– اۋىت مىرزا، ورالماندارعا جەر بەرۋ ماسەلەسىنىڭ شەشىمى جونىندە قۋانۋعا ءالى ەرتە دەگەن دە پىكىر ايتىلىپ قالىپ جاتىر. ونىڭ قانداي قيسىنى بولۋى مۇمكىن؟
– تۇك تە ەرتە ەمەس، قايتا ءبىز ءسۇيىنشىنى كەش سۇراپ وتىرمىز. سوسىن ءوزى بىلمەگەن، تەكسەرمەگەن ماسەلە تۋرالى تەرىس اقپارات بەرگەندى، ەلدى شاتاستىرعاندى قويۋ كەرەك. «ورالمان» مارتەبەسىن العان قانداستارىمىزعا جەر تەلىمدەرىن بەرۋ ماسەلەسى 2003 جىلعى 20 ماۋسىمدا قابىلدانعان ق ر «جەر كودەكسىندە» (№442) شەشىلىپ قويعان. اتالعان كودەكستىڭ 46، 37، 97 جانە 100-بابىندا تايعا باسقان تاڭباداي اشىق كورسەتىلگەن. ماسەلە سونىڭ ءوز دەڭگەيىندە اتقارىلماۋىندا بولىپ تۇر عوي. بۇل جەردە كەمشىلىك جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكپەن قاتار ورالمان اعايىندا دا بار. ورالماندار زاڭداعى وسى جەڭىلدىكتەردى جانە وزدەرىنىڭ قۇقىقتارىن بىلمەي وتىر. اتقارۋشى بيلىك بولسا، كوشىپ كەلگەن قانداستار ارنايى حات جازىپ كەلىپ سۇراماعان سوڭ، بۇل شارۋامەن اينالىسپاعان. اكىمدەردىڭ «كوشى-قون ەلباسى ەرتە جولعا قويعان ستراتەگيالىق ساياسات ەدى. ال مىناۋ مەنىڭ الىستان كەلگەن اعايىنىم عوي. زاڭدى تۇسىنبەيتىن شىعار، ولارعا دەگەن قانداي جەڭىلدىكتەر بار ەدى؟» دەپ قوزعالماعانى جۇرەگىڭدى اۋىرتادى ەكەن. سونىڭ كەسىرىنەن كوپ وتباسىلار ءالى جەر الا الماي وتىر. ءتىپتى، زاڭ نورمالارىن بۇرمالاپ تۇسىندىرەتىن جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ باسشىلارى مەن اۋدان اكىمدەرى بار. سول سەبەپتى قانداستارىمىز سەرگەك بولسىن، زاڭداعى قۇقىعى پايدالانىپ، جەڭىلدىكتەرىن الۋعا كەلگەندە ەشكىمنەن تارتىنباسىن دەمەكپىن.
– اتقارۋشى بيلىك «ورلمان» مارتەبەسىن العان اعايىنعا جەر تەلىمدەرىن بەرۋگە باياعىدان مىندەتتى ەكەن. سوندا بۇل سۇيىنشىدە قانداي جاڭالىق بار؟
– ءيا، باياعىدان مىندەتتى. زاڭعا ەلباسى قول قويادى. سوسىن ول اتقارىلادى. ايتپاقشى، «ورالمان» مارتەبەسىن العان قانداستارىمىزعا جەر تەلىمدەرىن بەرۋ ماسەلەسى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭنىڭ 23-بابىندا دا ورالماندارعا جەر ۋچاسكەلەرiن بەرۋ ورالماندارعا، ەتنيكالىق قازاقتارعا جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنە ۇسىنىلاتىن مەملەكەتتىك قولداۋ شارالارىنىڭ تىزبەسىنە ەنگىزىلگەن. سوڭعى رەت وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلگەن «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنا ەلباسى 2015 جىلىدىڭ 24 قاراشاسىندا قول قويدى. 2016 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ اتقارۋعا بەرىلدى. مىنە، سودان بەرى ءبىر جىل، بەس اي، ەكى كۇن ءوتتى. «ورالمان» مارتەبەسىمەن جەر الدىم دەگەن ءبىر قازاقتى كورگەن دە، ەستىگەن دە جوقپىن. سول ءۇشىن بۇل ماسەلەنى كوتەردىك. الدىمەن «ورالمان» مارتەبەسى بار اعايىندارعا زاڭدى ءتۇسىندىرىپ، حاتىن جازىپ، قولىن قويدىرىپ اپارىپ اۋداندىق اكىمدىككە تىركەتتىرىپ، اكىمدەردىڭ جاۋابىن الدىق. ارى قاراي، «نۇر وتان» پارتياسى ارقىلى وبلىستىق جەر قاتىناستارى باسقارمالارىنا جىبەرىپ، ولاردىڭ دا جاۋابىن الدىق. وكىنىشكە قاراي، اۋدان اكىمدەرى دە، جەر قاتىناستارى باسقارماسىنىڭ باسشىسى دا بۇل زاڭنان حابارسىز بولىپ شىقتى. ەكەۋى دە بۇرمالاپ جاۋاپ بەردى. سوسىن بۇل ماسەلەنى «Abai.kz» اقپاراتتىق پورتالىندا دۇركىن-دۇركىن جازدىق. اكىم دە، جەر قاتىناستارى