقاندا بۇل تىم اۋىر ءسوز. بولار ءىس بولدى.
سىزدەر ويلاعانداي ۋكراينادان كەيىن رەسەي بىزگە اۋىز سالادى قورىققان جوقپىز.
ءبىز بەن رەسەيدىڭ اراسىندا بەرىك دوستىق، مىقتى بايلانىس ورناعان. رەسەي باسشىلىعىنىڭ كورگەندىلىگىنە، دانالىعىنا كۇماندانعان جوقپىز. ءبىز باقىلاۋشى پوزيسياسىندامىز"، - دەدى پرەزيدەنت.
ءسوز اراسىندا مەملەكەت باسشىسى مينسكى كەلىسسوزدەرى نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنعانىنا توقتالدى.
...
سۇحبات بارىسىندا ءتىلشى توقايەۆتان شىڭجاڭداعى ساياسي لاگەرلەر تۋرالى سۇرادى.
"مۇندا ۇيعىرلار عانا ەمەس، قازاقتار دا كوپ دەپ ەستىدىك. وسى ماسەلە بويىنشا كەلىسسوز جۇرۋدە مە؟" دەدى جاننا نەمسوۆا.
توقايەۆ شىڭجاڭ ولكەسىندە تۇراتىن تۇرعىندار جۇڭگو ازاماتى ەكەنىن ەسكە سالدى.
"ال ەتنيكالىق قازاقتار جۇڭگو دا عانا ەمەس، باسقا دا ەلدەردە تۇرادى. نەمىس جەرىندە دە قازاقتار بار. "ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىقتارىندا قازاقتار بار" دەپ اتويلاپ جاتقان ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارىنىڭ مالىمەتى انىقتاۋدى قاجەت ەتەدى.
جاقىندا بىزدە ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ فورۋمى ءوتتى. الەمنىڭ ءار تۇكىپىرىنەن كەلگەن قانداستاردىڭ الدىندا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندەگى باسشىلاردىڭ ءبىرى ءسوز سويلەپ، وسى ماسەلە بويىنشا تۇسىنىكتەمە بەردى.
قىتايداعى قىسىم كورگەن قازاقتارعا قاتىستى حالىقارالىق ادام قۇقىعىن قورعاۋ ۇيىمدارى بەرگەن مالىمەتتىڭ كوپشىلىگى شىندىققا ساي ەمەس.
وسى ماسەلەنى ۋشىقتىرۋ سيپاتى بار. مۇنىڭ ارجاعىندا گەوساياسات جاتقانىن جاقسى تۇسىنەمىز. جۇڭگو مەن اقش-تىڭ اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى نەمەن اياقتالارى بەلگىسىز. ءبىزدىن ەل جاھاندىق انتيقىتايلىق مايداننىڭ تەرريتورياسىنا اينالماۋى كەرەك.
قىتايداعى الگىندەي ورتالىقتارعا قازاقتاردى اكەپ قاماپ جاتىر دەگەن اقپار شىندىققا جاناسپايدى، - دەپ تۇيىندەدى توقايەۆ.
سۇحباتىنىڭ سوڭىندا مەملەكەت باسشىسى گەرمانياعا ساپارى تۋرالى ايتىپ، قازاقستاندىق نارىقتىڭ ەسىگى نەمىس كاپيتالى ءۇشىن ءاردايىم اشىق دەپ مالىمدەدى.