باسقارماسى دا ۇيقىسىنان وياندى. اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى نازار اۋدارىپ، ارنايى جينالىس وتكىزدى. ءسويتىپ، قىتايداعى قازاقتاردىڭ تىلىمەن ايتقاندا، ءقازىر اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى تومەنگە قۇجات ءتۇسىرىپ قويدى. ەندى «ورالمان» مارتەبەسى بار اعايىندارعا شارۋاشىلىق قۇرۋ ءۇشىن رەسپۋبليكانىڭ بارلىق اۋىلدى جەرلەرىنەن جەر تەلىمدەرى بەرىلەدى. بۇدان بىلاي جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ بۇلتارۋعا ەش حاقىسى جوق. تەك، كوشىپ كەلگەن اعايىندارىمىز جەر تەلىمىن «ورالمان» كۋالىگىن الا سالىپ، اۋىزبەن ەمەس، حات جازىپ بارىپ سۇراۋى كەرەك. ءسۇيىنشى سۇرايتىن جەرىمىز – وسى!
– ال قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الىپ قويعان اعايىندار شە؟
– ولاردىڭ «ورالمان» مارتەبەسى ازاماتتىق العان كۇنى كۇشىن جويادى. ەندى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن بىردەي، ق ر «جەر كودەكسىندە» كورسەتىلگەن شارتتار بويىنشا جەر تەلىمدەرىن الۋىنا بولادى. وسى جەردە ءبىر ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ ايتا كەتەيىن. «ورالمان، ورالمان» دەپ نەگە شىر-پىر بولىپ ءجۇرمىز؟ «ورالمان» دەگەن جاڭادان كوشىپ كەلگەن قانداستارىمىزعا بەرىلگەن مارتەبە. بۇل مارتەبە تەك قازاقتارعا عانا بەرىلەدى. باسقا ۇلتتارعا بەرىلمەيدى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭدا «ورالمان – تاريحي وتانىندا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا كەلگەن جانە وسى زاڭدا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن ءتيىستى مارتەبە العان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العان كەزدە ونىڭ شەگىنەن تىس جەردە تۇراقتى تۇرعان ەتنيكالىق قازاق جانە ونىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەگەمەندىك العاننان كەيىن ونىڭ شەگىنەن تىس جەردە تۋىلعان جانە تۇراقتى تۇرعان ۇلتى قازاق بالالارى» دەپ انىقتاما بەرىلگەن. كەرەمەت مارتەبە! تەك قازاق ەكەنىڭىزدى دالەلدەسەڭىز بولعانى، ءوزىڭىز قونىستانعان وبلىستىڭ ەڭبەكپەن قامتۋ جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ باسقارماسىنان بەس جۇمىس كۇنى ىشىندە الا بەرەسىز. سول «ورالمان» مارتەبەسىنە قولى جەتكەن قازاق بوركىن اسپانعا اتا بەرسە بولادى. سەبەبى، ول مارتەبەنى العان سوڭ، ءسىز جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن ازاماتتىق الا الاسىز، تەگىن ەمدەلەسىز، تۋىلعان بالاعا جورگەكپۇل بەرەدى. ەڭ باستىسى، شارۋاشىلىق قۇرۋ ءۇشىن اۋىلدى جەردەن جەر تەلىمدەرى بەرىلەدى. ەگەر، ءسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى بولساڭىز، جەر تەلىمىن الۋ ءۇشىن «جەر كودەكسىنىڭ» 48-بابىنا ساي، اۋكسيوندارعا قاتىساسىز. الىستان كەلگەن اعايىن ءۇشىن ول قيىن شارۋا. ال «ورالمان» مارتەبەڭىز بولسا، ونىڭ بىرەۋىنە دە قاتىسپاستان، جەر تەلىمىن تىكە الۋعا قۇقىعىڭىز بار. مەنىڭ قايتا-قايتا بايەك بولىپ جۇرگەنىم سول – ەلباسىمىزدىڭ، مەملەكەتىمىزدىڭ الىستان كوشىپ كەلگەن قانداستارىنا جاساپ وتىرعان وسىناۋ زور قامقورلىعىنان پايدالانىپ، جەر تەلىمىن الىپ قالسا ەكەن دەگەن وي. قيىن جەرى – «ورالمان» مارتەبەسىنىڭ مەرزىمى ءقازىر ءبىر جىل عانا. اعايىندار وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇلگىرىپ، جەر الىپ بولۋى كەرەك.
– ەگەر ول اۋىلدا بوس جەر جوق بولسا نە ىستەۋ كەرەك؟
– وتە دۇرىس سۇراق. قازاقستان حالقىنىڭ ورنالاسۋى ءارقيلى. الماتى، شىمكەنت جاقتا حالىق تىعىز قونىستانعان. ال سولتۇستىك ايماقتاردا كەرىسىنشە ادام از، اۋىلدار بوس جاتىر دەۋگە بولادى. سول ءۇشىن دە ۇكىمەت ىشكى كوشى-قون ءۇشىن ءتورت وبىلىستى (شىعىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار سولتۇستىك قازاقستان)، سىرتقى كوشى-قون ءۇشىن جەتى وبلىستى (اقمولا، اتىراۋ، شىعىس قازاقستان، باتىس قازاقستان، قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان) ارنايى كوشىپ كەلۋشىلەر ءۇشىن بەلگىلەپ قويدى. سول ءۇشىن كوشتىڭ باسىن بىردەن وسى وڭىرلەرگە تارتۋ كەرەك. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن، «جەر كودەكسىنىڭ» ماناعى 100-بابىنا ساي، ورالمانداردىڭ شارۋا نەمەسە فەرمەر قوجالىعىن جانە اۋىل شارۋاشىلىعى وندىرىسىنە بايلانىستى وزگە دە قىزمەتتى جۇرگىزۋى ءۇشىن ارنايى جەر قورىنىڭ جەرىنەن ءبىرىنشى كەزەكتە جەر تەلىمدەرىن الۋعا قۇقىعى بار. كوردىڭىز بە، ءبىرىنشى كەزەكتە!
قالاي دەگەنمەن دە كەلەم دەگەن قانداستارىمىز ءۇشىن مەيلى جەر بولسىن، مەيلى ازاماتتىق الۋ بولسىن، مەيلى ءبىلىم الۋ جاعى بولسىن – بارلىعى زاڭمەن شەشىلىپ، رەتتەلىپ قويعان. ماسەلە – سونى قانداستارىمىزدىڭ تۇسىنە بىلۋىندە، ورايدى قولدان بەرمەي جەدەل قيمىلداۋىندا قالدى.
ەندىگى ءبىر ماسەلە كەي اۋىلداردا «بوس جەر جوق» دەگەن دە ايتىلىپ قالىپ جاتقان كورىنەدى. ءقازىر «جەر كودەكسى» وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ، قايتا قابىلداۋ ءۇشىن پارلامەنتتە تالقىلانىپ جاتىر. وندا ەلدىڭ كەزىندە كوپتەپ الىپ، پايدالانباعان جەلەرىن قايتىرىپ الۋ شارالارى قاراستىرىلىپ جاتىر. پارلامەنت، ەڭ جاقسىسى، ءقازىر قولدانىستاعى نەمەسە تالقىعا ءتۇسىپ جاتقان «جەر كودەكسىنىڭ» (2003 جىلعى 20 ماۋسىمداعى №442) ورالماندارعا جەر ۋچاسكەلەرiن بەرۋ ءتارتىبى كوزدەلگەن 46، 37، 97 جانە 100-باپتارىن وزگەرىسسىز قالدىرعانى دۇرىس.
سودان كەيىن بولاشاقتا الىستان كەلەتىن قانداستارىمىز ءۇشىن ءار اۋىلدان 10 پايىز جەردى ارنايى قورعا قالدىرۋ ماسەلەسىن بىرنەشە مارتە كوتەردىك. بۇل زاڭمەن بەكتىلىلسە، ءتىپتى كەرەمەت بولار ەدى.
– مەملەكتتىك قولداۋ، كۆوتا جايلى نە ايتاسىز؟
– «ورالماندار» مەن ەتنيكالىق قازاقتارعا جاسالاتىن قولداۋ شارالارى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» زاڭىنىڭ 23-بابىندا تۇر. سونىڭ ىشىندە قانداستارىمىزدىڭ ەڭ كوپ سۇرايتىنى ءبىر جولعى بەرىلەتىن كوشىپ كەلۋ سوماسى. ول ۇكىمەت ايقىنداعان جەتى وبلىسقا كەلگەندەرگە عانا بەرىلەدى. تىم كوپ اقشا ەمەس. 2016 جىلى كوشىپ كەلگەندەردىڭ سانى 16 مىڭ 417 وتباسى. سونىڭ ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە كەلگەن 2159 وتباسىنا كومەك اقشا بەرىلدى. سوعان قاراپ، ازاماتتىق الماي، ورالمان مارتەبەسىنىڭ ۋاقىتى ءوتىپ كەتكەندەر دە بار. ەستەرىڭىزدە بولسىن، سول از تيىن-تەبەنگە قاراماي-اق، ازاماتتىققا قۇجات وتكىزە بەرىڭىزدەر. ازاماتتىق الساڭىز، ودان دا ءتيىمدى باعدارلامالار ارقىلى مول اقشا الىپ، شارۋاشىلىق قۇراسىزدار. ءبىراق، جانە قايتالاپ ايتايىن، «ورالمان» كەزىڭىزدە جەر الىپ العانىڭىز وتە دۇرىس بولادى.
– قانداستارىمىزدىڭ ماناعى ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەرگە كەلۋى ءسال باياۋ جانە از سەكىلدى. سىزشە وسى ماسەلەنى قالاي شەشۋگە بولادى؟
– بۇل جەردە ءبىر نارسەنى دۇرىس تۇسىنگەن جانە ەسكە بەرىك ساقتاعان ءجون. مەملەكەت ءقازىر شەتتەگى قازاقتاردى قوتارىلا كوشىپ كەلىڭدەر دەپ شاقىرىپ وتىرعان جوق. ەكىنشىدەن، ارنايى كولىك شىعارىپ، كوشىرىپ اكەلىپ تە جاتقان جوق. ءبىراق ءوز بەتىمەن كوشىپ كەلەم دەۋشىلەرگە ەسىك ايقارا اشىق. زاڭدىق جاقتان، جوعارىدا ايتتىم عوي، بارلىق جەڭىلدىك جاسالىپ قويعان. قاشان، قاي وڭىرگە كوشىپ كەلىپ، قونىستانام دەسەڭىز، ءوز ەركىڭىزدە. كەلىڭىز دە، زاڭ اياسىندا بەلگىلەنگەن تارتىپپەن جەڭىلدىكتەردى پايدالانىپ، قونىستانا بەرىڭىز. مەنشە، بۇل شەتتەگى اعايىندار ءۇشىن زور قامقورلىق، تابىلماس وراي دەۋگە بولادى. شىنى كەرەك، ءبىر ەلدىڭ قارماعىندا وتىرعان قازاقتارعا بارىپ كوشىڭدەر دەۋ زاڭعا تۋرا كەلە قويماس. وتە-موتە قحر-دا وتىرعان تۋىستارعا. مەملەكەت تۇرماق، ءازىر ولارعا ءوزىڭ ايتا المايسىڭ كوشىڭدەر دەپ. قايتا، ەلباسىمىز بۇرىن «اينالايىن قازاعىم، كەلىڭدەر دە بايىڭدار!» دەپ، بىرنەشە قايتالاپ ايتىپ جىبەردى. ونى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. سوندىقتان، ارعى بەتتەگى ەل دە ەسى باردا ەلىن تابۋعا قۇلشىنعانى دۇرىس.
ەندى ءبىر ۋاق تاۋەلسىزدىك جىلدارى ەرتەرەك كەلگەن ازاماتتار – ءبىز ءوزىمىز دە ارتتاعى ەلگە سەبىمىزدى تيگىزۋىمىز كەرەك. ويلاناتىن ۋاقىت جەتتى. ەڭ الدىمەن ارنايى اقپاراتتاردى كوبەيتىپ، ساناسىن وياتىپ، ساۋاتىن اشۋ كەرەك ەلدىڭ.
سوسىن بىزدە الىستان ەرتەرەك كەلگەن ازاماتتار قۇرعان «قىزاي قورى»، «تاڭجارىق قورى»، «ەر جانىبەك قورى» دەگەن ونداعان قورلار مەن «مۇرات جولى»، «جەبەۋ»، «اسار»، «جەزبۇيدا» اتتى قوعامدىق بىرلەستىكتەر بار. ولاردىڭ باتىر اتا-بابالاردىڭ اتىن تاريحقا قالدىرۋ ماقساتىندا ءبىراز جۇمىستار ىستەگەنىن دە ەل ۇمىتپاسا كەرەك. قىسقاسى، ماناعى باتىر بابالارى مەن تۇلعالارىن شىنايى بولاشاققا قالدىرام دەسە، ەندى ەكىنشى قادام جاساۋى ءتيىس. مىسالى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ەسىل دەگەن اۋدانىنا 16 اۋىلدىق وكرۋگ قارايدى ەكەن. سونىڭ 11ء-نىڭ اتى ورىسشا. سولتۇستىك وبلىستارداعى ۆولوشينكا، زاگرادوۆكا، زارەچنىي، يلينكا، كورنەيەۆكا، نيكولايەۆكا، پەتروۆكا، پاكروۆكا، سپاسوۆكا، ياسنوۆكا، ياۆلەنكا اتتى اۋىلداردان ءسۇرىنىپ جىعىلاسىڭ. ءتىپتى، لەنين، كالينين اتتى اۋىلدار دا بار. وسى قورلار مەن ۇيىمدار باس بولىپ، ۇكىمەت ايقىنداعان وڭىرلەردەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ اتاۋىمەن سىرەسىپ تۇرعان سول وڭىرگە بارىپ، ءبىر-بىر اۋىلعا ەن سالۋى كەرەك. اكىمدەرىمەن سويلەسىپ، سۇحبات قۇرىپ، فوتو-ۆيدەوعا اۋىلدى ءتۇسىرىپ، سايتتار ارقىلى تاراتسا، العاشقى ادامدا بەس-ون وتباسىنىڭ كوشىپ كەلۋىنە ىقپال ەتسە، ارى قاراي كوش جالعاسىپ كەتكەلى تۇر. ارينە، ولار ءوز اقشاسىمەن كەلەدى. باسپانانى دا ءوز قاراجاتتارىنا ساتىپ الادى. اۋىلدى جەرلەردە بوس ۇيلەر كوپ ءارى ارزان. جۇرت داعدارىپ قالدى. ولارعا تەك، وسىنداي ناقتى اقپارات جانە جولباسشى كەرەك ءقازىر. وتە كەرەك بولىپ تۇر. اۋىل حالقى كوبەيىپ، تىرشىلىك جاندانسا، ۇكىمەت ەرتەڭ ءوزى-اق ينفراقۇرىلىمىن جاقسارتادى. ءسويتىپ، الىستا قالعان تۋعان جەرىڭ قايتا قالىپتاسادى. ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىندا ورتاعا قويىلعان «تۋعان جەر» باعدارلاماسىنىڭ دا ءتۇپ ماقساتى وسى. باتىر بابالار مەن ارداقتى انالاردىڭ اتى اسپا-توك ءتوي-نازىر وتكىزۋ جانە ناۋرىز كوجە بەرۋمەن تاريحتا قالمايدى. قايتا سولاردىڭ اقىلدى ۇرپاقتارىنىڭ ۇلتىنا، مەملەكەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىمەن تاريح بەتتەرىنە جازىلادى. مىسالى، ەرتەڭ ۆولوشينكا – ەر جانىبەك، زاگرادوۆكا – وسپان باتىر، زارەچنىي – ەسەڭگەلدى باتىر، يلينكا – قىزاي انا، كورنەيەۆكا – كودەك اقىن، نيكولايەۆكا – جامەڭكە بولىس، پەتروۆكا – زۋحا قاجى، سپاسوۆكا – تاڭجارىق، ياسنوۆكا – باشباي شولاق ۇلى، ياۆلەنكا – ءساتتىباي بي، لەنين – بايەكە بولىس، كالينين – بايتايلاق باتىر اۋىلى بولىپ ايعايلاپ تۇرسا، بابالار ءۇشىن ودان ارتىق قانداي قۇرمەت، سىي كەرەك؟ ەسكەرتكىشتى سوندا ورناتىپ، جولدى سوندا سالىڭىز، ازامات بولساڭىز! اتا-بابا، ۇلت، مەملەكەت، وتان الدىنداعى ەڭبەك دەگەن وسى. اقىلدى ازاماتتار بولسا، بۇگىننەن باستاپ وسى شارانى ۇيىمداستىرۋعا، وسى جوبانى جاساۋعا كىرىسكەنى ءجون. قاتارىنا شەتتە جۇرگەن قالتالى قازاقتاردى دا تارتسىن. مەنىڭ ازىرگە ايتارىم وسى.
– شەشىلىپ سۇحبات ءارى تۇشىمدى كەڭەس بەرگەنىڭىزگە كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان
ۇلاربەك نۇرعالىم ۇلى،
